نفس زکیه

کشته شدن نفس زکیه، یکی دیگر از نشانه‌های مشهور ظهور است. این علامت در احادیث فریقین وجود دارد؛ ولی در منابع شیعه به عنوان نشانه‌ای حتمی معرفی می‌شود.

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل یمانی (پرسش) قابل دسترسی هستند.

مقدمه

• وی محمّد بن عبد اللّه، معروف به نفس زکیه، است. مادرش هند، دختر ابو عبیدة بن عبد اللّه بود. برخی از خاندان او و فرقه جارودیه، وی را مهدی موعود دانسته‌‏اند. او در سال ۱۴۵ ق ادعای مهدویت کرد و به وسیله منصور دوانیقی کشته شد. جالب این‏که پدر او نیز با پسرش به عنوان مهدی بیعت کرده است.
• نفس زکیه، نخستین کسی از علویان است که در روزگار عباسیان، قیام کرد و معاصر امام صادق(ع) بود وی از بیعت با منصور خودداری کرد. محمّد، میان خاندان خویش، از همه برتر و در علم و دانش کتاب خدا، از همگان داناتر بود.
• شجاعت، بخشش، صلابت و سایر مزایای او از همگان بیشتر بود؛ ازاین‏رو پیروانش شک نداشتند که او همان مهدی موعود است.
• "نفس زکیه" یعنی فرد بی‏گناه، پاک، کسی که قتلی انجام نداده است‏ و جرمی ندارد..
• در آستانه قیام حضرت مهدی(ع)‏ در گیرودار مبارزات زمینه‏‌ساز انقلاب مهدی(ع)، فردی پاکباخته و مخلص، در راه امام(ع) می‏‌کوشد و مظلومانه کشته می‌‏شود. طبق بیان روایات، این رخداد عظیم، بین رکن و مقام- در بهترین مکان‏‌های زمین- اتفاق می‌‏افتد. فرد یاد شده، از اولاد امام حسن مجتبی(ع) است‏ که در روایات، گاهی از او به عنوان "نفس زکیه" و "سید حسنی" یاد کرده‏‌اند.
• قتل نفس زکیه، از نشانه‏‌های حتمی و متصل به ظهور است. در منابع اهل سنت کمتر نامی از آن برده شده؛ ولی در منابع شیعه، روایات آن، فراوان است؛ از این‌‏رو، در اصل تحقق چنین حادثه‌‏ای- به عنوان علامت قیام- شکی نیست؛ هر چند اثبات جزئیات آن و نیز زمان تحقق آن و ویژگی‌‏های مقتول، مشکل است.
• برخی گمان کرده‏‌اند مراد از نفس زکیه، محمد بن عبد اللّه بن حسن، معروف به نفس زکیه است که در زمان امام صادق(ع) در منطقه "احجار زیت" در نزدیکی مدینه کشته شد.
• این احتمال درست نیست، به چند دلیل:

1. لازمه‌‏اش این است که پیش از تولد حضرت مهدی(ع)؛ بلکه پیش از آن‏که امامان از آن خبر دهند، این نشانه رخ داده باشد.
2. در روایات تصریح شده است که "نفس زکیه"، بین رکن و مقام کشته می‌‏شود؛ حال آن‏که محمد بن عبد اللّه بن حسن در منطقه "احجار زیت" "در نزدیکی مدینه" کشته شده است.
3. همان‏گونه که در روایات اشاره شده قتل نفس زکیه از نشانه‌‏های حتمی و متصل به ظهور است؛ حال آن‏که محمد بن عبد اللّه، سال‏ها پیش از تولد حضرت مهدی(ع) به قتل رسیده است. امام باقر(ع) فرمود: "بین قیام مهدی(ع) و کشته شدن نفس زکیه، بیش از پانزده شبانه ‏روز فاصله نیست.

واژه‌شناسی لغوی

منظور از نفس زکیه، انسانی صالح و با تقواست.

«نفس زکیه»؛ یعنی، فرد بی‌گناه، پاک و کسی که قتلی انجام نداده است و جرمی ندارد. این مضمون در آیات قرآن در داستان حضرت موسی(ع) نیز به کار رفته است. .

نفس زکیه در روایات

محمد بن مسلم می‌گوید: از امام باقر(ع) پرسیدم: ای فرزند رسول خدا! چه زمانی قائم شما قیام می‌کند امام در پاسخ فرمود: «....قَتْلُ غُلَامٍ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(ص) بَيْنَ الرُّكْنِ وَ الْمَقَامِ اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ النَّفْسُ الزَّكِيَّة».

در روایتی جابر جعفی از امام باقر (ع) نقل کرده است:«....وَ النَّفْسُ الزَّكِيَّةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْن‏».

از ویژگی‌هایی که برای «کشته شدن نفس زکیه»، بیان شده و اهمیت این رخداد را می‌نمایاند، حتمی بودن این واقعه است. روایات متعددی با تعابیر گوناگونی چون «محتوم»، لابدّ ان یکون»، «لایخرج حتی» این مطلب را بیان می‌کنند. این حتمی بودن، در حدیث حمران بن اعین از امام صادق(ع) با تأکید بیشتری تبیین شده است:« مِنَ الْمَحْتُومِ الَّذِي لَا بُدَّ أَنْ يَكُونَ مِنْ قَبْلِ قِيَامِ الْقَائِمِ خُرُوجُ السُّفْيَانِيِّ وَ خَسْفٌ بِالْبَيْدَاءِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ وَ الْمُنَادِي مِنَ السَّمَاءِ».

احادیث مربوط به این شخص همانند دیگر احادیث علائم ظهور، به دو دسته تقسیم می‌شوند: بخشی که در آنها سخن از مهدی و ظهور او وجود ندارد و به عنوان ملاحم و فتن و به عبارتی پیشگویی آینده ذکر شده است. در بخش دیگر، به نام مهدی تصریح شده و قتل نفس زکیه، یکی از نشانه‌های ظهور او دانسته می‌شود. نکتۀ قابل توجّه این است که قبل از قیام امام زمان(ع) انسان‌های بی‌گناه و داری درجات بالای ایمانیِ بسیاری کشته می‌شوند. علامت حتمی بودن قتل یکی از آنها، نشانگر موقعیت ممتاز اجتماعی و وظیفۀ مهمی است که بر عهدۀ او گذاشته شده است.

به نظر برخی، انتساب به سادات حسنی، از ویژگی‌هایی است که برای نفس زکیه نیز برشمرده است. از این رو، نفس زکیه همان سید حسنی است؛ ولی شهرت نفس زکیه و روایات متعدّدی که دربارۀ او رسیده است، علامت بودن او را اثبات می‌کند. بنابر این می‌توان احادیث سید حسنی را بر نفس زکیه حمل کرد. حدیثی را که دربارۀ "مرد هاشمی" آمده نیز می‌توان بر نفس زکیّه حمل کرد؛ چون کشته شدن در میان رکن حجر الأسود و مقام ابراهیم، دربارۀ هر دو نفر ذکر شده است .

به این نکته هم باید توجه کرد که تعدادی از احادیث منابع شیعه و سنی دربارۀ نفس زکیه، بخصوص آنچه در الفتن ابن حماد و الغیبة شیخ طوسی آمده، مستند به معصوم(ع) نیستند. الته همین احادیث به واسطۀ کتبی همچون التشریف بالمنن ابن طاووس، به شیعه راه یافته و تلقّی به قبول شده‌اند.

بخشی از احادیثی نفس زکیه را نشانۀ ظهور می‌دانند، آن را همراه با چند نشانۀ مهم دیگر، مانند ندای آسمانی و سفیانی و خَسْف بیدا ذکر می‌کند. برخی احادیث نفس زکیه به تفصیل از جنگ و گریز وی خبر می‌دهند.

با توجه به مجموعۀ متون می‌توان گفت که نفس زکیه، یکی از علائم مشهور و حتمیِ ظهور است که دربارۀ او و شهادت او، روایات معتبری وجود دارد. اگر چه همانند دیگر علائم، جزئیات مرتبط با او از ابهام برخوردار است.

زمان و مکان قتل نفس زکیه

در مدت کمتر از پانزده شبانه روز پس از این حادثه قیام جهانی حضرت مهدی(ع) خواهد بود. صدوق با ذکر سند از امام صادق(ع) نقل کرده است:«....لَيْسَ بَيْنَ قِيَامِ قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بَيْنَ قَتْلِ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ إِلَّا خَمْسَ عَشْرَةَ لَيْلَة‏».

دربارۀ محل شهادت وی امام علی(ع) فرمود:«قَتْلُ نَفْسٍ حَرَامٍ فِي يَوْمٍ حَرَامٍ فِي بَلَدٍ حَرَام‏».

صدوق از امام باقر(ع) نقل کرده است که فرمود:«....قَتْلُ غُلَامٍ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(ص) بَيْنَ الرُّكْنِ وَ الْمَقَامِ اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ النَّفْسُ الزَّكِيَّة».

قتل نفس زکیه در موعودنامه

• "نفس زکیه" یعنی فردی بی‌گناه و پاک، که قتلی انجام نداده است و جرمی ندارد. در آستانه ظهور حضرت مهدی (ع) فردی پاک‌باخته، مخلصانه در راه امام (ع) می‌کوشد و مظلومانه به قتل می‌رسد. فرد یادشده، از اولاد امام حسن مجتبی (ع) است که در روایات، گاهی از او به‌عنوان "نفس زکیه" و "سید حسنی" یاد شده است. "قتل نفس زکیه" از نشانه‌های حتمی ظهور است و در روایات تأکید شده که نفس زکیه، میان رکن و مقام کشته می‌شود.

نفس زکیه در موعودنامه

• "نفس زکیه" یعنی فردی بی‌گناه و پاک، کسی که قتلی انجام نداده و جرمی ندارد. حضرت موسی (ع) در اعتراض به کار حضرت خضر (ع) می‌فرماید: ﴿أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ﴾؛ آیا جان پاکی را بی‌آن‌که قتلی انجام داده باشد می‌کشی‌؟ قتل نفس زکیه یکی از نشانه‌های حتمی ظهور ذکر شده است. هرچند در منابع عامه، نامی از آن برده نشده، ولی در منابع شیعه روایات آن فراوان و بلکه متواتر است.
• در آستانه ظهور حضرت مهدی (ع)، در گیرودار مبارزات زمینه‌ساز انقلاب حضرت، فردی مخلصانه می‌کوشد و مظلومانه به قتل می‌رسد. این فرد از اولاد امام حسن مجتبی (ع) است که در روایات، گاهی از او به‌عنوان "نفس زکیه" و "سید حسنی" یاد شده است. برخی احتمال داده‌اند که مراد از نفس زکیه، "محمد بن عبدالله بن حسن" معروف به نفس زکیه است که در زمان امام صادق (ع) در منطقه "احجار زیت" در نزدیکی مدینه کشته شد. که این احتمال به چند دلیل درست نیست:

1. لازمه‌اش این است که این اتفاق پیش از تولد حضرت مهدی (ع) رخ داده باشد.
2. در روایات تصریح شده که نفس زکیه، میان رکن و مقام کشته می‌شود نه در "احجار زیت"،
3. در روایات قتل نفس زکیه از نشانه‌های حتمی ظهور است، ولی محمد بن عبدالله، سال‌ها پیش از تولد حضرت مهدی (ع) (در زمان امام صادق (ع) و در سال ۱۴۵ ه‍‌.ق) به قتل رسیده است.

• امام باقر (ع) می‌فرماید: "میان ظهور مهدی (ع) و کشته شدن نفس زکیه، بیش از پانزده شبانه روز فاصله نیست". به نظر می‌رسد اموری چون هم‌نامی وی و پدرش با پیامبر اکرم (ص) و پدر گرامی ایشان، شباهت ظاهری، بودن وی از خاندان شریف امام حسن مجتبی (ع)، وجود برخی نشانه‌ها (داشتن خالی سیاه بر روی کتف راست، قیام وی در شرایط‍‌ سخت و در اوج خشونت بنی امیه) و از همه مهم‌تر، شیطنت و تحریف‌های بنی عباس، سبب گشته بود که مردم به اشتباه بیفتند و گروهی او را مهدی تصور کنند.
• علاوه بر این، از برخی قرائن استفاده می‌شود که خود نفس زکیه و پدرش عبدالله محض، که شیخ بنی هاشم در آن عصر به شمار می‌رفت و نیز برادرش ابراهیم، به ایجاد و تقویت این شبهه در بین مردم دامن می‌زدند و چنین وانمود می‌کردند که گویا مهدی ایشان، همان مهدی موعود است. آنان می‌خواستند از این راه در رسیدن به قدرت و پیروزی انقلاب خویش و درهم شکستن بنی امیه کمک بگیرند. امام صادق (ع) در همان هنگام، آنان را از این کار بازداشت.
• در روایات از نفس زکیه، به "غلام" تعبیر شده است و این ممکن است بدان جهت باشد که او به هنگامه شهادت، نوجوان و یا جوان خواهد بود و بدان جهت "نفس زکیه" نامیده شده که بدون هیچ جرم و گناهی، تنها به خاطر رسانیدن پیام شفاهی حضرت مهدی (ع) به مردم مکه، به دست اشرار کشته می‌شود.
• ابو بصیر از امام صادق (ع) روایت می‌کند که فرمود: حضرت قائم (ع) هنگامی که آماده قیام باشد به یارانش می‌گوید: مردم مکه مرا نمی‌خواهند ولی من با فرستادن نماینده خویش، حجت را بر آنان تمام می‌کنم. آن‌گاه به یکی از یارانش می‌فرماید: به مکه برو و به مردم آن بگو: من فرستاده فلانم. او می‌گوید: ما خاندان رحمت و معدن رسالت و صاحب مقام خلافتیم و ما ذریه محمد (ص) و سلاله پیامبرانیم، به ما ظلم و ستم فراوان شده از روز درگذشت پیامبر (ص) تاکنون حق ما را غصب کرده‌اند. اکنون از شما یاری می‌خواهیم، پس ما را یاری کنید. وی حسب دستور به مکه می‌رود و پیام را ابلاغ می‌کند. مردم مکه او را دستگیر می‌کنند و مابین رکن و مقام سرش را می‌برند و او "نفس زکیه" است. چون این خبر به حضرت قائم (ع) می‌رسد، با یارانش وارد قیام می‌شود.

جستارهای وابسته

• محمد بن عبدالله بن حسن
• امام مهدی (ع)
• موعودباوری
• فارقلیط
• پارکلیت
• ماشیح
• سوشیانس
• سوشینت
• هوشیدر
• هوشیدرماه
• میتریا
• آرماگدون
• ظهور امام مهدی (ع)
• خروج منبعث سوم
• جیش الغضب
• دیدگاه کلی قرآن درباره پایان تاریخ
• نشانه‌ها و رخدادهای مهم آخر الزمان
• بحران معنویت
• وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار
• وقوع مصائب
• ظهور منجی بزرگ بشر
• نزول عیسی (ع)
• خروج جنبنده‌ای از زمین
• هجوم یأجوج و مأجوج
• صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان
• حکومت امام زمان (ع)
• فتنه‌های شیطان در زمان ظهور امام مهدی (ع)
• بی ارزش شدن خون مردم
• تدریجی بودن نشانه‌های ظهور امام مهدی (ع)
• گسسته شدن پیوند خویشاوندی
• شکسته شدن حرمت انسان
• جدا شدن مردم بر اثر بلا و گرفتاری
• رویارویی امام مهدی (ع) با جاهلان
• ترس و اضطراب همگانی
• سختی پیش از ظهور امام مهدی (ع)

منابع

• دانشنامهٔ امام مهدی ج۷
• درسنامه مهدویت ج۳
• سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت.
• مجتبی تونه‌ای، موعودنامه.