علم غیب ذاتی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
(تغییرمسیر از علم غیب استقلالی)

مقدمه

مراد از مستقل یا ذاتی بودن علم اینکه آگاهی و احاطه به امور غیبی دارنده این علم از کسی گرفته نشده و نیاموخته؛ بلکه به طور استقلالی از ذات خود دارد. این‌گونه از آگاهی و احاطه تنها به خداوند متعال اختصاص دارد و هیچ آفریده‌ای این ویژگی را ندارد. خدای متعال درباره این نحوه از علم می‌فرماید: قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ[۱].[۲]

علم غیب ذاتی، ویژه خدا

نزد امام علی(ع) آن‌که در ذات خود آگاه از نهان‌ها است و این دانش را از دیگری فرا نگرفته است، کسی جز خدای تعالی نیست: «الْعَالِمِ بِلَا اكْتِسَابٍ وَ لَا ازْدِيَادٍ وَ لَا عِلْمٍ مُسْتَفَادٍ»[۳]؛ «دانا است بی‌اندوختن و افزودن دانش، و نه دانشی فرا گرفته به کوشش». از این رو، آدمیان هر چند دیوارهای زمان و مکان را - به اذن الهی - فرو ریزند و به رازگشایی از گذشته و پیش‌گویی آینده بپردازند، سزاوار آن نیستند که به گونه مطلق، دانای نهان‌ها به شمار آیند[۴]. بر این اساس، امام در پاسخ به کسی که از اخبار غیبی آن حضرت به شگفت آمده بود و گویا از علم غیب، تصویری جز دانش ذاتی و غیر اکتسابی نداشت[۵]، فرمود: «لَيْسَ هُوَ بِعِلْمِ غَيْبٍ وَ إِنَّمَا هُوَ تَعَلُّمٌ مِنْ ذِي عِلْمٍ»[۶]؛ «این، علم غیب نیست؛ علمی است که از دارنده علم آموخته شده است».

گستره علم خداوند همه چیز را در بر می‌گیرد؛ به‌گونه‌ای که شمار قطره‌های باران و ستارگان آسمان را می‌داند[۷]. از این رو، جای شگفتی نیست اگر شمار موهای سر انسانی را به بنده برگزیده‌اش بیاموزد[۸]. ابوذر غفاری همراه با امام علی(ع) از جایی می‌گذشت که با انبوهی از مورچگان روبه‌رو گشت. ابوذر از روی شگفتی گفت: «چه بزرگ است خدایی که شمار اینها را می‌داند!» امام فرمود: «به جای این سخن، بگو: چه بزرگ است آفریدگارشان! زیرا سوگند به خدایی که تو را پدید آورد، من [نیز] به اذن خداوند، شمار این مورچگان را می‌دانم و نر و ماده‌شان را از هم باز می‌شناسم»[۹]. همچنین، اگر امیرمؤمنان(ع) از درون آدمیان خبر می‌دهد و دوست را از دشمن میشناسد،[۱۰] خود، بر این حقیقت پای می‌فشارد که آن را از خزانه علم خداوندی به دست آورده است؛ خدایی که «بر هر چه پوشیده است، دانا است و هر راز نزد او هویدا است»[۱۱].[۱۲]

منابع

پانویس

  1. «بگو: جز خداوند کسی در آسمان‌ها و زمین غیب را نمی‌داند و درنمی‌یابند که چه هنگام برانگیخته خواهند شد» سوره نمل، آیه ۶۵.
  2. ر.ک: خاتمی، سیداحمد، در آستان امامان معصوم، ج۱، ص۹۵ ـ ۹۸؛ نادم، محمد حسن، علم غیب از نگاه عقل و وحی، ص۱۰۱؛ رفیعی، ناصر، علم غیب ائمه، دوفصلنامه مطالعات اهل بیت‌شناسی، ص۱۴؛ مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۲۴؛ موسوی، سید امین، گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی، ص۳۷.
  3. نهج البلاغه، خطبه ۲۱۳، ص۲۴۵.
  4. ر.ک: مصنفات الشیخ المفید (اوائل المقالات)، ج۴، ص۶۷؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۳، ص۴۰۳ و ج۵، ص۳۱۴-۳۱۳.
  5. از برخی نقل‌های تاریخی چنین برمی‌آید که این برداشت در آن زمان رواج داشته است. برای نمونه، ر.ک: مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲۶، ص۱۰۳؛ ری شهری، محمد، موسوعه الامام علی بن ابی‌طالب(ع)، ج۷، ص۲۰۶.
  6. نهج البلاغه، خطبه ۱۲۸، ص۱۲۷.
  7. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۸، ص۱۸۶.
  8. ر.ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۰، ص۱۴.
  9. شرف الدین استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهره، ج۲، ص۴۹۰.
  10. ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۳۸؛ فیض کاشانی، ملامحسن، الوافی، ج۳، ص۵۴۲ و حر عاملی، محمد، اثبات الهداه، ج۲، ص۴۹۵،۴۶۰، ۴۵۷.
  11. نهج البلاغه، خطبه ۱۳۲، ص۱۳۰.
  12. یوسفیان، حسن، مقاله «علم غیب امام»، دانشنامه امام علی ج۳ ص ۳۴۲.