آخر الزمان

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Saqi (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۲ فوریهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۱۱:۰۱ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

آخر الزمان دوره پايانى دنيا و مرتبط با بعثت پیامبر خاتم (ص) و ظهور منجى موعود (ع) است. تاريخ دقيق آخر الزمان نامعلوم است و تنها مى توان آن را به بخش واپسين روزگار كه به قيامت متّصل مى گردد تعريف نمود[۱].

مقدمه

  • دوره پایانی دنیا و زمان شکل‌‏گیری ظهور و حکومت مهدی موعود(ع)‏ "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی زندگی دنیا است. توجه به "آخر الزمان" در فرهنگ بیشتر دین‏ها و آیین‌‏های بزرگ - به ویژه در ادیان ابراهیمی- به چشم می‌‏خورد. این توجه در فرهنگ اسلامی از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار است[۲]
  • دوره پایانی دنیا و زمان شکل‌‏گیری ظهور و حکومت مهدی موعود(ع)‏ "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی زندگی دنیا است. توجه به "آخر الزمان" در فرهنگ بیشتر دین‏ها و آیین‌‏های بزرگ - به ویژه در ادیان ابراهیمی- به چشم می‌‏خورد. این توجه در فرهنگ اسلامی از اهمیت ویژه‏‌ای برخوردار است[۳][۴].
  • واژه آخر الزمان در قرآن به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی در باره آن، از آیات قابل استفاده است. قرآن کریم به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده‏ و برای هریک ویژگی‌‏هایی بیان نموده است. به نظر می‌‏رسد بتوان پسینیان را بخشی از انسان‏‌های آخر الزمان دانست[۵]..
  • درباره آغاز شکل‌‏گیری و چگونگی انجام جهان، سخن روشنی در آیات و روایات به چشم نمی‌‏خورد؛ اما آن‏گاه که سخن از دوران آخر الزمان به میان می‌‏آید، همواره به دو پدیده بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌‏شود[۶]:
  1. ولادت و برانگیخته شدن پیامبر اسلام(ص) در جایگاه واپسین فرستاده الهی[۷]؛
  2. ظهور و قیام موعود نجات‌‏بخش، حضرت مهدی(ع)[۸].
  • از این‌‏رو شکی نیست اینک ما در دوران "آخر الزمان" به سر می‏‌بریم. این دوران، دارای دو ویژگی مهمّ و اساسی است[۹]:
  1. آخرین مرحله زندگی در دنیاست. با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحله‌‏ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می‏‌شود.
  2. این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌‏های خاص تقسیم می‎‏شود:
    1. دورانی سراسر انحطاط اخلاقی، ستم و بیداد؛
    2. دورانی سرشار از معنویت در پرتو حکومت شایستگان[۱۰].
  • بنیان‌‏های کلی باور به این دوران را همه مذاهب و گروه‏های بزرگ اسلامی پذیرفته‏‌اند، ولی در راستای وابستگی این دگرگونی‌‏ها به ظهور و قیام حضرت مهدی موعود(ع) و نیز ویژگی‏های شخص آن مصلح جهانی، دیدگاه‏‌های ناهمگونی پدید آمده است[۱۱].
  • شیعه دوازده ‏امامی، با بهره‌‏گیری از آموزه‌‏های پیشوایان معصوم(ع) حضرت مهدی(ع) را موعود امت‏ها و حکومت ایشان را نیکوترین فرجام زندگانی انسان‏ها بر زمین می‌‏داند. در این نگاه، با ظهور حضرت مهدی(ع)، افزون بر بهره‌‏مندی مردمان آن دوران، برخی از نیک‏ترین و صالح‏ترین و نیز بدترین و تبه‏کارترین انسان‏ها که پیشتر از دنیا رفته‏‌اند، به دنیا بازمی‌‏گردند، تا شایستگان، از برپایی حکومت عدل و قسط شادمان، و تبهکاران، از آن عدل جهانی آزرده ‏خاطر گردند[۱۲]. و دنیا، همچنان بر مدار دادگری خواهد گشت، تا زندگی دنیایی پایان یابد.
  • پیشوایان معصوم(ع)، با الهام از وحی الهی و سرچشمه‏‌های آن، پیوند مهدویت و آخر الزمان را به روشنی بیان کرده‏‌اند:
  • رسول اکرم(ص) فرمود: "دنیا به انجام نمی‌‏رسد؛ مگر این که امت مرا مردی رهبری کند که از اهل بیت من است و به او مهدی گفته می‌‏شود"[۱۳] نیز ر. ک: سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۳۷۷؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج ۱۵، ح ۱۹۴۸۴</ref>.
  • امیر مؤمنان علی(ع) نیز بر منبر مسجد کوفه فرمود: "اگر از دنیا بیش از یک روز باقی نماند، خداوند سبحانه و تعالی آن روز را چنان طولانی خواهد کرد، تا این که مردی از خاندانم برانگیخته شود" [۱۴] نیز ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۱۷، ح ۴؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج ۲، ص ۲۲۷؛ سنن ابی داود، ج ۴، کتاب المهدی، ح ۴۲۸۲</ref>[۱۵].

نشانه‌‏های آخر الزّمان‏

  • در آیات قرآن و سخنان معصومان(ع) نشانه‌‏هایی برای آخر الزمان گفته شده است که در اصطلاح "علایم آخر الزمان" خوانده می‌‏شود. ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام(ص) پدیدار شد، نخستین نشانه آخر الزمان به شمار می‏رود؛ لذا مفسران، مقصود از نشانه‏های قیامت را در ذیل آیه‏﴿ فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ[۱۶]. بعثت پیامبر(ص) دانسته‌‏اند که در مقایسه با عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد.
  • در آخر الزمان، پدیده‏‌های فراوان دیگری نیز پیش‏‌بینی شده است، که بیشتر به دوره پایانی آن "آستانه ظهور مهدی(ع) مربوط می‌‏شود که برخی از آن‏ها بدین قرارند[۱۷]:
  1. بحران معنویت‏: پیش از ظهور امام زمان(ع) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود: ﴿ اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُّعْرِضُونَ [۱۸]. در این آیه، مردم آخر الزمان، به‏ غفلت و اعراض از خداوند متّصف شده‏‌اند. در روایات نیز منظور از "اشراط الساعة" که در آیه ۱۸ سوره محمد(ص)، به آن اشاره شده است، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته شده و موارد متعدّدی از آن برشمرده شده است. پیامبر گرامی اسلام(ص) درباره ویژگی‏‌های انسان‏‌های این دوران فرمود: "زمانی بر مردم خواهد آمد ... که درهم‏‌های آنان دینشان خواهد بود و همّت ایشان شکمشان و قبله آن‏ها زنانشان. برای طلا و نقره، رکوع و سجود به جای می‌‏آورند. آنان همواره در سرگردانی و مستی خواهند بود. نه بر مذهب مسلمانی‏‌اند و نه بر مسلک نصرانی"[۱۹][۲۰].
  2. وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار: یکی دیگر از نشانه‏‌های آخر الزمان، اختلاف‏‌ها و درگیری‌‏های فراوان میان گروه‌‏های گوناگون است: ﴿ فَاخْتَلَفَ الأَحْزَابُ مِن بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا مِن مَّشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ [۲۱]. روایات، این آیه را به ظهور فرقه‌‏های گوناگون در جهان اسلام مربوط دانسته‌‏اند که در آخر الزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌‏های بسیار خواهند شد. آیه‏﴿ قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ[۲۲] نیز به وقوع اختلاف‏‌ها و کشتار در آخر الزمان تفسیر شده است. در این دوران، انسان‌‏های فراوانی به کژی می‌‏گرایند، اما این گونه نیست که تمام انسان‏‌ها در مسیر باطل گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگی‌‏ها و صفاتی که در خود پدید می‏‌آورند، از نجات‌‏یافتگان این مرحله خواهند بود. در این‏ باره وقتی پیامبر گرامی(ص) از چهره‏‌های پیروز این دوران یاد می‌‏کند، با شگفتی‏ تمام به حضرت علی(ع) چنین می‏‌فرماید: "ای علی! بدان شگفت ‏آورترین مردم در ایمان و بزرگ‏ترین آنان در یقین، مردمی هستند که در آخر الزمان- با آن که پیامبر خود را ندیده و از امام خود در پرده‏‌اند- به نوشته که خطی سیاه بر صفحه‌‏ای سپید است، ایمان می‌‏آورند[۲۳][۲۴].
  3. ظهور دجال‏: در هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام، ظهور فاسدترین و مخرّب‌‏ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش‏بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است. دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخر الزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌‏خواند. این پدیده سرانجام به دست عیسی(ع) محو و نابود خواهد شد[۲۵].
  4. وقوع مصیبت‏‌های بزرگ‏: برخی از آیات، عذاب بر کافران و گنه‏‌کاران آخر الزمان که نزول عذاب را انکار می‌‏کنند، تطبیق داده شده است:﴿ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَّاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ [۲۶][۲۷].
  5. خروج سفیانی‏:بیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخر الزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی می‏‌شود، خبر داده و آیه: ﴿ وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ [۲۸] را درباره آن لشکر دانسته‌‏اند. در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است[۲۹].
  6. ندای آسمانی‏: بنا بر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان(ع) بیعت‏ و با صدایی بلند به گونه‌‏ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌‏کند:﴿ أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ [۳۰][۳۱].
  7. ظهور منجی بزرگ بشر: مهم‏ترین رخداد آخر الزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‏‌ها است:﴿ وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا [۳۲]. این آیه که از پیروزی چشمگیر حق بر باطل سخن می‏‌گوید، در روایات، به ظهور مهدی(ع) تأویل شده است.[۳۳].
  8. نزول عیسی(ع):‏ یکی از رخدادهای آخر الزمان، فرود آمدن عیسی(ع) است. مفسّران با استفاده از آیات‏ ﴿وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِهَا [۳۴] و ﴿ وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا [۳۵] ظهور دوباره عیسی(ع) در آخر الزمان را پیش‏بینی کرده‏‌اند. در روایات نیز تصریح شده است که وی در بیت المقدّس به نماز امام زمان(ع) اقتدا و در جنگ‏های ایشان نیز شرکت خواهد کرد. بر اساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی(ع)، یکی از نشانه‏‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی(ع) در آخر الزمان که یکی از فرماندهان امام زمان(ع) به شمار می‌‏رود، خبر داده شده است[۳۶].
  9. خروج جنبنده‌‏ای از زمین‏: قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده‏‌ای حکایت می‌‏کند که هنگام روی‏گردانی مردم از معنویت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می‏‌گوید:﴿ وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ [۳۷]. در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده است که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی‏اساس به نظر می‌‏رسد و در ظاهر، برگرفته از منابع اسرائیلی است[۳۸].
  10. هجوم یأجوج و مأجوج‏: قومی وحشی و فاسد، با تخریب سدّ ذو القرنین، در اندک ‏زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد، تا آن‏که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی(ع)، به طور کلّی از بین خواهد رفت:﴿ حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ[۳۹][۴۰].
  11. رجعت‏: در آخر الزمان، برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‏‌های گذشته، دوباره زنده می‏‌شوند:﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ[۴۱]. این آیه، فقط به برانگیخته شدن عدّه‌‏ای از مکذّبان و نه همه آن‏ها اشاره کرده است؛ بدین دلیل، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخر الزمان مربوط دانسته‏‌اند که عدّه‌‏ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هریک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید[۴۲].
  12. صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان:‏ پس از پیروزی حضرت مهدی(ع) و یارانش، آرامش و معنویت بر جهان حاکم خواهد شد:﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ[۴۳] و ﴿ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ [۴۴]. این آیات و آیات دیگر که از میراث‏‌بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می‌‏کند، همگی بیانگر این واقعیتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان(ع) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت به سر خواهند برد[۴۵].

زندگی در آخرالزمان

  • با توجه به ویژگی‏‌ها و نشانه‏‌های یاد شده و سخنان بزرگان دین، سیمای زندگی در آخر الزمان را می‏‌توان این‏گونه ترسیم کرد[۴۶]:
  1. دین در آخرالزمان‏: روز به ‏روز عوامل فراوانی، گوهر تابناک دین را در هاله‌‏ای از غبار فرو می‌‏برند از این‌‏رو در جوامع انسانی همواره دین رو به کم‏رنگ شدن می‏‌رود و خرافه‌‏ها و انحراف‏‌های فراوانی، گریبان‌گیر آن می‌‏شود، تا این که وقتی حضرت مهدی(ع) قیام کرده، غبار از چهره دین برگرفت، همگی گمان می‌‏کنند این دین جدیدی است که آن حضرت آورده است. امیر مؤمنان علی(ع) این حقیقت را این‌‏گونه بیان فرمود: "ای مردم! به زودی زمانی بر شما خواهد رسید که اسلام چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است ریخته می‌‏شود"[۴۷][۴۸].
  2. مردان آخرالزمان‏: آزمایش‌‏های خداوند سبحانه و تعالی برای زنان و مردان یکسان است؛ ولی پاره‌‏ای از روایات، به ویژه درباره مردان نقل شده است، آن‏گونه که در برخی روایت‌‏ها سخن از زنان به میان آمده است. امام صادق(ع) فرمود: "مردی را می‏‌بینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و گناه بزرگی انجام نداده است- از قبیل فحشا، کم‏‌فروشی، کلاه‏برداری و یا شرب خمر- بسیار غمگین و اندوهگین می‏‌شود"[۴۹][۵۰].
  3. زنان آخرالزمان‏: امام علی(ع) فرمود: "در آخر الزّمان و نزدیک شدن رستاخیز که بدترین زمان‏‌ها است، زنانی آشکار می‌‏شوند که برهنه و لخت هستند؛ زینت‏‌های خود را هویدا می‏‌سازند، به فتنه‏‌ها داخل می‏‌شوند و به سوی شهوت‌‏ها می‌‏گرایند. به لذت‏‌ها می‏‌شتابند، حرام‌‏های الهی را حلال می‌‏شمارند و در جهنم جاودانه خواهند بود[۵۱][۵۲].

واژه‌شناسی لغوی

  • "آخر" به بخش پایانی هر مجموعه گفته،[۵۳] و "زمان" در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود [۵۴] و مقصود از آن در اینجا روزگار و عمر جهان است. "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای "بخش پایانی حیات دنیا" است[۵۵].
  • اگر چه واژۀ «آخر الزمان» در قرآن به کار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی دربارۀ آن، از آیات قرآن قابل استفاده است. این تعبیر در منابع روایی شیعه[۵۶] و اهل سنت [۵۷] نقل شده است. دربارۀ چگونگی شکل گیری و انجام جهان، سخن روشنی در آیات و روایات به چشم نمی‌خورد؛ اما گاه که سخن از این دوران به میان می آید، همواره به دو پدیدۀ بسیار مهم و بزرگ اشاره می‌شود[۵۸]:
  1. ولادت و بعثت پیامبر اسلام (ص) در جایگاه واپسین فرستادۀ الهی[۵۹][۶۰]؛
  2. ظهور و قیام موعود نجات بخش، حضرت مهدی(ع) [۶۱][۶۲].
  • نخست آنکه آخرین مرحلۀ زندگی در دنیاست؛ یعنی، با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحله‌ای دیگر در نظام آفرینش آغاز می‌شود[۶۳].
  • دوم. این دوران، خود به دو بخش با ویژگی‌های خاص تقسیم می‌شود[۶۴]:
  1. دوران فاصله گرفتن مردم از دین، پر شدن زمین از ستم و بیداد؛ این مرحله که به طور ویژه در دوران غیبت آخرین حجت الهی(ع) شکل می‌گیرد در آستانه ظهور آن حضرت به اوج خود می‌رسد[۶۵].
  2. دوران معنویت در پرتو حکومت شایستگان؛ این مرحله در پس تلاش‌های بی‌وقفه حضرت حجت(ع) و یاران ایشان بر روی زمین شکل می‌گیرد و پیش از آن خداوند در آیات فراوانی، این دوران را وعده داده است[۶۶].

آخر الزمان در قرآن

  • واژه "آخر الزمان" در قرآن به کار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است. قرآن به طور کلی، جهانیان را به دو بخش ﴿ الأَوَّلِینَ [۶۷] و ﴿الآخِرِينَ[۶۸]، ﴿ الْمُسْتَأْخِرِينَ [۶۹]افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراث‌بری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن می‌گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه‌های بسیار محقق می‌شود.
  • ﴿ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ [۷۰]؛
  • ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ[۷۱]؛
  • ﴿وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ [۷۲]؛
  • ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا [۷۳]؛
  • و ... این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند[۷۴]؛
  • و برخی از نشانه‌های قیامت که از آن به اشراط الساعة تعبیر شده ﴿فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ [۷۵] نیز در این بخش واقعند.[۷۶].

اصطلاح "الیوم‌ الآخر" در قرآن

تعبیر "الیوم‌ الآخر" که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است [۷۷]؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "آخر الزمان" مربوط نمی‌شود. از آن‌جا که مفهوم "آخر" نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد [۷۸] و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخص برای آن پرهیز کرده:

  • ﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ [۷۹].
  • ﴿يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا[۸۰].
  • ﴿وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ [۸۱].

آخر الزمان در حدیث

  • اصطلاح آخر الزمان در روایات اسلامی در دو معنا به کار رفته است:
  1. آن قسمت از زمان که از آغاز نبوت پیامبر اسلام (ص) تا وقوع قیامت را شامل می‌شود. در بعضی روایات ، پیامبر اسلام (ص) به پیامبر آخر الزمان توصیف شده است[۸۲]. چنین اتصافی با این مطلب ارتباط دارد که وی خاتم الانبیاء بوده و شریعت وی به دلیل کامل بودن تا پایان این عالَم اعتبار دارد و او پیامبر آخرین قسمت از زمان است.
  2. در بسیاری از روایات اسلامی [۸۳] اصطلاح آخر الزمان عبارت است از زمانی که در آن منجی بشریت مهدی موعود (ع) ظهور می‌کند [۸۴] و رویدادهای خاصی در سه مقطع زمانی روی می‌دهد:

آخر الزمان و ظهور منجی

امام رضا (ع) از پیامبر (ص) نقل می‌کند که زمان قیام موعود، مانند قیامت است که کسی جز خداوند آن را نمی‌داند و فرا نمی‌رسد مگر ناگهانی [۹۳] با این حال در روایات اسلامی برای این دوران، نشانه‌هایی بیان شده است که به نشانه‌های آخر الزمان معروف است و از این لحاظ ظهور موعود به قیامت تشبیه شده است؛ زیرا همچنان که قیامت علائمی دارد "اشراط الساعةظهور موعود نیز دارای نشانه‌هایی است که قبل از آن رخ می‌دهد [۹۴] در بعضی از کتاب‌ها هم این نشانه‌ها به "علائم ظهور" معروف اند [۹۵] و این بدان علت است که یکی از رویدادهای مهم این عصر همان ظهور منجی می‌باشد.برخی از این نشانه‌ها عبارت‌اند از:

  1. خروج سفیانی [۹۶]؛
  2. قتل سید حسنی؛
  3. اختلاف بنی عباس در ملک و ریاست[۹۷]؛
  4. کسوف خورشید در نیمه ماه رمضان و خسوف ماه در پایان آن[۹۸]؛
  5. طلوع خورشید از مغرب[۹۹]؛
  6. قتل نفس زکیه[۱۰۰]؛
  7. خرابی مسجد کوفه؛
  8. خروج یمانی؛
  9. حلال شمرده شدن خون و مال مردم[۱۰۱]؛
  10. خروج دجال[۱۰۲] (که در روایات اسلامی آمده است وی چهل روز در زمین درنگ می کند [۱۰۳] و بسیاری از افراد سست ایمان به او گرایند و این به علت کارهای خارق العاده‌ای است که انجام می‌دهد)[۱۰۴].

پس از ظهور این نشانه‌ها نوبت به ظهور منجی می‌رسد که از مهم‌ترین رویدادهای آخر الزمان می‌باشد. [۱۰۵]. اولین حرکت منجی، مبارزه با ظلم و فساد و ریشه‌کن کردن آن است [۱۰۶]. نجات بشریت از تنگنای گناه و ظلم و جور و فساد یکی از آرمان‌های اوست که در این زمان تحقق می‌یابد، چنان که حضرت علی (ع) می‌فرماید: در عصر حکومت مهدی (ع) بساط زنا، شراب خواری و رباخواری برچیده خواهد شد [۱۰۷] ، بر قرار شدن و برپایی اسلام حقیقی و پرستش خداوند و یکتاپرستی در سراسر جهان [۱۰۸] عمومیت و گستردگی دین [۱۰۹]، عمل به فضایل و ارزش‌های دینی و اهتمام به احکام و دستورهای دین به صورت دقیق [۱۱۰].

آخر الزمان و برپایی قیامت

در بسیاری از منابع اهل سنت و برخی جوامع حدیثی شیعه، نشانه‌های ظهور مهدی (ع) با علامت‌های نزدیک شدن برپایی قیامت آمیخته شده است و حتی گاهی اصل ظهور مهدی (ع) به عنوان "علامت قیامت" یاد می‌شود. به طور کلی، صاحبان جوامع حدیثی اهل سنت بابی با عنوان اشراط الساعة گشوده‌اند [۱۱۱]. البته اگر چه مضمون این روایات، مطالب مشترک بسیاری با روایات آخر الزمان دارد و بسیاری از علائم در هر دو دسته از روایات ذکر شده است، ولی همواره مسئله آخر الزمان به صورت آشکاری، از قیامت تفکیک شده است؛ زیرا آخر الزمان ناظر به قسمت پایانی همین عالم است ولی اشراط الساعة نشانه‌های برپایی قیامت می‌باشد [۱۱۲].

محدوده آخر الزمان

محدوده آخر الزمان به دقت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات[۱۱۳] می‌توان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره "آخر الزمان" دانست[۱۱۴]؛ البته در بیش‌تر روایات، آخر الزمان به دوره پایانی که با ظهور مهدی (ع) مقارن است، اطلاق شده است. بشر به مقتضای حبّ ذات و طبیعت جست و جو گر خود، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است [۱۱۵] همه ادیان الهی و بیش‌تر مکاتب بشری، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کرده‌اند[۱۱۶] در همه پیش‌گویی‌های مربوط به آخر الزمان، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد؛[۱۱۷] ولی اغلب بر این امر اتفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت‌آمیز است[۱۱۸]. در تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادت‌مند بشر پیش‌بینی شده است[۱۱۹][۱۲۰].

آخر الزمان در آیین‌های دیگر

  • در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش‌بینی شده که به وسیله "مشیح" محقّق می‌شود[۱۲۱] در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده [۱۲۲] و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخر الزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است [۱۲۳][۱۲۴].
  • در ميان مسيحيان از دورانى سخن گفته مى‌شود كه در آن بازگشت حضرت عيسى (ع) روى خواهد داد. رجعت مسيح در كتاب مقدس بيش از سيصد بار ذكر شده است و چندين باب كامل به اين موضوع اختصاص دارد. [۱۲۵]. حتى بعضى ادعا كرده اند كه درك صحيح رجعت مسيح، كليد كتاب مقدس است [۱۲۶]. طبق عقيده ايشان، مسيح دوباره در آخر الزمان مى‌آيد و برنامه نجات را كامل خواهد كرد [۱۲۷] آنان بر اين باورند كه در بازگشت مسيح، جهان روى سعادت را خواهد ديد و جهان پس از ظهور آن منجى در صلح و صفاى كامل به سر خواهد برد [۱۲۸]. و جنگ و خون ريزى از جهان رخت برمى‌بندد و امتى بر امتى شمشير نخواهد كشيد [۱۲۹]. در فرهنگ مسيحى و كتاب مقدس اعتقاد غلبه حق بر باطل در اين دوران روشن است [۱۳۰] و از ديدگاه ايشان منجى كل، مسيح مى‌باشد. [۱۳۱] و اوست كه پايان جهان را بسيار نزديك مى‌ديد و مردمان را به توبه و بازگشت به سوى خدا دعوت مى‌كرد و مى‌گفت تنها كسانى بخشوده و رستگار خواهند شد كه پيش از رسيدن آن روز، خود را از گناه شسته و شايسته برخوردارى از رحمت الهى باشند[۱۳۲][۱۳۳].
  • در دين يهود هم بارها به روزهاى آخر يا روز خداوند "يوم يهوه" اشاره شده كه دورانى است كه در آن عظمت ملى يهود به آخرين حدّ اعتلاى خود خواهد رسيد و گناه كاران نابود خواهند شد [۱۳۴]) و پادشاهى از نسل يسى "پدر داود" كه روح خداوند بر او قرار گرفته و حكيم و خداترس است ، ظهور خواهد كرد و جهان را از عدل و خير و بركت ، پُر خواهد نمود؛ چنان كه گرگ با برّه سكونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابيد [۱۳۵][۱۳۶].
  • در متون زرتشتی "از آیین‌های باستان" به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی "سوشیانس" محقّق می‌شود[۱۳۷][۱۳۸]. در آيين زردشت به ظهور مصلح و منجى آخر الزمان تأكيد شده است. در كيش زردشتى اين مسئله با توجه به اعتقادات ايشان، به نحو خاصى مطرح مى‌شود. در اين آيين، يك قدرت كيهانى يا روح خير به نام "اهورامزدا" و يك قدرت كيهانى متضاد يا روح بزرگ شر به نام "اهريمن" خودنمايى مى‌كند. در طول تاريخ، اين دو نيرو با هم تا آخر الزمان در ستيز هستند و در آن زمان خوبى بر شرّ غلبه مى‌كند و دوره صلح و پاكى و اعتلاى اهورامزدا فرا مى‌رسد و با ظهور سوشيانس، آخر الزمان آغاز مى‌شود [۱۳۹] [۱۴۰].
  • در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اولیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی جوامع انسانی و ازبین رفتن شرارت‌ها، دوره‌ای نو آغاز می‌گردد[۱۴۱][۱۴۲].
  • در متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است[۱۴۳][۱۴۴].
  • در میان مکاتب بشری، پیش‌بینی "مارکس" از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از دولت را ارائه می‌دهد[۱۴۵] پیش‌بینی‌های "رنه‌گنون" "عبدالواحد یحیی" از افول و فروپاشی تمدن مادی غرب و ظهور مجدد حق و حقیقت که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد [۱۴۶] نظریه پایان تاریخ "فوکویاما" پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش‌بینی کرده است [۱۴۷] و نظریه "برخورد تمدن‌ها" از "هانتنگتون" جنگ جهانی تمدن‌ها و نظم جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از جهان، پیش‌بینی می‌کند[۱۴۸][۱۴۹].

فساد در آخرالزمان

آشوب آخر الزمان

دعوت اهل بیت در آخر الزمان

مردم آخر الزمان

شامل مباحتی همچون:

  1. امت اسلام در آخر الزمان؛
  2. حالات مردم در آخر الزمان؛
  3. روابط مردم در آخر الزمان؛
    1. رابطه انسان با پدر و مادر در این دوره؛
    2. روابط همسایگان در این دوره؛
  4. دین مردم در آخر الزمان؛
    1. دین داری در این دوره؛
    2. حج مسلمانان در این دوره.

جنگ آخر الزمانی

آخر الزمان در موعودنامه

  • "آخرالزمان" اصطلاحی است در فرهنگ ادیان بزرگ دنیا، به‌معنای آخرین دوران حیات بشر و قبل از برپایی قیامت. در فرهنگ اسلامی، آخرالزمان، هم دوران نبوت پیامبر اکرم (ص)، تا وقوع قیامت را شامل می‌شود و هم دوران غیبت و ظهور مهدی موعود (ع) را. در دوران معاصر، عده‌ای از مفسران و متفکران مسلمان از قبیل: مرحوم علامه طباطبایی، استاد شهید مرتضی مطهری، سید قطب، محمد رشید رضا، شهید سید محمد باقر صدر و. . . با اتکا به آیاتی از قرآن کریم (اعراف: ۱۳۸، انبیاء: ۱۰۵، صافات: ۱۷۱ و ۱۷۲) استخلاف انسان در زمین، فرمانروا شدن نیکوکاران زمین (وراثت صالحان) و پیروزی حق بر باطل را به رغم جولان دائمی باطل، به عنوان سرنوشت آینده بشر مطرح کرده‌اند و آیات و روایات مربوط‍‌ به تحولات آخرالزمان را بیانگر نوعی فلسفه تاریخ می‌دانند و به اعتقاد ایشان، عصر آخرالزمان عبارت است از دوران شکوفایی تکامل اجتماعی و طبیعی نوع انسان. چنین آینده‌ای امری است محتوم که مسلمانان باید انتظار آن را داشته باشند و نباید منفعل و دلسرد به "حوادث واقعه" بنگرند، بلکه با حالتی پر نشاط‍‌ و خواهان صلاح جامعه انسانی و آگاه از تحقق اهداف تاریخی انتظار، باید سرشار از امید، آمادگی و کوشش درخور این انتظار مقدس باشند. در چارچوب این برداشت، آخرالزمان قطعه معینی از تاریخ نوع انسان است که او باید در آن، حرکت تکاملی تدریجی خود را تا تحقق وعده الهی ادامه دهد. در حالی که در کتب علمای متقدم همچون "کمال الدین" شیخ صدوق رحمه الله و "کتاب الغیبه" شیخ طوسی رحمه الله، چنین تفسیری از تاریخ نبوده و تحولات آخرالزمان امری است غیر عادی که در آخرین بخش از زندگی نوع انسان واقع می‌گردد و به تحولات قبلی جامعه انسانی مربوط‍‌ نمی‌شود.
  • شناخت "آخرالزمان" یا فرجام‌شناسی (Eschatologie) در ادیان یهود، مسیحیت و زرتشتی نیز حائز اهمیت است. نگاهی به دردها و آلام بشر اندیشمند امروز و غربت او در زوال فطرت پاک آدمی، چنین می‌نمایاند که در میان همه خواسته‌های ضد و نقیضش، امروز یکی هست که همه در آن مشترکند؛ همه اقوام و ملل یکصدا خواهان "آزادی"‌اند. [۱۵۰]

در احادیث بسیاری آمده است که حضرت مهدی (ع) در آخرالزمان ظاهر می‌شود. پیامبر اکرم (ص) بر فراز منبر فرمود: "مهدی از عترت و اهل بیت من است. او در آخرالزمان ظهور می‌کند"[۱۵۱]. و نیز فرمود: "مژده باد شما را به ظهور مهدی که او در آخرالزمان به هنگام سختی روزگار و فتنه و اختلاف و عدم امنیت می‌آید و خداوند به وسیله او زمین را پر از قسط‍‌ و عدل می‌نماید"[۱۵۲]. امام باقر (ع) نیز می‌فرماید: "دولت ما آخرین دولت‌هاست. . . "[۱۵۳]. پیامبر (ص) دست‌ها را به سوی آسمان برافراشت و گفت: خداوندا! برادرانم را به من بنمایان. یکی از اصحاب گفت: مگر ما برادران شما نیستیم‌؟ فرمود: نه، شما یاران من هستید. برادران من کسانی هستند که در آخرالزمان می‌آیند و به من ندیده ایمان می‌آورند. خداوند آن‌ها را پیش از آن‌که از صلب پدران به رحم مادران درآیند، با نام خود و پدرانشان به من معرّفی نموده است که استقامت هریک از آن‌ها در دین خود، از کندن خارهای گون در شب تاریک، و به دست گرفتن آتش گداخته سخت‌تر است. آن‌ها مشعل‌های هدایت هستند که خداوند آن‌ها را از فتنه‌های تیره‌وتار نجات می‌بخشد[۱۵۴].

  • درباره فتن و حوادث آخرالزمان، احادیث بی‌شماری از حضرت ختمی‌مرتبت (ص) و حضرات ائمه (ع) در کتب حدیث به ثبت رسیده است. مجموعه‌هایی از آن احادیث، به صورت کتب مستقلی به نام "ملاحم"، "الغیبة" و دیگر نام‌ها نگاشته شده است.

روایات معصومین (ع) نشان می‌دهد:

  1. با سپری شدن این دوران، بساط‍‌ زندگی دنیوی برچیده و مرحله‌ای جدید در نظام آفرینش آغاز می‌شود.
  2. آخرالزمان خود به دو مرحله کاملا متفاوت تقسیم می‌شود: دوران نخست که در آن انسان به مراحل پایانی انحطاط‍‌ اخلاقی می‌رسد. دوران بعد، عصر تحقق وعده‌های الهی به پیامبران و اولیای خدا است و با قیام مصلح جهانی آغاز می‌شود. کلیات عقاید مربوط‍‌ به آخرالزمان تقریبا از سوی همه فرقه‌های بزرگ اسلامی پذیرفته شده است، ولی در خصوص وابستگی این تحوّلات به ظهور مهدی (ع) و نیز هویت او اختلاف‌نظر وجود دارد[۱۵۵].

پایان تاریخ در موعودنامه

  • انسان با توجه به طبع جستجوگرش، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است. همه ادیان الهی و بیشتر مکاتب بشری درباره پایان تاریخ اظهارنظر کرده‌اند. در همه پیشگویی‌های مربوط‍‌ به آخر الزمان، خبرهای نگران‌کننده‌ای وجود دارد، ولی اغلب بر این امر اتفاق دارند که پایان کار بشر، روشن و امیدوارکننده است. در متون زرتشتی به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق می‌گردد و با ظهور سوشیانس (واپسین منجی) محقق می‌شود. در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سراسر جهان پیش بینی شده که به وسیله "ماشیح" محقق می‌شود. در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده است. در مکاشفه یوحنّا نیز به برقراری صلح و آرامش جهان در پایان آن اشاره شده است. دیدگاه قرآن نیز درباره سرانجام بشر، خوش‌بینانه است و در آن، پایان دنیا روشن و سعادت‌آمیز دانسته شده است[۱۵۶].

آثار وابسته

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

  1. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  2. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵.
  3. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵.
  4. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  5. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  6. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  7. " إِنَّهُ‏ يَأْتِي‏ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ نَبِي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏"، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۶، ص ۱۹۹، ح ۱۲؛ همچنین ر. ک: محمد بن احمد قرطبی، تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۳۰۶؛ محمد بن جریر طبری، تفسیر طبری، ج ۱، ص ۵۵۷
  8. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  9. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  10. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  11. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  12. ر.ک: نگارنده، بازگشت به دنیا در پایان تاریخ
  13. " لَا تَذْهَبُ‏ الدُّنْيَا حَتَّى‏ يَلِيَ‏ أُمَّتِي‏ رَجُلٌ‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ يُقَالُ‏ لَهُ‏ الْمَهْدِيُ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏"، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۸۲، ح ۱۴۱
  14. " لَوْ لَمْ‏ يَبْقَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ‏ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ‏ اللَّهُ‏ ذَلِكَ‏ الْيَوْمَ‏ حَتَّى‏ يَبْعَثَ‏ اللَّهُ‏ رَجُلًا مِنِّي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏"، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۶
  15. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  16. پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟؛ سوره محمد، آیه: ۱۸.
  17. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  18. هنگام حساب مردم نزدیک شده است و آنان در ناآگاهی رو گردانند؛ سوره انبیاء ، آیه:۱.
  19. " عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ إِذَا سَمِعْتَ بِاسْمِ رَجُلٍ خَيْرٌ مِنْ أَنْ تَلْقَاهُ فَإِذَا رَأَيْتَهُ لَقِيتَهُ خَيْراً مِنْ أَنْ تُجَرِّبَهُ وَ لَوْ جَرَّبْتَهُ أَظْهَرَ لَكَ أَحْوَالًا دِينُهُمْ‏ دَرَاهِمُهُمْ‏ وَ هَمُّهُمْ‏ بُطُونُهُمْ‏ وَ قِبْلَتُهُمْ‏ نِسَاؤُهُمْ‏ يَرْكَعُونَ‏ لِلرَّغِيفِ‏ وَ يَسْجُدُونَ‏ لِلدِّرْهَمِ‏ حَيَارَى‏ سُكَارَى‏ لَا مُسْلِمِينَ‏ وَ لَا نَصَارَى‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏"، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۱۶۶، ح ۳۱؛ ر. ک: صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۳۱
  20. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  21. آنگاه از میان ایشان چند دسته اختلاف ورزیدند؛ وای بر کافران از دیدارگاه روزی سترگ!؛ سوره مریم ، آیه: ۳۷.
  22. بگو: او تواناست که عذابی آسمانی یا زمینی بر شما برانگیزد یا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند؛ بنگر چگونه آیات را گونه گون می‌آوریم باشد که آنان دریابند؛ سوره انعام، آیه: ۶۵.
  23. " يَا عَلِيُ‏ أَعْجَبُ‏ النَّاسِ‏ إِيمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ‏ يَقِيناً قَوْمٌ‏ يَكُونُونَ‏ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ لَمْ‏ يَلْحَقُوا النَّبِيَ‏ وَ حُجِبَ‏ عَنْهُمُ‏ الْحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوَادٍ عَلَى‏ بَيَاضٍ‏ ‏‏"، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۸۸، باب ۲۵، ح ۸
  24. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  25. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  26. بگو: مرا خبر دهید که اگر عذابش (ناگهان) شباهنگام یا روز به سراغتان آید (دیگر) گنهکاران از او چه چیزی را به شتاب می‌خواهند؟؛ سوره یونس ، آیه: ۵۰.
  27. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  28. و کاش آنگاه را می‌دیدی که هراسان شده باشند، دیگر (راه) گریزی نیست و از جایی نزدیک فرو گرفته می‌شوند؛ سوره سبأ ، آیه: ۵۱.
  29. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  30. فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک می‌دارند؛ سوره نحل ، آیه:۱.
  31. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  32. و بگو حقّ آمد و باطل از میان رفت؛ بی‌گمان باطل از میان رفتنی است؛ سوره اسراء، آیه: ۸۱.
  33. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  34. و چنین است که او نشان آگاهی (به روز) رستخیز است از این روی هیچ‌گاه در آن (روز) تردید نورزید؛ سوره زخرف، آیه: ۶۱.
  35. و کسی از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به وی ایمان می‌آورد و در روز رستخیز بر آنان گواه است؛ سوره نساء، آیه: ۱۵۹.
  36. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  37. و چون فرمان (عذاب) بر آنان مقرّر شود جنبنده‌ای را از زمین برای آنان بیرون می‌آوریم که با ایشان سخن سر می‌کند که مردم به نشانه‌های ما یقین نمی‌آوردند؛ سوره نمل ، آیه: ۸۲.
  38. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  39. تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند؛ سوره انبیاء، آیه: ۹۶.
  40. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  41. و (یاد کن) روزی (را) که از هر امتی دسته‌ای از آنان را که نشانه‌های ما را دروغ می‌شمردند گرد می‌آوریم و آنگاه آنان را به هم می‌پیوندند؛ سوره نمل، آیه: ۸۳.
  42. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  43. خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند؛ سوره نور، آیه: ۵۵.
  44. موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است؛ سوره اعراف، آیه: ۱۲۸.
  45. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  46. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  47. " أَيُّهَا النَّاسُ‏ سَيَأْتِي‏ عَلَيْكُمْ‏ زَمَانٌ‏ يُكْفَأُ فِيهِ‏ الْإِسْلَامُ‏ كَمَا يُكْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِيه‏‏ ‏‏"، سیّد رضی، نهج البلاغه، خطبه ۱۰۳
  48. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  49. " وَ رَأَيْتَ‏ الرَّجُلَ‏ إِذَا مَرَّ بِهِ‏ يَوْمٌ‏ وَ لَمْ‏ يَكْسِبْ‏ فِيهِ‏ الذَّنْبَ‏ الْعَظِيمَ‏ مِنْ‏ فُجُورٍ أَوْ بَخْسِ‏ مِكْيَالٍ‏ أَوْ مِيزَانٍ‏ أَوْ غِشْيَانِ‏ حَرَامٍ‏ أَوْ شُرْبِ‏ مُسْكِرٍ كَئِيباً حَزِيناً ‏‏ ‏‏"، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۴۰
  50. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  51. " يَظْهَرُ فِي‏ آخِرِ الزَّمَانِ‏ وَ اقْتِرَابِ‏ السَّاعَةِ وَ هُوَ شَرُّ الْأَزْمِنَةِ نِسْوَةٌ كَاشِفَاتٌ عَارِيَاتٌ مُتَبَرِّجَاتٌ مِنَ الدِّينِ دَاخِلَاتٌ فِي الْفِتَنِ مَائِلَاتٌ إِلَى الشَّهَوَاتِ مُسْرِعَاتٌ إِلَى اللَّذَّاتِ مُسْتَحِلَّاتٌ لِلْمُحَرَّمَاتِ فِي جَهَنَّمَ خَالِدَاتٌ‏‏ ‏‏"، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۹۰
  52. سلیمیان، خدامراد،فرهنگ‌نامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
  53. الکلیات، ج‌۱، ص‌۸۳‌.
  54. لسان‌العرب، ج ۶، ص ۸۶، «زمن».۸۳‌.
  55. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  56. الکافی، ج۱، ص۹۱، ح۳، ص۵۵، ح۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰، ج۴، ص۳۶۵؛ الغیبة للطوسی، ص۱۳۶، ص۱۷۸؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۱۱، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۸۸، ح۸، ج۱، ص۳۳۰۳، ح۱۴ .
  57. مسند احمد، ج۱، ص۸۱؛ صحیح بخاری، ج۴، ص۱۷۹، ج۶، ۱۱۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۹، ص۱۴، ج۸، ص۱۸۵؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۹، سنن أبی داود، ج۲، ص۲۹۱، ص۴۲۹؛ سنن ترمذی، ج۳، ص۳۷۰؛ ج۴، ص۳۰.
  58. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
  59. «إِنَّهُ يَأْتِي فِي آخِرِ الزَّمَانِ نَبِي‏» بحار الانوار، ج۲۶، ص۱۹۹، ح۱۲؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۳۰۶؛ تفسیر طبری، ج۱، ص۵۵۷.
  60. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
  61. الغیبة للطوسی، ص۱۷۸ و ۱۸۰؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۵۳.
  62. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
  63. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
  64. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
  65. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
  66. درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
  67. پیشینیان؛ سوره واقعه، آیه ۱۳.
  68. پسینیان؛ سوره واقعه، آیه ۳۹.
  69. پیشینیان؛ سوره حجر، آیه ۲۴.
  70. موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بی‌گمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث می‌دهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است؛ سوره اعراف، آیه ۱۲۸.
  71. خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین می‌گرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بی‌گمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار می‌دارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر می‌گرداند؛ (آنان) مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نمی‌گردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند؛ سوره نور، آیه ۵۵.
  72. و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم؛ سوره قصص، آیه ۵.
  73. اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس؛ سوره فتح، آیه ۲۸.
  74. قیام وانقلاب مهدی، ص‌۵ و ۶‌.
  75. پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟؛ سوره محمد، آیه ۱۸.
  76. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  77. التحقیق، ج‌۱، ص‌۴۶، «أخر».
  78. هزاره گرایی، ص‌۲۱.
  79. بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است؛ سوره لقمان، آیه ۳۴.
  80. مردم از تو از رستخیز می‌پرسند، بگو دانش آن تنها نزد خداوند است و تو چه می‌دانی شاید رستخیز نزدیک باشد؛ سوره احزاب، آیه ۶۳.
  81. و بزرگوار است آن که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید؛ سوره زخرف، آیه ۸۵.
  82. بحارالأنوار، ج۹، ص ۲۸۶.
  83. المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص ۴۹۱؛ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۵ و عقد الدرر، ص ۹۱
  84. صحیح ترمذی، ج۲، ص ۴۶
  85. تفسیر قمی، ج۲، ص ۳۰۷
  86. کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۶ و ۲۶۷
  87. کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳
  88. روح‌المعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص‌۸۰ ـ۸۲‌؛ نمونه، ج۲۱، ص‌۴۴۹ ـ ۴۵۱.
  89. الفتن والملاحم فی‌ آخر الزمان، ابن‌کثیر؛ الملاحم والفتن، ابن‌طاووس.
  90. الغیبه، طوسی.
  91. الکشاف الموضوعی، ج۱، ص‌۹۷ ـ ۱۰۲.
  92. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  93. مکیال المکارم، ج۲، ص ۱۶۰.
  94. کمال الدین و تمام النعمة، ص ۵۸۸
  95. کتاب الغیبة، ص ۳۴۰
  96. کتاب الغیبة، ص ۳۰۴
  97. کشف الغمّة، ص ۲۴۷ و ۲۵۱
  98. بحارالانوار، ج۶ ، ص ۳۰۳
  99. حق الیقین فی معرفة اصول الدین، ص ۱۲۶
  100. کمال الدین، ج۲، ص ۶۴۹
  101. الإمام المهدی من المهد إلی الظهور، ص ۳۱۱؛ کشف الغمّه ص ۲۴۷
  102. بحارالانوار، ج۵۲، ص ۱۸۱؛ صحیح مسلم، ج۴، ص ۲۲۲۱
  103. اصول الدین، ص ۲۰۱؛ شعب الایمان ،ج۱، ص ۳۰۸
  104. الملاحم والفتن، ص ۹۷
  105. المیزان، ج۷، ص ۳۹۱، کتاب الفتن، ص ۶۰
  106. ینابیع المودة، ج۲، ص ۵۲۸
  107. منتخب الأثر، ص ۴۷۴
  108. البرهان فی تفسیر القرآن،ج۲، ص ۱۲۱
  109. مجمع البیان، ج۳، ص ۲۵
  110. منتخب الاثر، ص ۴۷۵
  111. بحار الأنوار، ج۵۲، ص ۱۸۱؛ صحیح مسلم، ج۴، ص ۲۲۴۸
  112. اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی، ج ۱، ص ۲
  113. بحارالأنوار، ج‌۴۰، ص‌۱۷۷؛ ج‌۲، ص‌۸۷‌؛ ج‌۹، ص‌۳۱۹؛ ج‌۱۲، ص‌۲۸۲؛ ج‌۱۴، ص‌۸۳ و ۸۴‌؛ ج‌۱۵، ص‌۲۰۳؛ ج‌۱۶، ص‌۱۸ ـ ۲۱؛ ج‌۲۰، ص‌۲۲۲؛ ج‌۲۱، ص‌۳۱۷ و ۳۵۱.
  114. التحریر والتنویر، ج‌۲۶، ص‌۱۰۴.
  115. تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۱، ص‌۳۰۳.
  116. نجات بخشی در ادیان، ص‌۱۳ و ۱۴؛ علی و پایان تاریخ، ص۱۵و۲۵.
  117. هزاره گرایی، ص‌۲۵.
  118. نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۱۳ و ۱۴.
  119. قیام و انقلاب مهدی، ص‌۵‌.
  120. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  121. کتاب مقدس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و‌۷: ۱۳ و ۲۷.
  122. کتاب مقدس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، و‌رسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.
  123. کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص‌۱۱۳ و ۱۳۳.
  124. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  125. انجيل متى۲۴ و ۲۵، انجيل مرقس ۱۳، انجيل لوقا ۲۱
  126. الاهيات مسيحى، ص ۳۲۷
  127. يوحنا ۴:۴۲ عبرانيان ۹:۲۸
  128. اشعيا۲:۷
  129. اشعيا۲:۴
  130. يوحنا۴: ۴۲
  131. اشعيا۲:۷ مرقس۹:۱۱ـ ۱۳
  132. مرقس۱:۱۴ـ ۱۵ ، متى ۳:۲و۶
  133. اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی، ج ۱، ص ۲
  134. عاموس۵:۱۸ـ ۲۰، ۲:۱۲ـ ۱۷
  135. عاموس۱۱: ۱ـ۸؛ هوشع۲:۲۰ـ ۲۵؛ ميكاه۵:۲ـ۶؛ ارميا ۲۳:۵ـ۶؛ حزقيال ۱۱:۱۷ـ۲۰ ، ملاكى۳:۱ـ۶ و ۴4:۵
  136. اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی، ج ۱، ص ۲
  137. اوستا، گاهان، یسنه ۴۶، ب‌۳ و یَشتها، اردیبهشت، ب‌۱۰ ـ ۱۷ و فروردین، ب‌۱۲۹؛ نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۳ ـ ۷۱.
  138. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  139. تاريخ جامع اديان، ص ۳۱۸
  140. اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی، ج ۱، ص ۲
  141. بحران دنیای متجدّد، ص‌۱ و اوپانیشاد، ص‌۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷.
  142. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  143. بودا، ص‌۵۱۸ و ۵۱۹‌؛ علی و پایان تاریخ، ص‌۲۳.
  144. دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  145. مارکس و مارکسیسم، ص‌۹۱ ـ ۹۴.
  146. بحران دنیای متجدّد، ص‌۲، ۲۰، ۵۵‌، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخر الزمان، ص‌۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.
  147. «پایان تاریخ و آخرین انسانها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص‌۲۲.
  148. برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص‌۴۸۵ و ۵۱۶‌.
  149. معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
  150. نشریه موعود، شماره ۱۱ و ۱۰، ص ۵۴.
  151. غیبة طوسى، ص ۱۱۱؛ بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۷۴.
  152. منتخب الأثر، ص ۱۷۱.
  153. بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۳۲؛ اثبات الهداة، ج ۳، ص ۵۱۶.
  154. بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴؛ منتخب الاثر، ص ۵۱۵؛ الزام الناصب، ص ۱۳۷.
  155. مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص:۳۴.
  156. مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص:۱۹۱.