آخر الزمان
- این مدخل مرتبط با مباحث پیرامون امام مهدی(ع) است. "امام مهدی" از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسشهای عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
آخر الزمان دوره پايانى دنيا و مرتبط با بعثت پیامبر خاتم (ص) و ظهور منجى موعود (ع) است. تاريخ دقيق آخر الزمان نامعلوم است و تنها مى توان آن را به بخش واپسين روزگار كه به قيامت متّصل مى گردد تعريف نمود[۱].
مقدمه
- دوره پایانی دنیا و زمان شکلگیری ظهور و حکومت مهدی موعود(ع) "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی زندگی دنیا است. توجه به "آخر الزمان" در فرهنگ بیشتر دینها و آیینهای بزرگ - به ویژه در ادیان ابراهیمی- به چشم میخورد. این توجه در فرهنگ اسلامی از اهمیت ویژهای برخوردار است[۲]
- دوره پایانی دنیا و زمان شکلگیری ظهور و حکومت مهدی موعود(ع) "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی زندگی دنیا است. توجه به "آخر الزمان" در فرهنگ بیشتر دینها و آیینهای بزرگ - به ویژه در ادیان ابراهیمی- به چشم میخورد. این توجه در فرهنگ اسلامی از اهمیت ویژهای برخوردار است[۳][۴].
- واژه آخر الزمان در قرآن به کار نرفته است؛ اما مطالب گوناگونی در باره آن، از آیات قابل استفاده است. قرآن کریم به طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان و پسینیان تقسیم کرده و برای هریک ویژگیهایی بیان نموده است. به نظر میرسد بتوان پسینیان را بخشی از انسانهای آخر الزمان دانست[۵]..
- درباره آغاز شکلگیری و چگونگی انجام جهان، سخن روشنی در آیات و روایات به چشم نمیخورد؛ اما آنگاه که سخن از دوران آخر الزمان به میان میآید، همواره به دو پدیده بسیار مهم و بزرگ اشاره میشود[۶]:
- ولادت و برانگیخته شدن پیامبر اسلام(ص) در جایگاه واپسین فرستاده الهی[۷]؛
- ظهور و قیام موعود نجاتبخش، حضرت مهدی(ع)[۸].
- از اینرو شکی نیست اینک ما در دوران "آخر الزمان" به سر میبریم. این دوران، دارای دو ویژگی مهمّ و اساسی است[۹]:
- آخرین مرحله زندگی در دنیاست. با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحلهای دیگر در نظام آفرینش آغاز میشود.
- این دوران، خود به دو بخش با ویژگیهای خاص تقسیم میشود:
- دورانی سراسر انحطاط اخلاقی، ستم و بیداد؛
- دورانی سرشار از معنویت در پرتو حکومت شایستگان[۱۰].
- بنیانهای کلی باور به این دوران را همه مذاهب و گروههای بزرگ اسلامی پذیرفتهاند، ولی در راستای وابستگی این دگرگونیها به ظهور و قیام حضرت مهدی موعود(ع) و نیز ویژگیهای شخص آن مصلح جهانی، دیدگاههای ناهمگونی پدید آمده است[۱۱].
- شیعه دوازده امامی، با بهرهگیری از آموزههای پیشوایان معصوم(ع) حضرت مهدی(ع) را موعود امتها و حکومت ایشان را نیکوترین فرجام زندگانی انسانها بر زمین میداند. در این نگاه، با ظهور حضرت مهدی(ع)، افزون بر بهرهمندی مردمان آن دوران، برخی از نیکترین و صالحترین و نیز بدترین و تبهکارترین انسانها که پیشتر از دنیا رفتهاند، به دنیا بازمیگردند، تا شایستگان، از برپایی حکومت عدل و قسط شادمان، و تبهکاران، از آن عدل جهانی آزرده خاطر گردند[۱۲]. و دنیا، همچنان بر مدار دادگری خواهد گشت، تا زندگی دنیایی پایان یابد.
- پیشوایان معصوم(ع)، با الهام از وحی الهی و سرچشمههای آن، پیوند مهدویت و آخر الزمان را به روشنی بیان کردهاند:
- رسول اکرم(ص) فرمود: "دنیا به انجام نمیرسد؛ مگر این که امت مرا مردی رهبری کند که از اهل بیت من است و به او مهدی گفته میشود"[۱۳] نیز ر. ک: سنن ترمذی، ج ۴، ص ۵۰۵؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۳۷۷؛ ابن ابی شیبه، المصنف، ج ۱۵، ح ۱۹۴۸۴</ref>.
- امیر مؤمنان علی(ع) نیز بر منبر مسجد کوفه فرمود: "اگر از دنیا بیش از یک روز باقی نماند، خداوند سبحانه و تعالی آن روز را چنان طولانی خواهد کرد، تا این که مردی از خاندانم برانگیخته شود" [۱۴] نیز ر.ک: شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۱۷، ح ۴؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج ۲، ص ۲۲۷؛ سنن ابی داود، ج ۴، کتاب المهدی، ح ۴۲۸۲</ref>[۱۵].
نشانههای آخر الزّمان
- در آیات قرآن و سخنان معصومان(ع) نشانههایی برای آخر الزمان گفته شده است که در اصطلاح "علایم آخر الزمان" خوانده میشود. ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام(ص) پدیدار شد، نخستین نشانه آخر الزمان به شمار میرود؛ لذا مفسران، مقصود از نشانههای قیامت را در ذیل آیه﴿ فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ﴾[۱۶]. بعثت پیامبر(ص) دانستهاند که در مقایسه با عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد.
- در آخر الزمان، پدیدههای فراوان دیگری نیز پیشبینی شده است، که بیشتر به دوره پایانی آن "آستانه ظهور مهدی(ع) مربوط میشود که برخی از آنها بدین قرارند[۱۷]:
- بحران معنویت: پیش از ظهور امام زمان(ع) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود: ﴿ اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ مُّعْرِضُونَ ﴾[۱۸]. در این آیه، مردم آخر الزمان، به غفلت و اعراض از خداوند متّصف شدهاند. در روایات نیز منظور از "اشراط الساعة" که در آیه ۱۸ سوره محمد(ص)، به آن اشاره شده است، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته شده و موارد متعدّدی از آن برشمرده شده است. پیامبر گرامی اسلام(ص) درباره ویژگیهای انسانهای این دوران فرمود: "زمانی بر مردم خواهد آمد ... که درهمهای آنان دینشان خواهد بود و همّت ایشان شکمشان و قبله آنها زنانشان. برای طلا و نقره، رکوع و سجود به جای میآورند. آنان همواره در سرگردانی و مستی خواهند بود. نه بر مذهب مسلمانیاند و نه بر مسلک نصرانی"[۱۹][۲۰].
- وقوع اختلافها و درگیریهای بسیار: یکی دیگر از نشانههای آخر الزمان، اختلافها و درگیریهای فراوان میان گروههای گوناگون است: ﴿ فَاخْتَلَفَ الأَحْزَابُ مِن بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا مِن مَّشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ ﴾[۲۱]. روایات، این آیه را به ظهور فرقههای گوناگون در جهان اسلام مربوط دانستهاند که در آخر الزمان پدید آمده، موجب اختلافهای بسیار خواهند شد. آیه﴿ قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ انظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ﴾[۲۲] نیز به وقوع اختلافها و کشتار در آخر الزمان تفسیر شده است. در این دوران، انسانهای فراوانی به کژی میگرایند، اما این گونه نیست که تمام انسانها در مسیر باطل گام بردارند؛ بلکه برخی به سبب ویژگیها و صفاتی که در خود پدید میآورند، از نجاتیافتگان این مرحله خواهند بود. در این باره وقتی پیامبر گرامی(ص) از چهرههای پیروز این دوران یاد میکند، با شگفتی تمام به حضرت علی(ع) چنین میفرماید: "ای علی! بدان شگفت آورترین مردم در ایمان و بزرگترین آنان در یقین، مردمی هستند که در آخر الزمان- با آن که پیامبر خود را ندیده و از امام خود در پردهاند- به نوشته که خطی سیاه بر صفحهای سپید است، ایمان میآورند[۲۳][۲۴].
- ظهور دجال: در هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام، ظهور فاسدترین و مخرّبترین جریان منحط در طول تاریخ، پیشبینی و از خطر آن پرهیز داده شده است. دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخر الزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش میخواند. این پدیده سرانجام به دست عیسی(ع) محو و نابود خواهد شد[۲۵].
- وقوع مصیبتهای بزرگ: برخی از آیات، عذاب بر کافران و گنهکاران آخر الزمان که نزول عذاب را انکار میکنند، تطبیق داده شده است:﴿ قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُهُ بَيَاتًا أَوْ نَهَارًا مَّاذَا يَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ ﴾[۲۶][۲۷].
- خروج سفیانی:بیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیانگر که آخر الزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی میشود، خبر داده و آیه: ﴿ وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ ﴾[۲۸] را درباره آن لشکر دانستهاند. در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است[۲۹].
- ندای آسمانی: بنا بر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان(ع) بیعت و با صدایی بلند به گونهای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت میکند:﴿ أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلاَ تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴾[۳۰][۳۱].
- ظهور منجی بزرگ بشر: مهمترین رخداد آخر الزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسانها است:﴿ وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا ﴾[۳۲]. این آیه که از پیروزی چشمگیر حق بر باطل سخن میگوید، در روایات، به ظهور مهدی(ع) تأویل شده است.[۳۳].
- نزول عیسی(ع): یکی از رخدادهای آخر الزمان، فرود آمدن عیسی(ع) است. مفسّران با استفاده از آیات ﴿وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِّلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِهَا ﴾[۳۴] و ﴿ وَإِن مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا ﴾[۳۵] ظهور دوباره عیسی(ع) در آخر الزمان را پیشبینی کردهاند. در روایات نیز تصریح شده است که وی در بیت المقدّس به نماز امام زمان(ع) اقتدا و در جنگهای ایشان نیز شرکت خواهد کرد. بر اساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی(ع)، یکی از نشانههای نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی(ع) در آخر الزمان که یکی از فرماندهان امام زمان(ع) به شمار میرود، خبر داده شده است[۳۶].
- خروج جنبندهای از زمین: قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبدهای حکایت میکند که هنگام رویگردانی مردم از معنویت، از زمین خارج شده، با مردم سخن میگوید:﴿ وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ ﴾[۳۷]. در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده است که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بیاساس به نظر میرسد و در ظاهر، برگرفته از منابع اسرائیلی است[۳۸].
- هجوم یأجوج و مأجوج: قومی وحشی و فاسد، با تخریب سدّ ذو القرنین، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد، تا آنکه بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی(ع)، به طور کلّی از بین خواهد رفت:﴿ حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ﴾[۳۹][۴۰].
- رجعت: در آخر الزمان، برخی از نیکوکاران و بدکاران زمانهای گذشته، دوباره زنده میشوند:﴿وَيَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ﴾[۴۱]. این آیه، فقط به برانگیخته شدن عدّهای از مکذّبان و نه همه آنها اشاره کرده است؛ بدین دلیل، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخر الزمان مربوط دانستهاند که عدّهای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هریک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید[۴۲].
- صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان: پس از پیروزی حضرت مهدی(ع) و یارانش، آرامش و معنویت بر جهان حاکم خواهد شد:﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾[۴۳] و ﴿ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ﴾[۴۴]. این آیات و آیات دیگر که از میراثبری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد میکند، همگی بیانگر این واقعیتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان(ع) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت به سر خواهند برد[۴۵].
زندگی در آخرالزمان
- با توجه به ویژگیها و نشانههای یاد شده و سخنان بزرگان دین، سیمای زندگی در آخر الزمان را میتوان اینگونه ترسیم کرد[۴۶]:
- دین در آخرالزمان: روز به روز عوامل فراوانی، گوهر تابناک دین را در هالهای از غبار فرو میبرند از اینرو در جوامع انسانی همواره دین رو به کمرنگ شدن میرود و خرافهها و انحرافهای فراوانی، گریبانگیر آن میشود، تا این که وقتی حضرت مهدی(ع) قیام کرده، غبار از چهره دین برگرفت، همگی گمان میکنند این دین جدیدی است که آن حضرت آورده است. امیر مؤمنان علی(ع) این حقیقت را اینگونه بیان فرمود: "ای مردم! به زودی زمانی بر شما خواهد رسید که اسلام چونان ظرف واژگون شده، آنچه در آن است ریخته میشود"[۴۷][۴۸].
- مردان آخرالزمان: آزمایشهای خداوند سبحانه و تعالی برای زنان و مردان یکسان است؛ ولی پارهای از روایات، به ویژه درباره مردان نقل شده است، آنگونه که در برخی روایتها سخن از زنان به میان آمده است. امام صادق(ع) فرمود: "مردی را میبینی هنگامی که یک روز بر او گذشته و گناه بزرگی انجام نداده است- از قبیل فحشا، کمفروشی، کلاهبرداری و یا شرب خمر- بسیار غمگین و اندوهگین میشود"[۴۹][۵۰].
- زنان آخرالزمان: امام علی(ع) فرمود: "در آخر الزّمان و نزدیک شدن رستاخیز که بدترین زمانها است، زنانی آشکار میشوند که برهنه و لخت هستند؛ زینتهای خود را هویدا میسازند، به فتنهها داخل میشوند و به سوی شهوتها میگرایند. به لذتها میشتابند، حرامهای الهی را حلال میشمارند و در جهنم جاودانه خواهند بود[۵۱][۵۲].
واژهشناسی لغوی
- "آخر" به بخش پایانی هر مجموعه گفته،[۵۳] و "زمان" در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق میشود [۵۴] و مقصود از آن در اینجا روزگار و عمر جهان است. "آخر الزمان" ترکیبی اضافی و به معنای "بخش پایانی حیات دنیا" است[۵۵].
- اگر چه واژۀ «آخر الزمان» در قرآن به کار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی دربارۀ آن، از آیات قرآن قابل استفاده است. این تعبیر در منابع روایی شیعه[۵۶] و اهل سنت [۵۷] نقل شده است. دربارۀ چگونگی شکل گیری و انجام جهان، سخن روشنی در آیات و روایات به چشم نمیخورد؛ اما گاه که سخن از این دوران به میان می آید، همواره به دو پدیدۀ بسیار مهم و بزرگ اشاره میشود[۵۸]:
- ولادت و بعثت پیامبر اسلام (ص) در جایگاه واپسین فرستادۀ الهی[۵۹][۶۰]؛
- ظهور و قیام موعود نجات بخش، حضرت مهدی(ع) [۶۱][۶۲].
- نخست آنکه آخرین مرحلۀ زندگی در دنیاست؛ یعنی، با سپری شدن این دوران، زندگی در دنیا به پایان رسیده، مرحلهای دیگر در نظام آفرینش آغاز میشود[۶۳].
- دوم. این دوران، خود به دو بخش با ویژگیهای خاص تقسیم میشود[۶۴]:
- دوران فاصله گرفتن مردم از دین، پر شدن زمین از ستم و بیداد؛ این مرحله که به طور ویژه در دوران غیبت آخرین حجت الهی(ع) شکل میگیرد در آستانه ظهور آن حضرت به اوج خود میرسد[۶۵].
- دوران معنویت در پرتو حکومت شایستگان؛ این مرحله در پس تلاشهای بیوقفه حضرت حجت(ع) و یاران ایشان بر روی زمین شکل میگیرد و پیش از آن خداوند در آیات فراوانی، این دوران را وعده داده است[۶۶].
آخر الزمان در قرآن
- واژه "آخر الزمان" در قرآن به کار نرفته؛ اما مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است. قرآن به طور کلی، جهانیان را به دو بخش ﴿ الأَوَّلِینَ ﴾[۶۷] و ﴿الآخِرِينَ﴾[۶۸]، ﴿ الْمُسْتَأْخِرِينَ ﴾[۶۹]افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراثبری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن میگوید که پس از وقوع بلاها و فتنههای بسیار محقق میشود.
- ﴿ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُواْ إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ ﴾[۷۰]؛
- ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾[۷۱]؛
- ﴿وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ ﴾[۷۲]؛
- ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا ﴾[۷۳]؛
- و ... این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند[۷۴]؛
- و برخی از نشانههای قیامت که از آن به اشراط الساعة تعبیر شده ﴿فَهَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأْتِيَهُم بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ ﴾[۷۵] نیز در این بخش واقعند.[۷۶].
اصطلاح "الیوم الآخر" در قرآن
تعبیر "الیوم الآخر" که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است [۷۷]؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث "آخر الزمان" مربوط نمیشود. از آنجا که مفهوم "آخر" نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد [۷۸] و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخص برای آن پرهیز کرده:
- ﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَّاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ﴾[۷۹].
- ﴿يَسْأَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِندَ اللَّهِ وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا﴾[۸۰].
- ﴿وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴾[۸۱].
آخر الزمان در حدیث
- اصطلاح آخر الزمان در روایات اسلامی در دو معنا به کار رفته است:
- آن قسمت از زمان که از آغاز نبوت پیامبر اسلام (ص) تا وقوع قیامت را شامل میشود. در بعضی روایات ، پیامبر اسلام (ص) به پیامبر آخر الزمان توصیف شده است[۸۲]. چنین اتصافی با این مطلب ارتباط دارد که وی خاتم الانبیاء بوده و شریعت وی به دلیل کامل بودن تا پایان این عالَم اعتبار دارد و او پیامبر آخرین قسمت از زمان است.
- در بسیاری از روایات اسلامی [۸۳] اصطلاح آخر الزمان عبارت است از زمانی که در آن منجی بشریت مهدی موعود (ع) ظهور میکند [۸۴] و رویدادهای خاصی در سه مقطع زمانی روی میدهد:
- در روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانههای آخر الزمان از اشراط الساعة نیز شمرده شده است؛[۸۸] از این رو برای جدایی این دو موضوع مباحث آخر الزمان به "حوادث و تحولات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری" اختصاص یافته که معمولا در کتابهایی تحت عنوان "الْمَلاحِمُ والْفِتَن" [۸۹] و کتابهای مربوط به غیبت امام زمان (ع) [۹۰] بررسی میشوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونیهای کیهانی در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوهها و... محدود شده است[۹۱][۹۲].
آخر الزمان و ظهور منجی
امام رضا (ع) از پیامبر (ص) نقل میکند که زمان قیام موعود، مانند قیامت است که کسی جز خداوند آن را نمیداند و فرا نمیرسد مگر ناگهانی [۹۳] با این حال در روایات اسلامی برای این دوران، نشانههایی بیان شده است که به نشانههای آخر الزمان معروف است و از این لحاظ ظهور موعود به قیامت تشبیه شده است؛ زیرا همچنان که قیامت علائمی دارد "اشراط الساعة"، ظهور موعود نیز دارای نشانههایی است که قبل از آن رخ میدهد [۹۴] در بعضی از کتابها هم این نشانهها به "علائم ظهور" معروف اند [۹۵] و این بدان علت است که یکی از رویدادهای مهم این عصر همان ظهور منجی میباشد.برخی از این نشانهها عبارتاند از:
- خروج سفیانی [۹۶]؛
- قتل سید حسنی؛
- اختلاف بنی عباس در ملک و ریاست[۹۷]؛
- کسوف خورشید در نیمه ماه رمضان و خسوف ماه در پایان آن[۹۸]؛
- طلوع خورشید از مغرب[۹۹]؛
- قتل نفس زکیه[۱۰۰]؛
- خرابی مسجد کوفه؛
- خروج یمانی؛
- حلال شمرده شدن خون و مال مردم[۱۰۱]؛
- خروج دجال[۱۰۲] (که در روایات اسلامی آمده است وی چهل روز در زمین درنگ می کند [۱۰۳] و بسیاری از افراد سست ایمان به او گرایند و این به علت کارهای خارق العادهای است که انجام میدهد)[۱۰۴].
پس از ظهور این نشانهها نوبت به ظهور منجی میرسد که از مهمترین رویدادهای آخر الزمان میباشد. [۱۰۵]. اولین حرکت منجی، مبارزه با ظلم و فساد و ریشهکن کردن آن است [۱۰۶]. نجات بشریت از تنگنای گناه و ظلم و جور و فساد یکی از آرمانهای اوست که در این زمان تحقق مییابد، چنان که حضرت علی (ع) میفرماید: در عصر حکومت مهدی (ع) بساط زنا، شراب خواری و رباخواری برچیده خواهد شد [۱۰۷] ، بر قرار شدن و برپایی اسلام حقیقی و پرستش خداوند و یکتاپرستی در سراسر جهان [۱۰۸] عمومیت و گستردگی دین [۱۰۹]، عمل به فضایل و ارزشهای دینی و اهتمام به احکام و دستورهای دین به صورت دقیق [۱۱۰].
آخر الزمان و برپایی قیامت
در بسیاری از منابع اهل سنت و برخی جوامع حدیثی شیعه، نشانههای ظهور مهدی (ع) با علامتهای نزدیک شدن برپایی قیامت آمیخته شده است و حتی گاهی اصل ظهور مهدی (ع) به عنوان "علامت قیامت" یاد میشود. به طور کلی، صاحبان جوامع حدیثی اهل سنت بابی با عنوان اشراط الساعة گشودهاند [۱۱۱]. البته اگر چه مضمون این روایات، مطالب مشترک بسیاری با روایات آخر الزمان دارد و بسیاری از علائم در هر دو دسته از روایات ذکر شده است، ولی همواره مسئله آخر الزمان به صورت آشکاری، از قیامت تفکیک شده است؛ زیرا آخر الزمان ناظر به قسمت پایانی همین عالم است ولی اشراط الساعة نشانههای برپایی قیامت میباشد [۱۱۲].
محدوده آخر الزمان
محدوده آخر الزمان به دقت قابل اندازهگیری نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات[۱۱۳] میتوان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره "آخر الزمان" دانست[۱۱۴]؛ البته در بیشتر روایات، آخر الزمان به دوره پایانی که با ظهور مهدی (ع) مقارن است، اطلاق شده است. بشر به مقتضای حبّ ذات و طبیعت جست و جو گر خود، همواره به سرانجام دنیا میاندیشیده است [۱۱۵] همه ادیان الهی و بیشتر مکاتب بشری، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کردهاند[۱۱۶] در همه پیشگوییهای مربوط به آخر الزمان، خبرهای وحشتناک و نگرانکنندهای وجود دارد؛[۱۱۷] ولی اغلب بر این امر اتفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادتآمیز است[۱۱۸]. در تمام فرقهها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادتمند بشر پیشبینی شده است[۱۱۹][۱۲۰].
آخر الزمان در آیینهای دیگر
- در ادیان ابراهیمی، بیش از آیینها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیشبینی شده که به وسیله "مشیح" محقّق میشود[۱۲۱] در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده [۱۲۲] و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخر الزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است [۱۲۳][۱۲۴].
- در ميان مسيحيان از دورانى سخن گفته مىشود كه در آن بازگشت حضرت عيسى (ع) روى خواهد داد. رجعت مسيح در كتاب مقدس بيش از سيصد بار ذكر شده است و چندين باب كامل به اين موضوع اختصاص دارد. [۱۲۵]. حتى بعضى ادعا كرده اند كه درك صحيح رجعت مسيح، كليد كتاب مقدس است [۱۲۶]. طبق عقيده ايشان، مسيح دوباره در آخر الزمان مىآيد و برنامه نجات را كامل خواهد كرد [۱۲۷] آنان بر اين باورند كه در بازگشت مسيح، جهان روى سعادت را خواهد ديد و جهان پس از ظهور آن منجى در صلح و صفاى كامل به سر خواهد برد [۱۲۸]. و جنگ و خون ريزى از جهان رخت برمىبندد و امتى بر امتى شمشير نخواهد كشيد [۱۲۹]. در فرهنگ مسيحى و كتاب مقدس اعتقاد غلبه حق بر باطل در اين دوران روشن است [۱۳۰] و از ديدگاه ايشان منجى كل، مسيح مىباشد. [۱۳۱] و اوست كه پايان جهان را بسيار نزديك مىديد و مردمان را به توبه و بازگشت به سوى خدا دعوت مىكرد و مىگفت تنها كسانى بخشوده و رستگار خواهند شد كه پيش از رسيدن آن روز، خود را از گناه شسته و شايسته برخوردارى از رحمت الهى باشند[۱۳۲][۱۳۳].
- در دين يهود هم بارها به روزهاى آخر يا روز خداوند "يوم يهوه" اشاره شده كه دورانى است كه در آن عظمت ملى يهود به آخرين حدّ اعتلاى خود خواهد رسيد و گناه كاران نابود خواهند شد [۱۳۴]) و پادشاهى از نسل يسى "پدر داود" كه روح خداوند بر او قرار گرفته و حكيم و خداترس است ، ظهور خواهد كرد و جهان را از عدل و خير و بركت ، پُر خواهد نمود؛ چنان كه گرگ با برّه سكونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابيد [۱۳۵][۱۳۶].
- در متون زرتشتی "از آیینهای باستان" به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوبها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی "سوشیانس" محقّق میشود[۱۳۷][۱۳۸]. در آيين زردشت به ظهور مصلح و منجى آخر الزمان تأكيد شده است. در كيش زردشتى اين مسئله با توجه به اعتقادات ايشان، به نحو خاصى مطرح مىشود. در اين آيين، يك قدرت كيهانى يا روح خير به نام "اهورامزدا" و يك قدرت كيهانى متضاد يا روح بزرگ شر به نام "اهريمن" خودنمايى مىكند. در طول تاريخ، اين دو نيرو با هم تا آخر الزمان در ستيز هستند و در آن زمان خوبى بر شرّ غلبه مىكند و دوره صلح و پاكى و اعتلاى اهورامزدا فرا مىرسد و با ظهور سوشيانس، آخر الزمان آغاز مىشود [۱۳۹] [۱۴۰].
- در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اولیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر میشود؛ سپس منجی بشر ظاهر و با فروپاشی جوامع انسانی و ازبین رفتن شرارتها، دورهای نو آغاز میگردد[۱۴۱][۱۴۲].
- در متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است[۱۴۳][۱۴۴].
- در میان مکاتب بشری، پیشبینی "مارکس" از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بیطبقه و بینیاز از دولت را ارائه میدهد[۱۴۵] پیشبینیهای "رنهگنون" "عبدالواحد یحیی" از افول و فروپاشی تمدن مادی غرب و ظهور مجدد حق و حقیقت که با نظر به دادههای آیینهای باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر میدهد [۱۴۶] نظریه پایان تاریخ "فوکویاما" پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیشبینی کرده است [۱۴۷] و نظریه "برخورد تمدنها" از "هانتنگتون" جنگ جهانی تمدنها و نظم جهانینوی براساس مرزهای تمدنی را در پایان این دوره از جهان، پیشبینی میکند[۱۴۸][۱۴۹].
فساد در آخرالزمان
آشوب آخر الزمان
دعوت اهل بیت در آخر الزمان
مردم آخر الزمان
شامل مباحتی همچون:
- امت اسلام در آخر الزمان؛
- حالات مردم در آخر الزمان؛
- روابط مردم در آخر الزمان؛
- رابطه انسان با پدر و مادر در این دوره؛
- روابط همسایگان در این دوره؛
- دین مردم در آخر الزمان؛
- دین داری در این دوره؛
- حج مسلمانان در این دوره.
جنگ آخر الزمانی
آخر الزمان در موعودنامه
- "آخرالزمان" اصطلاحی است در فرهنگ ادیان بزرگ دنیا، بهمعنای آخرین دوران حیات بشر و قبل از برپایی قیامت. در فرهنگ اسلامی، آخرالزمان، هم دوران نبوت پیامبر اکرم (ص)، تا وقوع قیامت را شامل میشود و هم دوران غیبت و ظهور مهدی موعود (ع) را. در دوران معاصر، عدهای از مفسران و متفکران مسلمان از قبیل: مرحوم علامه طباطبایی، استاد شهید مرتضی مطهری، سید قطب، محمد رشید رضا، شهید سید محمد باقر صدر و. . . با اتکا به آیاتی از قرآن کریم (اعراف: ۱۳۸، انبیاء: ۱۰۵، صافات: ۱۷۱ و ۱۷۲) استخلاف انسان در زمین، فرمانروا شدن نیکوکاران زمین (وراثت صالحان) و پیروزی حق بر باطل را به رغم جولان دائمی باطل، به عنوان سرنوشت آینده بشر مطرح کردهاند و آیات و روایات مربوط به تحولات آخرالزمان را بیانگر نوعی فلسفه تاریخ میدانند و به اعتقاد ایشان، عصر آخرالزمان عبارت است از دوران شکوفایی تکامل اجتماعی و طبیعی نوع انسان. چنین آیندهای امری است محتوم که مسلمانان باید انتظار آن را داشته باشند و نباید منفعل و دلسرد به "حوادث واقعه" بنگرند، بلکه با حالتی پر نشاط و خواهان صلاح جامعه انسانی و آگاه از تحقق اهداف تاریخی انتظار، باید سرشار از امید، آمادگی و کوشش درخور این انتظار مقدس باشند. در چارچوب این برداشت، آخرالزمان قطعه معینی از تاریخ نوع انسان است که او باید در آن، حرکت تکاملی تدریجی خود را تا تحقق وعده الهی ادامه دهد. در حالی که در کتب علمای متقدم همچون "کمال الدین" شیخ صدوق رحمه الله و "کتاب الغیبه" شیخ طوسی رحمه الله، چنین تفسیری از تاریخ نبوده و تحولات آخرالزمان امری است غیر عادی که در آخرین بخش از زندگی نوع انسان واقع میگردد و به تحولات قبلی جامعه انسانی مربوط نمیشود.
- شناخت "آخرالزمان" یا فرجامشناسی (Eschatologie) در ادیان یهود، مسیحیت و زرتشتی نیز حائز اهمیت است. نگاهی به دردها و آلام بشر اندیشمند امروز و غربت او در زوال فطرت پاک آدمی، چنین مینمایاند که در میان همه خواستههای ضد و نقیضش، امروز یکی هست که همه در آن مشترکند؛ همه اقوام و ملل یکصدا خواهان "آزادی"اند. [۱۵۰]
در احادیث بسیاری آمده است که حضرت مهدی (ع) در آخرالزمان ظاهر میشود. پیامبر اکرم (ص) بر فراز منبر فرمود: "مهدی از عترت و اهل بیت من است. او در آخرالزمان ظهور میکند"[۱۵۱]. و نیز فرمود: "مژده باد شما را به ظهور مهدی که او در آخرالزمان به هنگام سختی روزگار و فتنه و اختلاف و عدم امنیت میآید و خداوند به وسیله او زمین را پر از قسط و عدل مینماید"[۱۵۲]. امام باقر (ع) نیز میفرماید: "دولت ما آخرین دولتهاست. . . "[۱۵۳]. پیامبر (ص) دستها را به سوی آسمان برافراشت و گفت: خداوندا! برادرانم را به من بنمایان. یکی از اصحاب گفت: مگر ما برادران شما نیستیم؟ فرمود: نه، شما یاران من هستید. برادران من کسانی هستند که در آخرالزمان میآیند و به من ندیده ایمان میآورند. خداوند آنها را پیش از آنکه از صلب پدران به رحم مادران درآیند، با نام خود و پدرانشان به من معرّفی نموده است که استقامت هریک از آنها در دین خود، از کندن خارهای گون در شب تاریک، و به دست گرفتن آتش گداخته سختتر است. آنها مشعلهای هدایت هستند که خداوند آنها را از فتنههای تیرهوتار نجات میبخشد[۱۵۴].
- درباره فتن و حوادث آخرالزمان، احادیث بیشماری از حضرت ختمیمرتبت (ص) و حضرات ائمه (ع) در کتب حدیث به ثبت رسیده است. مجموعههایی از آن احادیث، به صورت کتب مستقلی به نام "ملاحم"، "الغیبة" و دیگر نامها نگاشته شده است.
روایات معصومین (ع) نشان میدهد:
- با سپری شدن این دوران، بساط زندگی دنیوی برچیده و مرحلهای جدید در نظام آفرینش آغاز میشود.
- آخرالزمان خود به دو مرحله کاملا متفاوت تقسیم میشود: دوران نخست که در آن انسان به مراحل پایانی انحطاط اخلاقی میرسد. دوران بعد، عصر تحقق وعدههای الهی به پیامبران و اولیای خدا است و با قیام مصلح جهانی آغاز میشود. کلیات عقاید مربوط به آخرالزمان تقریبا از سوی همه فرقههای بزرگ اسلامی پذیرفته شده است، ولی در خصوص وابستگی این تحوّلات به ظهور مهدی (ع) و نیز هویت او اختلافنظر وجود دارد[۱۵۵].
پایان تاریخ در موعودنامه
- انسان با توجه به طبع جستجوگرش، همواره به سرانجام دنیا میاندیشیده است. همه ادیان الهی و بیشتر مکاتب بشری درباره پایان تاریخ اظهارنظر کردهاند. در همه پیشگوییهای مربوط به آخر الزمان، خبرهای نگرانکنندهای وجود دارد، ولی اغلب بر این امر اتفاق دارند که پایان کار بشر، روشن و امیدوارکننده است. در متون زرتشتی به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوبها و بلاهای بسیار مسبوق میگردد و با ظهور سوشیانس (واپسین منجی) محقق میشود. در ادیان ابراهیمی، بیش از آیینها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است. در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سراسر جهان پیش بینی شده که به وسیله "ماشیح" محقق میشود. در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده است. در مکاشفه یوحنّا نیز به برقراری صلح و آرامش جهان در پایان آن اشاره شده است. دیدگاه قرآن نیز درباره سرانجام بشر، خوشبینانه است و در آن، پایان دنیا روشن و سعادتآمیز دانسته شده است[۱۵۶].
آثار وابسته
پرسشهای وابسته
جستارهای وابسته
- آرماگدون
- بحران معنویت
- پارکلیت
- جیش الغضب
- حکومت امام زمان (ع)
- خروج جنبندهای از زمین
- خروج سفیانی
- خروج منبعث سوم
- رجعت
- رویارویی امام مهدی (ع) با جاهلان
- سوشیانس
- سوشینت
- صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان
- ظهور امام مهدی (ع)
- ظهور دجال
- ظهور منجی بزرگ بشر
- فارقلیط
- ماشیح
- موعودباوری
- میتریا
- ندای آسمانی
- نزول عیسی (ع)
- نشانهها و رخدادهای مهم آخر الزمان
- نشانههای ظهور
- وقوع اختلافها و درگیریهای بسیار
- وقوع مصائب
- هجوم یأجوج و مأجوج
- هوشیدر
- هوشیدرماه
- ابدال
- ابر رام
- ابر سخت
- ابراهیم بن ادریس
- ابراهیم بن محمد تبریزی
- ابراهیم بن محمد همدانی
- ابراهیم بن مهزیار اهوازی
- ابروهای حضرت
- ابقع
- ابن ابی العزاقر
- ابن ابی زینب
- ابن الحسین
- ابن انباری
- ابن بابویه
- ابن جنید
- ابن حسام
- ابن حوشب
- ابن خلدون
- ابن شاذان
- ابن متیل
- ابن مغازلی
- ابن یمین
- ابو ابراهیم
- ابو اسحاق ابو عبیده ثقفی
- ابو الادیان
- ابو الحسن
- ابو الدنیا
- ابو العنبس
- ابو القاسم حسن بن احمد
- ابو القاسم
- ابو بکر بغدادی
- ابو جعفر
- ابو حامد عمران بن مفلس
- ابو دجانه انصاری
- ابو دلف کاتب
- ابو سهل نوبختی
- ابو صالح
- ابو عبد الله بزوفری
- ابو عبد الله
- ابو علی حجدر
- ابو غالب
- ابو محمد حسین بن ابراهیم
- ابو محمد
- ابو هاشم جعفری
- اثبات الوصیه
- اثبات امامت حضرت
- اثبات وجود مهدی
- اثنی عشری
- احبشیه
- احجار الزیت
- احسان
- احکام جدید
- احمد الکاتب
- احمد امین مصری
- احمد بن ابراهیم
- احمد بن اسحاق اشعری
- احمد بن عبد الله هاشمی
- احمد بن محمد زجورجی
- احمد بن هلال
- احمد
- احمدیه
- احیای سنت محمدی
- اخباریه
- اخلاق حضرت
- اخنس
- اخیار
- ادعای ارتباط با حضرت
- ادعای مهدویت
- ادعای نیابت
- ادعیه امام زمان
- اذاعه
- اذن سامعه
- اربعینیات درباره حضرت
- ارتباط با حضرت
- ارشاد
- ارمینیه
- ارنون
- ازد
- ازدواج حضرت
- اسامی حضرت در کتب ادیان
- اسب حضرت
- استخاره امام زمان
- استخلاف
- استضعاف
- استغاثه به حضرت مهدی
- استکبار جهانی و مهدیباوری
- اسحاق احمر
- اسحاق بن اسماعیل
- اسحاق بن یعقوب
- اسدی
- اسراء
- اسرافیل
- اسکافی
- اسم اصلی حضرت
- اسم حضرت
- اسماعیل بن جعفر الصادق
- اسماعیل بن صادق
- اسماعیل بن علی
- اسماعیل بن موسی بن جعفر
- اسماعیلیه
- اشتراط الساعه
- اشعیا
- اصحاب حضرت
- اصحاب طالوت
- اصحاب کهف
- اصل
- اصهب
- اعاجم
- اعتقاد به منجی
- اعتقاد به مهدی
- اعلام الوری
- اعلام ظهور
- اعیان الشیعه
- افضل الاعمال
- افیق
- اقامتگاه حضرت
- اقتصاد در عصر ظهور
- اقلیتها در حکومت حضرت
- البیعه لله
- الر
- الغیبه
- الفصول العشره فی الغیبه
- المهدی
- الواح موسی
- الیاس
- ام ایمن
- ام خالد
- ام محمد
- امام زمان
- امام مهدی (ع)
- امامیه
- امان زمین
- امت امت
- امت معدوده
- امر به منکر
- امر ناگهانی
- امکان رجعت
- امن یجیب
- امنیت پس از ظهور
- امنیت پیش از ظهور
- امیر الامره
- امیر المومنین
- انا انزلنا
- انتظار در مسیحیت
- انتظار فرج
- انتظار مثبت
- انتظار منفی
- انتظار و بهداشت روان
- انتظار و صهیونیسم
- انتظار
- انجیل و بشارت موعود
- اندام حضرت
- انصار حضرت
- انطاکیه
- انکار حضرت
- انگشتر سلیمان
- انگشتری حضرت
- انوری
- اوپانیشاد
- اوتاد
- اوقات مخصوص حضرت
- اوقات و حالات دعا برای حضرت
- اوقیدمو
- اولین برنامه حضرت
- اولین پرچم
- اولین جنگ حضرت
- اولین خطبه حضرت
- اولین دادگاه پس از ظهور
- اولین رجعتکننده
- اولین سپاه حضرت
- اولین کشتار
- اولین مدعی نیابت
- اولین نایب خاص
- اهداف نیابت
- اهل سنت و مهدی
- اهل کتاب
- اهلی شیرازی
- ایام الله
- ایدی
- ایرانیان
- ایزدشناس
- ایزدنشان
- ایستاده
- ایلیا
- ایوب بن نوح
- آتش و دود
- آثار انتظار
- آثار حضرت
- آثار دعای فرج
- آثار ظهور
- آخر الزمان
- آخرین دولت
- آخرین دیدار عمومی حضرت
- آداب ملاقات با حضرت
- آدینه
- آرماگدون
- آزمون غیبت
- آزمون یاران حضرت
- آس
- آسیبشناسی تربیتی مهدویت
- آشوبهای جهانی
- آل اعین
- آمادگی برای غیبت
- آینده جهان و نظریهپردازان
- آیین جدید
- باب الله
- باب غیبت
- باب لد
- باب
- بابا فغانی شیرازی
- بابیه
- باد زرد
- باد سرخ
- باد سیاه
- باران بیموقع
- بارانهای فراوان
- بازرگانی در عصر ظهور
- بازوی حضرت
- باسط
- باسک
- باقریه
- باقطانی
- بانوی کنیزان
- باهله
- بتریه
- بحر العلوم
- بخش دوم:برشمردن دعاها و زیارات مربوط به امام عصر
- بخشش حضرت
- بداء
- بدر
- براق
- برکت در عصر ظهور
- برهان الله
- برهان
- بشر بن سلیمان
- بشقاب پرنده
- بشیریه
- بصره
- بطن ارزق
- بغداد
- بغوطه
- بقیه الانبیاء
- بقیه الله
- بکمینابدو
- بلد الامین
- بنده یزدان
- بنی اصفر
- بنی شیبه
- بنی ضبه
- بنی قنطوره
- بنی هاشم
- بنیانگذار بهاییت
- بواسیر
- بهاییه
- بهداشت در عصر ظهور
- بهرام
- بیت الحمد
- بیت المقدس
- بیداء
- بیر معطله
- بیعت
- بینیازی در عصر ظهور
- بیوح
- پاتیکل
- پایان تاریخ
- پایان حکومت حضرت
- پدر حضرت
- پرچم پیامبر
- پرچم پیش از قیام
- پرچم زرد
- پرچم سبز
- پرچم سفید
- پرچم سیاه
- پرچم قیام
- پرچم هدایت
- پروژه بولیمود
- پرویز
- پسر انسان
- پنج سالگی حضرت
- پیراهن حضرت ادم
- پیراهن حضرت
- پیروان ادیان
- پیشانی حضرت
- پیشگویی ارماگدون
- پیشگویی غیبت
- پیشگویی ولادت حضرت
- پیشگوییهای کتاب مقدس
- پیشگوییهای نوستر اداموس
- پیشگوییهای واقع شده
- تابوت سکینه
- تابوت موسی
- تادیب
- تالی کتاب الله
- تالی
- تالیف قلوب
- تایید
- تجدید دین
- تخت سلیمان
- تخریب مساجد
- تخریب مسجد الاقصی
- تداوم امامت
- تذکره
- تردید در حضرت
- ترس حضرت
- ترس
- تسبیح حضرت
- تشرف
- تقیه
- تکریم اماکن منسوب به حضرت
- تکریم ایمه از حضرت
- تکریم پیامبر از حضرت
- تکریم نام حضرت
- تمارین
- تمام
- تمنیحا
- تناثر نجوم
- تورات و بشارت موعود
- توسل به حضرت
- توقیت
- توقیع ابتدایی
- توقیع اسحاق بن یعقوب
- توقیع
- تهران در اخر الزمان
- ثایر
- ثویه
- جابر
- جابلسا
- جابلقا
- جابیه
- جارودیه
- جاماسبنامه
- جامعه
- جاموس
- جبرییل
- جبیر بن خابور
- جده
- جذام
- جزیره خضراء
- جزیه
- جعفر کذاب
- جعفر
- جعفریه
- جفر
- جمادی
- جمعه
- جمکران
- جموداندیشان
- جن
- جنب
- جنگ و کشتار
- جوار الکنس
- جوانان
- جویای تبریزی
- جهانگشایی امام
- جهانیسازی حضرت
- جهینه
- جیحون
- جیش الغضب
- چراغ مخفی
- چشمان حضرت
- چهارمین نایب خاص
- چهرهشناسی حضرت
- چهل روز قبل از قیامت
- چهل
- چهلروزگی حضرت
- حاجز بن یزید
- حارث بن حارث
- حاشر
- حافظ شیرازی
- حبابه والبیه
- حبه
- حج در اخر الزمان
- حج کردن به نیابت حضرت
- حج و مهدی
- حجاب
- حجاز
- حجت پنهان
- حجت ظاهر
- حجت
- حجتیه
- حجر الاسود
- حجه الله
- حجی نبی
- حدیثه
- حذیفه بن یمان
- حرب و قیس
- حرز حضرت
- حرستا
- حزقیال نبی
- حزین لاهیجی
- حسن بن حسین عسکری
- حسن بن علی وجناء
- حسن بن قاسم بن علا
- حسن بن مثله
- حسن بن محبوب
- حسن خالص
- حسین بن الحسن العلوی
- حسین بن روح
- حسین و مهدی
- حصینه
- حضرت شوونیه
- حق
- حقوق حضرت بر شیعیان
- حکم داود
- حکومت اسلامی در غیبت کبری
- حکومت واحد جهانی
- حکیمه
- حلاج
- حمد و حامد
- حملاها
- حمیری قمی
- حیره
- خاتم الایمه
- خاتم الایمه
- خازن
- خاقانی
- خاکسپاری حضرت
- خال حضرت
- خاندان نوبختی
- خبر ولادت حضرت
- ختم وصایت
- ختنه
- خجسته
- خداشناس
- خدمت به حضرت
- خراسان
- خروج دجال
- خروج سفیانی
- خروج یاجوج و ماجوج
- خروج یمنی
- خزیمه
- خسرو
- خسف بیداء
- خسف
- خسوف و کسوف
- خشک شدن نیل
- خضر
- خطبه امام سجاد
- خطبههای حضرت
- خلف صالح
- خلفای دوران غیبت صغری
- خلفای عباسی
- خلوت حضرت
- خلیفه الاتقیاء
- خلیفه الله
- خلیل
- خماهن
- خمط
- خنس
- خواب مخزومی
- خواجوی کرمانی
- خورشید پشت ابر
- خورشید و ماه
- خونخواهی حسین
- خیر الفوارس
- دابه الارض
- دادتگ
- داعی
- دامپروری در عصر ظهور
- دانش حضرت
- دانش در عصر ظهور
- دانشمندان اخر الزمان
- دانیال
- داوری حضرت
- دجال
- دروازه اصطخر
- دروزی
- دریاچه طبریه
- دزدان کعبه
- دست بر سر گذاردن
- دست حضرت
- دشواری انتظار
- دعا برای امام زمان
- دعا برای سلامتی حضرت
- دعا برای فرج
- دعاهایی که در ارتباط غیرمستقیم با حضرت است
- دعاهایی که در مورد خود حضرت است
- دعای افتتاح
- دعای جدید
- دعای حضرت برای شیعیان
- دعای حضرت مهدی
- دعای سمات
- دعای صلوات
- دعای عبرات
- دعای عهد
- دعای غریق
- دعای غیبت
- دعای فرج
- دعای قنوت
- دعای ندبه
- دعای نور
- دعبل خزاعی
- دلدل
- دمنسیان
- دندان حضرت
- دو خون
- دو غیبت
- دوازده امام
- دوران حیرت
- دوشنبه
- دولت کریمه
- دومین نایب خاص
- دید
- دین اینده جهان
- دین جدید
- دینداری در عصر غیبت
- دینفروشی
- ذو السویقتین
- ذو الفقار
- ذو القرنین
- ذی حجه
- ذی طوی
- ذی قعده
- راحتطلبان
- راضی بالله
- راویان احادیث مهدی از اهل سنت
- راویان احادیث مهدی از صحابه
- راه اثبات نیابت
- راهنما
- رایقه
- رب الارض
- ربا
- ربیع
- رجب
- رجعت امامان
- رجعت پیامبران
- رجعت در ادعیه و زیارات
- رجعت در امتهای پیشین
- رجعت در روایات
- رجعت در قران
- رجعت زنان
- رجعت و اندیشمندان
- رجعت
- رجعتکنندگان
- رجل
- رحبه
- رشوه
- رشیق
- رضوی
- رفاه در عصر ظهور
- رفتار امام با دشمنان
- رفقا
- رقعه حاجت
- رکن و مقام
- رمضان
- رمیله
- رنگ چهره حضرت
- روح القدس
- روز قیام
- روزها در عصر حضرت
- رومیان
- رونی
- رویای نرجس
- ری
- ریحانه
- ریزش و رویش
- ریگ ودا
- زاهره
- زبور
- زبیده
- زرتشت و بشارت موعود
- زره پیامبر
- زکریا
- زلزله
- زمامداران اخر الزمان
- زمان ظهور
- زمانی بیاید
- زمینهسازان ظهور
- زمینهسازی غیبت
- زنان اخر الزمان
- زنان در دوران ظهور
- زنان در غیبت صغری
- زنج
- زند افریس
- زند
- زندیق
- زوراء
- زهد حضرت
- زیات
- زیارت ال یاسین
- زیارت امام زمان
- زیارت جامعه
- زیارت عاشورا
- زیارت مادر حضرت
- زیارت ناحیه مقدسه
- زیدیه
- زیور بیت المقدس
- ساعت مخصوص حضرت
- ساعه
- سال فرد
- سامرا
- سباییه
- سبیکه
- سبیل
- ستاره دنبالهدار
- سجده حضرت
- سحاب
- سخاوت حضرت
- سدره المنتهی
- سرخی اسمان
- سرداب سامرا
- سردابیه
- سرگذشت نرجس
- سرمه در چشم
- سرور اهل بهشت
- سروش ایزد
- سطیح کاهن
- سعیده
- سفط
- سفیانی
- سلاح حضرت
- سلاح یاران حضرت
- سلار
- سلام بر حضرت
- سلطان مامول
- سلمان فارسی
- سمات
- سمان
- سمری
- سمیه
- سن حضرت هنگام ظهور
- سنا
- سنایی
- سنت جدید
- سند دعای ندبه
- سنگ موسی
- سنوسی
- سوار بر ابر
- سوره کهف
- سوسن
- سوشیانس
- سومین نایب خاص
- سه جور استخاره امده است
- سهم امام
- سیحون
- سید بن طاووس
- سید حسنی
- سید خراسانی
- سید شمس الدین
- سید هاشمی
- سید
- سیره حضرت
- سیصد و سیزده
- سیف
- سیما
- سیمای دوران ظهور
- شاخصهای دینداری
- شادمانی جهان از ظهور
- شاکمونی
- شام
- شاهدان ولادت حضرت
- شب جمعه
- شباهت حضرت
- شجاعت حضرت
- شرعه التسمیه
- شروسی
- شرید
- شریعی
- شعار پرچم قیام
- شعار یاران حضرت
- شعبان
- شعر مهدوی
- شعیب بن صالح
- شفاعت حضرت
- شکر امام
- شلمغانی
- شماطیل
- شمایل حضرت
- شمشیرهای اسمانی
- شمعون
- شنوءه
- شواذ ال محمد
- شوال
- شورش بر حضرت
- شوق دیدار
- شهاب ثاقب
- شهادت در رکاب حضرت
- شهادت کنیزان به رویت حضرت
- شهادت وکلا به رویت حضرت
- شیخ الاوصیاء
- شیصبانی
- شیطان
- شیعه در عصر ظهور
- شیعه و مهدی
- شیلو
- شیوه حکومت حضرت
- صاحب الامر
- صاحب الدار
- صاحب الدوله الزهراء
- صاحب الرجعه
- صاحب الزمان
- صاحب السیف
- صاحب العصر
- صاحب الغیبه
- صاحب الناحیه
- صاحب سرداب
- صاحب کره البیضاء
- صاحب
- صاعقه
- صافیه
- صالح
- صاید بن صید
- صایدیه
- صبح مسفر
- صبر بر غیبت
- صبر حضرت
- صحاح
- صدای زمینی
- صدق
- صدقه
- صدوق
- صراط
- صفر
- صفنیا
- صلوات
- صله با حضرت
- صمصام الاکبر
- صندل
- صورت حضرت
- صورتی در خورشید
- صورتی در ماه
- صهیونیسم مسیحی
- صیاح
- صیانه ماشطه
- صیحه اسمانی
- صیقل
- ضحی
- ضیاء
- طاعون
- طاغوت
- طالب التراث
- طالب املی
- طالب
- طالقان
- طلوع خورشید از مغرب
- طلوم
- طوسی
- طول عمر حضرت
- طی الارض
- ظریف
- ظهور
- عاشورا و انتظار
- عاشورا
- عاق والدین
- عاقبه الدار
- عالم
- عاموس نبی
- عباس فاطمی
- عبای حضرت
- عبد الله بن شریک عامری
- عبد الله بن شریک
- عبد الله بن صالح
- عبد الله بن عباس علوی
- عبد الله
- عبقری الحسان
- عثمان بن سعید
- عجلهکنندگان
- عدالت مهدی
- عدل
- عذاب ادنی
- عرب
- عرض اعمال
- عرض حاجت به حضرت
- عرفات
- عرق و علق
- عریضه به حضرت
- عریضهنویسی
- عزاقریه
- عزه
- عسکر
- عسکری
- عسکریه
- عصای موسی
- عصایب
- عصر امام خمینی
- عصر
- عطار نیشابوری
- عطر حضرت
- عطسه
- عقل
- عقید
- عقیقه حضرت
- علامه حلی
- علت غیبت
- علم مصبوب
- علم منصوب
- علی بن ابراهیم بن مهزیار
- علی بن بلال
- علی بن زیاد
- علی بن عاصم کوفی
- علی بن فاضل مازندرانی
- علی بن فرات
- علی بن محمد سمری
- علی بن مطهر
- علی بن مهزیار
- عمامه حضرت
- عمانی
- عمر بن زید
- عمرو الاهوازی
- عمری
- عناطیس
- عنصری بلخی
- عوف سلمی
- عهد عتیق
- عیسی
- عیسی بن مهدی جواهری
- عین
- غار انطاکیه
- غار ثور
- غانم
- غایب
- غایه الطالبین
- غایه القصوی
- غرب و اخر الزمان
- غرب و مهدویت
- غربت حضرت
- غرقد
- غریم
- غضباء
- غلام
- غنی
- غوث الفقرا
- غوث
- غوطه
- غیب
- غیبت شانیه
- غیبت صغری
- غیبت کبری
- غیبت
- فارس الحجاز
- فارس
- فاضل
- فایده امام غایب
- فایده حضرت
- فایده غیبت
- فتح
- فترت
- فتن و ملاحم
- فتنه سرا
- فتنه فلسطین
- فتنه
- فجر
- فرات
- فراگیر شدن ظلم
- فراید السمطین
- فرج الاعظم
- فرج المومنین
- فرج
- فرخنده
- فردوس الاکبر
- فرزندان حضرت
- فرزندان مهدوی
- فرشتگان
- فرقه
- فرقهگرایی
- فرماندهان سپاه حضرت
- فرود امدن عیسی
- فضل بن شاذان
- فضل بن یحیی
- فضیلت انتظار
- فطحیه
- فطرت و مهدویت
- فقیه
- فقیهان
- فلان
- فلسفه انتظار
- فلسفه غیبت
- فواید الشمسیه
- فوتوریسم
- فیذموا
- فیروز
- فیض کاشانی
- قابض
- قابله حضرت
- قاتل الکفره
- قادیانی
- قاسم انوار
- قاسم بن علاء
- قاسم بن علی
- قاطع
- قانون ارث
- قاهر بالله
- قایم الزمان
- قایم
- قبیله کلب
- قتاد
- قتل نفس زکیه
- قد حضرت
- قدر
- قدرت حضرت
- قذف
- قرامطه
- قران و بشارت موعود
- قران
- قرقیسیا
- قریش
- قزوین
- قسط
- قسطنطنیه
- قشریگری
- قصیده ابن عرندس
- قضای جدید
- قطایع
- قطب
- قطران تبریزی
- قطع رحم
- قطوانی
- قم
- قنواء
- قوه
- قیام با شمشیر
- قیامت
- قیس
- قیم الزمان
- کار
- کارگزاران حکومت مهدی
- کاسر عینه
- کاشف الغطاء
- کافور بن ابراهیم
- کافور
- کافی
- کامل بن ابراهیم
- کامل سلیمان
- کبریت احمر
- کتاب جدید
- کتاب حضرت
- کتابنامه دعای ندبه
- کتابنامه رجعت
- کتابهای غیبت
- کذاب مفتر
- کرخ
- کرعه
- کسادی
- کسروی
- کسوف
- کشاورزی در عصر ظهور
- کشته شدن شیطان
- کشف الغمه
- کشف هیکل
- کف دست
- کفایه الاثر
- کفش حضرت
- کلمه الحق
- کلینی
- کمال الدین و تمام النعمه
- کمال
- کمالات در عصر ظهور
- کمبود باران
- کمسلیما
- کنگره
- کنیز اذری
- کنیه حضرت
- کوفه
- کوکما
- کهیعص
- کیسانیه
- کیقباد دوم
- گاتها
- گرسنگی
- گریه کردن برای حضرت
- گل نرگس
- گنجهای نهفته
- گونه حضرت
- لا اله الا الله
- لسان الصدق
- لطف وجود حضرت
- لقب حضرت
- لندیطارا
- [[لواء اعظم
- لوح فاطمه
- لوح محو و اثبات
- ما منا الا مقتول
- ماء معین
- مادر حضرت
- ماریه
- ماشع
- مالک اشتر
- مامور
- مامول
- مایده
- مبدا الایات
- مبلی السرایر
- متشحط
- متمهدی
- مثلث الهی
- مثلث برمودا
- مجازی بالاعمال
- مجالس المومنین
- مجالس حضرت
- مجلسی
- محاسن حضرت
- محاضیر
- محبت حضرت
- محبوب کردن حضرت
- محجه
- محرم
- محسن
- محل ظهور حضرت
- محمد بن ابراهیم بن مهزیار
- محمد بن احمد قطان
- محمد بن ادریس
- محمد بن ایوب بن نوح
- محمد بن بشیر
- محمد بن جعفر اسدی
- محمد بن حسن صیرفی
- محمد بن شاذان بن نعیم
- محمد بن عبد الله محض
- محمد بن عثمان
- محمد بن علی بن بلال
- محمد بن فضل موصلی
- محمد بن نصیر نمیری
- محمد بن نفیس
- محمد حنفیه
- محمد
- محمد،علی و حسن
- محمدیه
- مخالفان حضرت
- مخبر بما یعلن
- مخفی بودن ولادت
- مد هامتان
- مدبر
- مدت حکومت حضرت
- مدعیان مهدویت
- مدعیان نیابت
- مدینه فاضله مهدی
- مدینه
- مرابطه
- مراقبه
- مربوع
- مرجیه
- مردان اخر الزمان
- مردی از قم
- مرکز بیت المال در عصر ظهور
- مرکز حکومت حضرت
- مرکز قضاوت حضرت
- مرگ جاهلیت
- مرگ حضرت
- مرگ سرخ
- مرگ سفید
- مرگ ناگهانی
- مروانی
- مروزی
- مریم
- مزامله
- مسبحات
- مستضعفین
- مستنصر
- مسجد الحرام
- مسجد النبی
- مسجد براثا
- مسجد جمکران
- مسجد زید
- مسجد سهله
- مسجد صعصعه
- مسجد کوفه
- مسخ
- مسلمیه
- مسیح الزمان
- مسیح دروغین
- مسیح
- مسیحیت سیاسی امریکا
- مسیحیت صهیونیستی
- مسیحیت یهودی
- مشرق
- مشیخه
- مصباح الشدید الضیاء
- مصحف امیر المومنین
- مصحف فاطمه
- مصر در دوران ظهور
- مضطر
- مظهر الفضایح
- [[معتضد بالله
- معتمد بالله
- معجزات حضرت مهدی
- معراج
- معرفت امام
- معمرین
- معنویت پس از ظهور
- معنویت پیش از ظهور
- مغرب
- مغیریه
- مفاسد اخر الزمان
- مفتوحه عنوه
- مفرج اعظم
- مفضل
- مفید
- مقام ابراهیم
- مقام امام زمان
- مقبوله عمر بن حنظله
- مقتدر بالله
- مقتصر
- مقداد
- مقدره
- مقدس اردبیلی
- مقدسماب
- مقنع
- مکانهای دعا برای حضرت
- مکتفی بالله
- مکه
- ملاحم
- ملاقاتکنندگان حضرت
- ملاک تعیین نواب
- ملخ سرخ
- ملعون ملعون
- ملیکه
- ممطوره
- ممهدون للمهدی
- من لم یجعل الله له شبیها
- منادی اسمانی
- منافقان
- منان
- منبر سلیمان
- منتظر
- منتظر
- منتظران حقیقی
- منتقم
- منجم یهودی
- منجی اعظم
- منجی
- منصور
- منعم
- موالی خاصه
- موتور
- موسوعه الامام المهدی
- موعود در اقوام و ملل
- موعود یهود
- موعود
- مولی
- مومل
- مومن ال فرعون
- موی حضرت
- مهدویت از دیدگاه اهل سنت
- مهدویت از دیدگاه شیعه
- مهدویت شخصیه
- مهدویت نوعیه
- مهدویت
- مهدی بن محمد
- مهدی در روایات
- مهدی در قران
- مهدی سودانی
- مهدی عباسی
- مهدی موعود
- مهدی و نشانههای پیامبران
- مهدی هرعی
- مهدی
- مهدیباوری در ادیان
- مهدیه
- مهمید اخر
- میراث پیامبر اکرم
- میراث پیامبران
- میرزا حسین نوری
- میرزا علی محمد باب
- میزان الحق
- میکاییل
- میلخاء
- ناامیدی از ظهور
- ناجی النجار
- ناحیه مقدسه
- ناشناخته بودن حضرت
- ناصبیها
- ناطق
- نافله
- ناقور
- ناووسیه
- نجبا
- نجف
- [[نجم
- نجم الثاقب
- ندای اسمانی
- نرجس
- نسب حضرت
- [[نسیم
- نشانههای حتمی ظهور
- نشانههای نزدیک ظهور
- نظامی گنجوی
- نعمانی
- نعمت باطن
- نعمت حضرت
- نعمت ظاهر
- نفس زکیه
- نفس
- نقبا
- نماز امام زمان
- نماز بر پیکر پدر
- نماز تسبیح
- نماز جماعت
- نماز جمعه
- نماز حاجت
- نماز عید
- نماز هدیه به حضرت
- نمازگزاران بر پیکر امام عسکری
- نمک در طعام
- نمیریه
- نواب اربعه
- نوبختیه
- نور ال محمد
- نور الاتقیاء
- نور الاصفیاء
- نور الرب
- نور حضرت
- نوروز
- نوستر اداموس
- نهار
- نهج البلاغه و مهدی
- نیابت خاصه
- نیابت عامه
- نیابت
- نیمه شعبان
- نیه الصابرین
- وادی السلام
- وادی یابس
- وارث
- واعظ قزوینی
- واقفه
- واقفیه
- واقیذ
- وتر
- وتر
- وتیره
- وتیره
- وجه
- وشن جوک
- وظایف منتظران
- وظایف نواب خاص
- وقاتون
- وقت ظهور
- وقت معلوم
- وکالت
- وکیلان حضرت
- ولادت حضرت
- ولایت فقیه
- ولایتیها
- ولی الله
- ولی عصر
- ولی نعمت
- وهوهل
- ویژگی یاران حضرت
- ویژگیهای حضرت
- هادی
- هالیوود و اخر الزمان
- هالیوود و مهدویت
- هدف قیام
- هراوه
- هرجومرج
- هرشا
- هزارهگرایی
- هفت تکبیر
- همدان
- همسر حضرت
- هندوها و بشارت موعود
- هوشع نبی
- یا لثارات الحسین
- یاجوج و ماجوج
- یادکرد حضرت
- یاران حضرت
- یاری کردن حضرت
- یاوران حضرت
- ید الباسطه
- یشوعا
- یعسوب الدین
- یعفور
- یعقوب بن منقوش
- یعقوب بن یوسف
- یکسوم
- یمانی
- یمن در دوران ظهور
- یمین
- ینابیع الموده
- یوشع بن نون
- یوفولوژی
- یوم الخلاص
- یوم الفتح
- یوییل نبی
- یهود در اخر الزمان
- یهود و مسیح موعود
- یهود و نصاریو مهدویت
- یهودا
منابع
- معموری، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱؛
- اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی ج۱ ؛
- سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت.
- مجتبی تونهای، موعودنامه.
پانویس
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵.
- ↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ " إِنَّهُ يَأْتِي فِي آخِرِ الزَّمَانِ نَبِي "، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۶، ص ۱۹۹، ح ۱۲؛ همچنین ر. ک: محمد بن احمد قرطبی، تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۳۰۶؛ محمد بن جریر طبری، تفسیر طبری، ج ۱، ص ۵۵۷
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ ر.ک: نگارنده، بازگشت به دنیا در پایان تاریخ
- ↑ " لَا تَذْهَبُ الدُّنْيَا حَتَّى يَلِيَ أُمَّتِي رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يُقَالُ لَهُ الْمَهْدِيُ "، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۸۲، ح ۱۴۱
- ↑ " لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يَبْعَثَ اللَّهُ رَجُلًا مِنِّي "، شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۴۶
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا میرسد؟ و به راستی نشانههای آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟؛ سوره محمد، آیه: ۱۸.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ هنگام حساب مردم نزدیک شده است و آنان در ناآگاهی رو گردانند؛ سوره انبیاء ، آیه:۱.
- ↑ " عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ إِذَا سَمِعْتَ بِاسْمِ رَجُلٍ خَيْرٌ مِنْ أَنْ تَلْقَاهُ فَإِذَا رَأَيْتَهُ لَقِيتَهُ خَيْراً مِنْ أَنْ تُجَرِّبَهُ وَ لَوْ جَرَّبْتَهُ أَظْهَرَ لَكَ أَحْوَالًا دِينُهُمْ دَرَاهِمُهُمْ وَ هَمُّهُمْ بُطُونُهُمْ وَ قِبْلَتُهُمْ نِسَاؤُهُمْ يَرْكَعُونَ لِلرَّغِيفِ وَ يَسْجُدُونَ لِلدِّرْهَمِ حَيَارَى سُكَارَى لَا مُسْلِمِينَ وَ لَا نَصَارَى "، محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۱۶۶، ح ۳۱؛ ر. ک: صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۳۱
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ آنگاه از میان ایشان چند دسته اختلاف ورزیدند؛ وای بر کافران از دیدارگاه روزی سترگ!؛ سوره مریم ، آیه: ۳۷.
- ↑ بگو: او تواناست که عذابی آسمانی یا زمینی بر شما برانگیزد یا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند؛ بنگر چگونه آیات را گونه گون میآوریم باشد که آنان دریابند؛ سوره انعام، آیه: ۶۵.
- ↑ " يَا عَلِيُ أَعْجَبُ النَّاسِ إِيمَاناً وَ أَعْظَمُهُمْ يَقِيناً قَوْمٌ يَكُونُونَ فِي آخِرِ الزَّمَانِ لَمْ يَلْحَقُوا النَّبِيَ وَ حُجِبَ عَنْهُمُ الْحُجَّةُ فَآمَنُوا بِسَوَادٍ عَلَى بَيَاضٍ "، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۶؛ همو، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۲۸۸، باب ۲۵، ح ۸
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ بگو: مرا خبر دهید که اگر عذابش (ناگهان) شباهنگام یا روز به سراغتان آید (دیگر) گنهکاران از او چه چیزی را به شتاب میخواهند؟؛ سوره یونس ، آیه: ۵۰.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ و کاش آنگاه را میدیدی که هراسان شده باشند، دیگر (راه) گریزی نیست و از جایی نزدیک فرو گرفته میشوند؛ سوره سبأ ، آیه: ۵۱.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک میدارند؛ سوره نحل ، آیه:۱.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ و بگو حقّ آمد و باطل از میان رفت؛ بیگمان باطل از میان رفتنی است؛ سوره اسراء، آیه: ۸۱.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ و چنین است که او نشان آگاهی (به روز) رستخیز است از این روی هیچگاه در آن (روز) تردید نورزید؛ سوره زخرف، آیه: ۶۱.
- ↑ و کسی از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به وی ایمان میآورد و در روز رستخیز بر آنان گواه است؛ سوره نساء، آیه: ۱۵۹.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ و چون فرمان (عذاب) بر آنان مقرّر شود جنبندهای را از زمین برای آنان بیرون میآوریم که با ایشان سخن سر میکند که مردم به نشانههای ما یقین نمیآوردند؛ سوره نمل ، آیه: ۸۲.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشتهوارهای بشتابند؛ سوره انبیاء، آیه: ۹۶.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ و (یاد کن) روزی (را) که از هر امتی دستهای از آنان را که نشانههای ما را دروغ میشمردند گرد میآوریم و آنگاه آنان را به هم میپیوندند؛ سوره نمل، آیه: ۸۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ خداوند به کسانی از شما که ایمان آوردهاند و کارهای شایسته کردهاند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین میگرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بیگمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار میدارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر میگرداند؛ (آنان) مرا میپرستند و چیزی را شریک من نمیگردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند؛ سوره نور، آیه: ۵۵.
- ↑ موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بیگمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث میدهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است؛ سوره اعراف، آیه: ۱۲۸.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ " أَيُّهَا النَّاسُ سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ زَمَانٌ يُكْفَأُ فِيهِ الْإِسْلَامُ كَمَا يُكْفَأُ الْإِنَاءُ بِمَا فِيه "، سیّد رضی، نهج البلاغه، خطبه ۱۰۳
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ " وَ رَأَيْتَ الرَّجُلَ إِذَا مَرَّ بِهِ يَوْمٌ وَ لَمْ يَكْسِبْ فِيهِ الذَّنْبَ الْعَظِيمَ مِنْ فُجُورٍ أَوْ بَخْسِ مِكْيَالٍ أَوْ مِيزَانٍ أَوْ غِشْيَانِ حَرَامٍ أَوْ شُرْبِ مُسْكِرٍ كَئِيباً حَزِيناً "، محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۴۰
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ " يَظْهَرُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ وَ اقْتِرَابِ السَّاعَةِ وَ هُوَ شَرُّ الْأَزْمِنَةِ نِسْوَةٌ كَاشِفَاتٌ عَارِيَاتٌ مُتَبَرِّجَاتٌ مِنَ الدِّينِ دَاخِلَاتٌ فِي الْفِتَنِ مَائِلَاتٌ إِلَى الشَّهَوَاتِ مُسْرِعَاتٌ إِلَى اللَّذَّاتِ مُسْتَحِلَّاتٌ لِلْمُحَرَّمَاتِ فِي جَهَنَّمَ خَالِدَاتٌ "، شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۹۰
- ↑ سلیمیان، خدامراد،فرهنگنامه مهدویت، ص:۱۵ - ۲۳.
- ↑ الکلیات، ج۱، ص۸۳.
- ↑ لسانالعرب، ج ۶، ص ۸۶، «زمن».۸۳.
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ الکافی، ج۱، ص۹۱، ح۳، ص۵۵، ح۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰، ج۴، ص۳۶۵؛ الغیبة للطوسی، ص۱۳۶، ص۱۷۸؛ الغیبة للنعمانی، ص۳۱۱، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۸۸، ح۸، ج۱، ص۳۳۰۳، ح۱۴ .
- ↑ مسند احمد، ج۱، ص۸۱؛ صحیح بخاری، ج۴، ص۱۷۹، ج۶، ۱۱۵؛ صحیح مسلم، ج۱، ص۹، ص۱۴، ج۸، ص۱۸۵؛ سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۹، سنن أبی داود، ج۲، ص۲۹۱، ص۴۲۹؛ سنن ترمذی، ج۳، ص۳۷۰؛ ج۴، ص۳۰.
- ↑ درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
- ↑ «إِنَّهُ يَأْتِي فِي آخِرِ الزَّمَانِ نَبِي» بحار الانوار، ج۲۶، ص۱۹۹، ح۱۲؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۳۰۶؛ تفسیر طبری، ج۱، ص۵۵۷.
- ↑ درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
- ↑ الغیبة للطوسی، ص۱۷۸ و ۱۸۰؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۵۳.
- ↑ درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
- ↑ درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
- ↑ درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
- ↑ درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
- ↑ درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۰۲.
- ↑ پیشینیان؛ سوره واقعه، آیه ۱۳.
- ↑ پسینیان؛ سوره واقعه، آیه ۳۹.
- ↑ پیشینیان؛ سوره حجر، آیه ۲۴.
- ↑ موسی به قوم خود گفت: از خداوند یاری بخواهید و شکیبا باشید، بیگمان زمین از آن خداوند است، به هر کس از بندگان خویش که بخواهد به میراث میدهد و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است؛ سوره اعراف، آیه ۱۲۸.
- ↑ خداوند به کسانی از شما که ایمان آوردهاند و کارهای شایسته کردهاند وعده داده است که آنان را به یقین در زمین جانشین میگرداند- چنان که کسانی پیش از آنها را جانشین گردانید- و بیگمان دینی را که برای آنان پسندیده است برای آنها استوار میدارد و (حال) آنان را از پس هراس به آرامش بر میگرداند؛ (آنان) مرا میپرستند و چیزی را شریک من نمیگردانند و کسانی که پس از این کفر ورزند نافرمانند؛ سوره نور، آیه ۵۵.
- ↑ و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شدهاند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم؛ سوره قصص، آیه ۵.
- ↑ اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دینها برتری دهد و خداوند، گواه بس؛ سوره فتح، آیه ۲۸.
- ↑ قیام وانقلاب مهدی، ص۵ و ۶.
- ↑ پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا میرسد؟ و به راستی نشانههای آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟؛ سوره محمد، آیه ۱۸.
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ التحقیق، ج۱، ص۴۶، «أخر».
- ↑ هزاره گرایی، ص۲۱.
- ↑ بیگمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو میفرستد و از آنچه در زهدانهاست آگاه است و هیچ کس نمیداند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمیداند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بیگمان خداوند دانایی آگاه است؛ سوره لقمان، آیه ۳۴.
- ↑ مردم از تو از رستخیز میپرسند، بگو دانش آن تنها نزد خداوند است و تو چه میدانی شاید رستخیز نزدیک باشد؛ سوره احزاب، آیه ۶۳.
- ↑ و بزرگوار است آن که فرمانفرمایی آسمانها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده میشوید؛ سوره زخرف، آیه ۸۵.
- ↑ بحارالأنوار، ج۹، ص ۲۸۶.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص ۴۹۱؛ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۵ و عقد الدرر، ص ۹۱
- ↑ صحیح ترمذی، ج۲، ص ۴۶
- ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص ۳۰۷
- ↑ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۶ و ۲۶۷
- ↑ کشف الغمّه، ج۳، ص ۲۶۲ و ۲۶۳
- ↑ روحالمعانی، مج۱۴، ج۲۶، ص۸۰ ـ۸۲؛ نمونه، ج۲۱، ص۴۴۹ ـ ۴۵۱.
- ↑ الفتن والملاحم فی آخر الزمان، ابنکثیر؛ الملاحم والفتن، ابنطاووس.
- ↑ الغیبه، طوسی.
- ↑ الکشاف الموضوعی، ج۱، ص۹۷ ـ ۱۰۲.
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ مکیال المکارم، ج۲، ص ۱۶۰.
- ↑ کمال الدین و تمام النعمة، ص ۵۸۸
- ↑ کتاب الغیبة، ص ۳۴۰
- ↑ کتاب الغیبة، ص ۳۰۴
- ↑ کشف الغمّة، ص ۲۴۷ و ۲۵۱
- ↑ بحارالانوار، ج۶ ، ص ۳۰۳
- ↑ حق الیقین فی معرفة اصول الدین، ص ۱۲۶
- ↑ کمال الدین، ج۲، ص ۶۴۹
- ↑ الإمام المهدی من المهد إلی الظهور، ص ۳۱۱؛ کشف الغمّه ص ۲۴۷
- ↑ بحارالانوار، ج۵۲، ص ۱۸۱؛ صحیح مسلم، ج۴، ص ۲۲۲۱
- ↑ اصول الدین، ص ۲۰۱؛ شعب الایمان ،ج۱، ص ۳۰۸
- ↑ الملاحم والفتن، ص ۹۷
- ↑ المیزان، ج۷، ص ۳۹۱، کتاب الفتن، ص ۶۰
- ↑ ینابیع المودة، ج۲، ص ۵۲۸
- ↑ منتخب الأثر، ص ۴۷۴
- ↑ البرهان فی تفسیر القرآن،ج۲، ص ۱۲۱
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص ۲۵
- ↑ منتخب الاثر، ص ۴۷۵
- ↑ بحار الأنوار، ج۵۲، ص ۱۸۱؛ صحیح مسلم، ج۴، ص ۲۲۴۸
- ↑ اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی، ج ۱، ص ۲
- ↑ بحارالأنوار، ج۴۰، ص۱۷۷؛ ج۲، ص۸۷؛ ج۹، ص۳۱۹؛ ج۱۲، ص۲۸۲؛ ج۱۴، ص۸۳ و ۸۴؛ ج۱۵، ص۲۰۳؛ ج۱۶، ص۱۸ ـ ۲۱؛ ج۲۰، ص۲۲۲؛ ج۲۱، ص۳۱۷ و ۳۵۱.
- ↑ التحریر والتنویر، ج۲۶، ص۱۰۴.
- ↑ تاریخ ابنخلدون، ج۱، ص۳۰۳.
- ↑ نجات بخشی در ادیان، ص۱۳ و ۱۴؛ علی و پایان تاریخ، ص۱۵و۲۵.
- ↑ هزاره گرایی، ص۲۵.
- ↑ نجاتبخشی در ادیان، ص۱۳ و ۱۴.
- ↑ قیام و انقلاب مهدی، ص۵.
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ کتاب مقدس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و۷: ۱۳ و ۲۷.
- ↑ کتاب مقدس، متی ۲۴: ۱۵ ـ ۴۴، ورسل ۲: ۱۷ ـ ۲۱.
- ↑ کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا ۴ ـ ۲۲؛ نجات بخشی در ادیان، ص۱۱۳ و ۱۳۳.
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ انجيل متى۲۴ و ۲۵، انجيل مرقس ۱۳، انجيل لوقا ۲۱
- ↑ الاهيات مسيحى، ص ۳۲۷
- ↑ يوحنا ۴:۴۲ عبرانيان ۹:۲۸
- ↑ اشعيا۲:۷
- ↑ اشعيا۲:۴
- ↑ يوحنا۴: ۴۲
- ↑ اشعيا۲:۷ مرقس۹:۱۱ـ ۱۳
- ↑ مرقس۱:۱۴ـ ۱۵ ، متى ۳:۲و۶
- ↑ اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی، ج ۱، ص ۲
- ↑ عاموس۵:۱۸ـ ۲۰، ۲:۱۲ـ ۱۷
- ↑ عاموس۱۱: ۱ـ۸؛ هوشع۲:۲۰ـ ۲۵؛ ميكاه۵:۲ـ۶؛ ارميا ۲۳:۵ـ۶؛ حزقيال ۱۱:۱۷ـ۲۰ ، ملاكى۳:۱ـ۶ و ۴4:۵
- ↑ اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی، ج ۱، ص ۲
- ↑ اوستا، گاهان، یسنه ۴۶، ب۳ و یَشتها، اردیبهشت، ب۱۰ ـ ۱۷ و فروردین، ب۱۲۹؛ نجاتبخشی در ادیان، ص۳ ـ ۷۱.
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ تاريخ جامع اديان، ص ۳۱۸
- ↑ اصغری، محمد جواد، دانشنامه کلام اسلامی، ج ۱، ص ۲
- ↑ بحران دنیای متجدّد، ص۱ و اوپانیشاد، ص۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷.
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ بودا، ص۵۱۸ و ۵۱۹؛ علی و پایان تاریخ، ص۲۳.
- ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ مارکس و مارکسیسم، ص۹۱ ـ ۹۴.
- ↑ بحران دنیای متجدّد، ص۲، ۲۰، ۵۵، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخر الزمان، ص۱۸۸ ـ ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸.
- ↑ «پایان تاریخ و آخرین انسانها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص۲۲.
- ↑ برخورد تمدنها و بازسازی نظم جهانی، ص۴۸۵ و ۵۱۶.
- ↑ معموری، علی، دائرة المعارف قرآن کریم، ص ۱۱۴-۱۲۴
- ↑ نشریه موعود، شماره ۱۱ و ۱۰، ص ۵۴.
- ↑ غیبة طوسى، ص ۱۱۱؛ بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۷۴.
- ↑ منتخب الأثر، ص ۱۷۱.
- ↑ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۳۲؛ اثبات الهداة، ج ۳، ص ۵۱۶.
- ↑ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴؛ منتخب الاثر، ص ۵۱۵؛ الزام الناصب، ص ۱۳۷.
- ↑ مجتبی تونهای، موعودنامه، ص:۳۴.
- ↑ مجتبی تونهای، موعودنامه، ص:۱۹۱.