مقام رهبری
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مقام معصوم است. مقام رهبری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مقام رهبری در معارف دعا و زیارات - پرسش مرتبط نداردمقدمه
«وَ قَادَةَ الْأُمَمِ»؛ امامان معصوم (ع)؛ رهبران شایسته بشریت.
امامان معصوم (ع) را به این می‌ستاییم که شما رهبران امّت‌ها هستید و سرنوشت سعادتمندانه امّت‌ها با هدایت و راهنمایی شما رقم می‌خورد «وَ قَادَةَ الْأُمَمِ»[۱].
معناشناسی
واژه قاده
«قاده» جمع «قائد» است، از ریشه «قُود» می‌باشد که به معنای «جلودار بودن» است[۲]. «قیادت»، راهنمایی، رهبری و پیشوایی نمودن است[۳]. بدین ترتیب «قائد» به معنای «پیشوا و رهبر» می‌باشد. پیامبر «قائد امت» است. طعمه می‌جویی اوست رائد تو راه می‌پویی اوست قائد تو[۴].
در حدیث معراج از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که: «در شب اسراء، در عالم غیب مرا به قصری از لؤلؤ بردند که از طلای درخشان فرش شده بود، در آنجا به من وحی شد که این قصر برای علی (ع) است و درباره او سه خصلت گفته شد: «إِنَّهُ سَيِّدُ الْمُرْسَلِينَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِينَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ»[۵].
نیز از علی (ع) به: «قَائِدُ أُمَّتِي إِلَى الْجَنَّةِ»[۶]؛ «جلودار امّت به بهشت»، «قَائِدُ الْمُتَّقِينَ»[۷]؛ «رهبر تقواپیشگان» و «قَائِدُ الْبَرَرَةِ»[۸]؛ «جلودار نیکان»، تعبیر شده است.
در حدیثی نقل شده است که: «الْمُجْتَهِدُونَ قُوَّادُ أَهْلِ الْجَنَّةَ»[۹]. «مجتهدان (یعنی آنان که در راه نشر دین، تلاش دارند) جلوداران اهل بهشت‌اند»[۱۰].
واژه «اُمَم»
«امم» جمع «امّت» از ماده «امّ» است. این واژه به معنای «قصد» است: أَمَّهُ أي قَصَدَهُ[۱۱]. خداوند به قاصدان خانه خدا: 
آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ
[۱۲] اطلاق کرده است؛ بنابر این، «امّت» کسانی‌اند که مقصدی مشترک دارند. راغب اصفهانی گوید: «امّت، هر جماعتی هستند که یک چیز مثل دین یا زبان یا مکان، آنان را جمع کند»[۱۳].
وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ[۱۴]. إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ[۱۵].
بدین جهت بر حضرت ابراهیم (ع) امّت اطلاق شده؛ چراکه او به تنهایی کار یک امّت را می‌کرد و امّت‌ساز بود، از این جهت او پدر موحدان عالم است: مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ[۱۶].
حضرت امام صادق (ع) درباره حضرت «عبدالمطلب» می‌فرماید: «يُحْشَرُ عَبْدُ الْمُطَّلِبِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أُمَّةً وَاحِدَةً عَلَيْهِ سِيمَاءُ الْأَنْبِيَاءِ وَ هَيْبَةُ الْمُلُوكِ»[۱۷].[۱۸]
امامان معصوم (ع)؛ پیشوایان امّت‌ها
امامان معصوم (ع)، تنها پیشوا و قائد شیعه نیستند بلکه آنان قائد همه امّت‌ها هستند، نه تنها مسلمانان بلکه امّت‌های دیگر نیز باید از آنان رهنمود گرفته و سنت و سیرت این گل‌های بی‌خار جهان هستی را پی بگیرند تا به ساحل سعادت و سربلندی برسند.
پیامبر (ص) «خاتم النبیّین» است و دینش نیز «خاتم الأدیان»، پس انسان‌ها برای رسیدن به قلّه فوز، باید از این دین و این پیامبر، پیروی کنند، پس راه سعادت انسان‌ها مکتب حیات‌بخش اسلام به رهبری پیامبر گرامی اسلام (ص) است و امامان معصوم (ع) در حقیقت، تجلّی وجودی آن پیامبر و تداوم‌بخش راه او و نگهبان آنند، براین اساس، امامان بزرگوار (ع) «قَادَةَ الْأُمَم» هستند[۱۹].
نقش امامان معصوم (ع) در جهان هستی
ما معتقدیم نقش امامان معصوم (ع) فراتر از هدایت انسان‌هاست؛ یعنی این تنها بخشی از رسالت آنان است. از دیدگاه روایات، بقای نظام طبیعی جهان هستی، مرهون وجود امام معصوم (ع) است به گونه‌ای که اگر زمین لحظه‌ای از انسان کامل خالی شود، نظم طبیعی آن از هم گسسته خواهد شد.
امام باقر (ع) می‌فرماید: «جَعَلَهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْكَانَ الْأَرْضِ أَنْ تَمِيدَ بِأَهْلِهَا»[۲۰]. «خداوند عزوجل امامان را ستون‌های زمین قرار داد (تا زمین، نظم و آرامش خود را حفظ کند) و موجب دلهره و پریشانی مردم نگردد»، «لَوْ أَنَّ الْإِمَامَ رُفِعَ مِنَ الْأَرْضِ سَاعَةً لَمَاجَتْ بِأَهْلِهَا كَمَا يَمُوجُ الْبَحْرُ بِأَهْلِهِ»[۲۱]. «اگر امام لحظه‌ای در زمین نباشد، زمین، اهل خود را زیر و رو می‌کند آن‌گونه که موج‌های دریا، دریانوردان را در خود فرو می‌برند».
حسن بن علی وشاء می‌گوید: «از امام رضا (ع) پرسیدم آیا زمین بدون امام پابرجا می‌ماند؟ فرمود: نه، گفتم: برای ما روایت شده که زمین بدون امام پابرجا نمی‌ماند مگر خداوند متعال بر بندگان خود خشم گیرد، فرمود: در این هنگام زمین باقی نمی‌ماند و فرو می‌ریزد»[۲۲].
هشام بن سالم می‌گوید: شنیدم از امام صادق (ع) که: خداوند عزوجل فرموده: «اگر در سراسر زمین از میان آفریده‌هایم جز یک با ایمان به همراه امامی عادل نباشد، با عبادت این دو، از هر آنچه روی زمین آفریده‌ام بی‌نیازم و هفت آسمان (و هفت) زمین به خاطر این دو نفر، برپا می‌ماند»[۲۳].
از این منظر نباید نقش امامان معصوم (ع) را تنها در عرصه هدایت و راهنمایی انسان‌ها محدود کنیم[۲۴].
نقش امامان معصوم (ع) در رهبری انسان‌ها
با پذیرش نکته فوق، نمی‌توان از این مطلب چشم پوشید که نقش امامان معصوم (ع)، نقشی کلیدی در سعادت این جهانی و آن جهانی انسان‌هاست؛ سعادت و سیادت انسان‌ها از رهگذر رهروی راه امامان معصوم (ع) تأمین می‌شود و این اختصاص به عرصه‌ای خاص ندارد؛ آنان در همه عرصه‌ها امام‌اند و با هدایت آنان است که می‌توان در تمامی عرصه‌ها به توفیق بایسته، دست یافت. آنان «صراط مستقیم» دنیا و آخرت‌اند.
از امام صادق (ع) روایت شده است که در تفسیر آیه اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ[۲۵] فرمود: «الطَّرِيقَ وَ مَعْرِفَةَ الْإِمَامِ»[۲۶]؛ «منظور، راه و شناخت امام است»، «وَ اللَّهِ نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ»[۲۷].
نیز فرمود: «صراط مستقیم راه به معرفت خداوند است و اینها دو راه است یکی راهی در دنیا و دیگری راهی در آخرت؛ صراط مستقیم دنیا امامی است که اطاعتش واجب است؛ هر که او را در دنیا بشناسد، از صراطی که پل جهنم در آخرت است خواهد گذشت و هر کس او را در دنیا نشناسد، قدمش در آخرت خواهد لرزید و در آتش جهنم سقوط خواهد کرد»[۲۸].
آری، امامان معصوم (ع) «قَادَةَ الْأُمَم» یعنی رهبران همه امّت‌ها برای زندگی انسانی و به تعبیر قرآن کریم حَيَاة طَيِّبَة[۲۹] در این جهان هستند. تفسیر درست زندگی را باید در مکتب آنان یافت.
قرآن کریم آیین‌نامه زندگی سعادتمندانه است و ائمه معصومین (ع) مفسّر و تجسّم عملی زندگی این چنینی هستند. در مکتب آنان است که انسان می‌یابد روابط خود را با خالق هستی چگونه تنظیم نماید؟ و چگونه رسم بندگی را به جای آورد؟ در مکتب آنان است که می‌توان شیوه درست تعامل اجتماعی با همه انسان‌ها را یافت و روابط انسانی را با آنان تنظیم نمود؛ در مکتب آنان است که می‌توان «سیاست اسلامی» را دید و رفتار یک سیاستمدار مکتبی را یافت و در یک کلمه «سعادت این جهانی انسان» در سایه رهروی راه امامان معصوم (ع) است، این از یک سو؛ از سوی دیگر، «سعادت اخروی انسان» هم از رهگذر رهروی راه آنان است.
قرآن کریم می‌فرماید: يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ[۳۰]. پیوند «رهبری» و «پیروی» در این جهان، به طور کامل در آن جهان منعکس می‌شود؛ یعنی آنان که رهبری پیامبران و جانشینان آنان را در هر عصر و زمان، پذیرفته‌اند، همراه پیشوایان خود خواهند بود و آنان که رهبری شیطان و ائمّه ضلال و پیشوایان جبّار و ستمگر را انتخاب کردند نیز همراه آنان خواهند بود.
از این آیه شریفه استفاده می‌شود «سعادت» و «شقاوت» آن جهانی به این جهان گره خورده است تا انسان رهبری چه کسانی را بپذیرد. همچنین از آیه شریفه، به خوبی استفاده می‌شود تشخّص و شناسنامه انسان‌ها را در قیامت، رهبران رقم می‌زنند، بر این اساس است که انسان در انتخاب رهبر و جلودار زندگی‌اش، باید نهایت دقت و مراقبت را مبذول دارد.
در روایتی چنین نقل شده است: «شخصی به نام بشر بن غالب بر امام حسین (ع) وارد شد و به حضرت عرض کرد مقصود از آیه شریفه: يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ[۳۱] چیست؟ حضرت فرمود: امامی به سوی هدایت دعوت می‌کند، پس عده‌ای دعوتش را اجابت می‌کنند و امامی به سوی گمراهی دعوت می‌کند، پس گروهی دعوت او را اجابت می‌کنند»[۳۲].
از این آیه شریفه استفاده می‌شود که «امامت» و «ولایت» در متن زندگی مطرح است نه آنکه صرفاً موضوعی اعتقادی و در حاشیه زندگی باشد. رهبری است که «سعادت» و یا «شقاوت» را رقم می‌زند.
در روایتی مفسّر بزرگ قرآن؛ پیامبر اکرم (ص)، آیه شریفه را چنین توصیف می‌کند: «خاص و عام از امام رضا علی بن موسی (ع) به سندهای صحیح روایت کرده‌اند که حضرتش از پدران بزرگوارش و آنان از پیامبر (ص) روایت می‌کنند که حضرت فرمود: هر گروهی را به امام زمانشان و کتاب خدایشان و سنّت پیامبرشان می‌خوانند (چون این مجموعه‌اند که نقش رهبری دارند)»[۳۳].[۳۴]
امامان معصوم (ع)؛ رهبران نور
امامان معصوم (ع) «قَادَةَ الْأُمَم»اند و تنها آنان شایستگی این را دارند که امّت‌ها را به سعادت برسانند؛ چراکه آنان نورند. امامان معصوم (ع) از زمره آنانند که قرآن کریم در وصف آنان می‌فرماید: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ[۳۵]. در این آیه شریفه، «صبر» و «یقین» دو ویژگی از ویژگی‌های برجسته «رهبران نور» بیان شده است.
امام صادق (ع) از پدر خود امام باقر (ع) نقل فرموده است که: «امام در کتاب خدا بر دو قسم است؛ امام عدل و امام ظلم، خدای تعالی می‌فرماید: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ...؛ یعنی از میان آنان، امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌کنند؛ امر خدا و حکم او را بر امر و حکم خود مقدّم می‌دارند، در مقابل فرمود: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ اینان امر خود را بر امر و حکم خدا مقدّم می‌دارند و برخلاف آنچه در کتاب خدا وجود دارد، مطابق هوای نفس خودشان حکم می‌کنند»[۳۶].
رهبران نور در این جهان پیشاپیش پیروان خود هستند، در آن جهان نیز چنین است؛ رهبران نار هم در این جهان جلودار پیروان خویش‌اند، در قیامت هم پیشاپیش آنان به سوی جهنم حرکت می‌کنند.
فرعونی که در دنیا پیشاپیش پیروانش حرکت کرد و آنان را در امواج نیل غرق نمود، در قیامت نیز پیشاپیش آنان حرکت می‌کند و خود و آنان را وارد دریای آتش می‌سازد: يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ[۳۷]. اما امتی که امامان معصوم (ع) را به پیشوایی برگزید، آن چنان که در این جهان افتخار رهروی راه آنان را دارند، در آن جهان هم این «قَادَةَ الْأُمَم» آنها را به سوی بهشت خواهند برد.
در روایتی از حضرت امام صادق (ع) نقل شده است که: «آیا شما حمد و سپاس خدا را بجا نمی‌آورید؟! هنگامی که روز قیامت می‌شود، خداوند هر گروهی را با کسی که ولایت او را پذیرفته می‌خواند، ما را همراه پیامبر و شما را همراه ما، فکر می‌کنید شما را در این حال به کجا می‌برند؟ به خدای کعبه! به سوی بهشت، امام (ع) این جمله را سه بار تکرار فرمود»[۳۸].
آری، امامان معصوم (ع) «قَادَةَ الْأُمَم»اند که با رهبری الهی خود، انسان‌ها را به ساحل نجات و سعادت و سربلندی می‌رسانند، و تنها با پذیرش عملی امامت آنان است که انسان به این قلّه می‌رسد[۳۹].
منابع
پانویس
- ↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۱؛ ص ۱۲۲.
- ↑ مجمع البحرین، ج۳، ص۱۳۳.
- ↑ لغت‌نامه دهخدا، ج۳۶، ص۵۴۲.
- ↑ اوحدی مراغه‌ای.
- ↑ «در حقیقت او سید و سرور مسلمانان، امام پارسایان و پیشوای روسفیدان و مه جبینان است» الیقین والتحصین، ص۴۷۰؛ بغیة الرائد، ج۹، ص۱۶۰، ح۱۴۷۰۰.
- ↑ احقاق الحق، ج۴، ص۲۸۵ و ۲۶۴؛ ج۷، ص۳۸۰؛ ج۱۵، ص۲۴۱؛ ج۲۰، ص۴۱۲.
- ↑ الامالی (صدوق)، ص۳۱، مجلس ۷، ح۲؛ بحارالأنوار، ج۳۹، ص۳۴۱، ح۱۲.
- ↑ احقاق الحق، ج۴، ص۲۳۵ و ۵۹؛ ج۲۰، ص۵۲۰.
- ↑ درباره القاب امیرالمؤمنین (ع) به مقاله «نام‌ها و لقب‌های امام علی (ع)» در دانشنامه امام علی (ع)، جلد دهم، از صفحه ۳۸۸ - ۳۲۹ مراجعه شود.
- ↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۱؛ ص ۱۲۲.
- ↑ ر. ک: مجمع البحرین، ج۳، ص۱۸۷ و ۱۳.
- ↑ «زیارت‌کنندگان بیت الحرام» سوره مائده، آیه ۲.
- ↑ المفردات، ص۲۳.
- ↑ «و این امّت شماست، امّتی یگانه و من پروردگار شمایم پس، از من پروا کنید» سوره مؤمنون، آیه ۵۲.
- ↑ «به راستی ابراهیم (به تنهایی) امتی فروتن برای خداوند بود» سوره نحل، آیه ۱۲۰.
- ↑ «این آیین، آیین پدرتان ابراهیم است، او شما را مسلمان نامید» سوره حج، آیه ۷۸.
- ↑ «عبدالمطلب در روز قیامت، به صورت یک امت محشور می‌شود که سیما و علامت انبیا و هیبت پادشاهان از چهره او نمایان است» اصول کافی، ج۱، ص۴۴۶-۴۴۷، ح۲۲.
- ↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۱؛ ص ۱۲۳.
- ↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۱؛ ص ۱۲۴.
- ↑ اصول کافی، ج۱، ص۱۹۷-۱۹۸، ح۳.
- ↑ اصول کافی، ج۱، ص۱۷۹، ح۱۲.
- ↑ اصول کافی، ج۱، ص۱۷۹، ح۱۳.
- ↑ «لَوْ لَمْ يَكُنْ مِنْ خَلْقِي فِي الْأَرْضِ فِيمَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ إِلَّا مُؤْمِنٌ وَاحِدٌ مَعَ إِمَامٍ عَادِلٍ لَاسْتَغْنَيْتُ بِعِبَادَتِهِمَا عَنْ جَمِيعِ مَا خَلَقْتُ فِي أَرْضِي وَ لَقَامَتْ سَبْعُ سَمَاوَاتٍ وَ أَرَضِينَ بِهِمَا»؛ اصول کافی، ج۲، ص۳۵۰، ح۱.
- ↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم؛ ج۱، ص۱۲۵.
- ↑ «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
- ↑ تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۱۷-۱۸.
- ↑ «به خدا سوگند! ماییم صراط مستقیم» تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۱۷-۱۸.
- ↑ «هُوَ الطَّرِيقُ إِلَى مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِي الدُّنْيَا وَ صِرَاطٌ فِي الْآخِرَةِ فَأَمَّا الصِّرَاطُ فِي الدُّنْيَا فَهُوَ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ مَنْ عَرَفَهُ فِي الدُّنْيَا وَ اقْتَدَى بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ الَّذِي هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِي الْآخِرَةِ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ فِي الدُّنْيَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِي الْآخِرَةِ فَتَرَدَّى فِي نَارِ جَهَنَّمَ»؛ تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۱۷-۱۸.
- ↑ «زندگانی پاکیزه» سوره نحل، آیه ۹۷.
- ↑ «روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم» سوره اسراء، آیه ۷۱.
- ↑ «روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم» سوره اسراء، آیه ۷۱.
- ↑ «وَرَدَ عَلَيْهِ [الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ (ع)] رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ بِشْرُ بْنُ غَالِبٍ فَقَالَ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:
يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ
، قَالَ: إِمَامٌ دَعَا إِلَى هُدًى فَأَجَابُوهُ إِلَيْهِ وَ إِمَامٌ دَعَا إِلَى ضَلَالَةٍ فَأَجَابُوهُ إِلَيْهَا»؛ بحارالأنوار، ج۴۴، ص۳۱۳.
- ↑ «رواه الخاص و العام عن الرضا عليّ بن موسى (ع) بالأسانيد الصحيحة أنّه روى عن آبائه (ع) عن النبيّ (ص) أنّه قال: فيه يدعى كل أناس بإمام زمانهم، و كتاب ربّهم و سُنّة نبيّهم»؛ مجمع البیان، ج۵-۶، ص۴۳۰.
- ↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۱؛ ص ۱۲۶.
- ↑ «و چون شکیب ورزیدند و به آیات ما یقین داشتند برخی از آنان را پیشوایانی گماردیم که به فرمان ما (مردم را) رهنمایی می‌کردند» سوره سجده، آیه ۲۴.
- ↑ «الْأَئِمَّةُ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِمَامَانِ؛ إِمَامٌ عَدْلٌ وَ إِمَامٌ جَوْرٌ، قَالَ اللَّهُ: وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَا بِأَمْرِ النَّاسِ يُقَدِّمُونَ أَمْرَ اللَّهِ قَبْلَ أَمْرِهِمْ وَ حُكْمَ اللَّهِ قَبْلَ حُكْمِهِمْ، قَالَ: وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ يُقَدِّمُونَ أَمْرَهُمْ قَبْلَ أَمْرِ اللَّهِ وَ حُكْمَهُمْ قَبْلَ حُكْمِ اللَّهِ وَ يَأْخُذُونَ بِأَهْوَائِهِمْ خِلَافاً لِمَا فِي كِتَابِ اللَّهِ»؛ تفسیر قمی، ج۲، ص۱۷۱؛ بحارالأنوار، ج۲۴، ص۱۵۶.
- ↑ «او در روز رستخیز، پیشاپیش قومش می‌آید و آنان را به دوزخ درمی‌آورد و بد آبشخوری است که بدان درمی‌آیند» سوره هود، آیه ۹۸.
- ↑ «أَلَا تَحْمَدُونَ اللَّهَ؟! إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ فَدَعَا كُلَّ قَوْمٍ إِلَى مَنْ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ دَعَانَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ وَ فَزِعْتُمْ إِلَيْنَا، فَإِلَى أَيْنَ تَرَوْنَ يُذْهَبُ بِكُمْ؟ إِلَى الْجَنَّةِ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ - قَالَهَا ثَلَاثاً -»؛ مجمع البیان، ج۵-۶، ص۴۳۰.
- ↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۱؛ ص۱۳۰.