آیا احادیثی وجود دارند که بر سهو معصوم دلالت داشته باشند؟ (پرسش)

آیا احادیثی وجود دارند که بر سهو معصوم دلالت داشته باشند؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم
مدخل اصلی	علم معصوم
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

آیا احادیثی وجود دارند که بر سهو معصوم دلالت داشته باشند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.

پاسخ نخست

محمد حسین مظفر

آیت‌الله محمد حسین مظفر در دو کتاب «علم الإمام» و «پژوهشی در باب علم امام» در این‌باره گفته‌ است:

• «سهو رسول خدا (ص) و ائمه (ع): روایات فراوانی هست که بیانگر سهو و فراموشی رسول خدا (ص) می‌باشد، مثلاً در روایتی آمده که آن حضرت روزی نماز ظهر را پنج رکعت خواندند. و در روز دیگر دو رکعت! و یا در روایتی آمده که علی (ع) نمازش را بدون طهارت اقامه کرد، و بعد منادی ایشان مردم را از این امر آگاه کرد! تا آنجا که به نقل از مرحوم صدوق در عیون اخبار الرضا، امام رضا (ع) کسانی را که به وقوع سهو و اشتباه در حق پیامبر (ص) اعتقاد ندارند، لعن و نفرین کرده و آنها را به غلوّ منسوب کرد. در روایتی که در آخر سرائر نقل شده، آمده است که امام صادق (ع) فرمود: گاهی غلامی را پشت سر خود می‌نشانم تا شمار نمازهایم را به خاطر سپارد. آیا صراحتی بیش بیش از این طلب می‌کنید؟! اگر ایشان را علم حضوری می‌بود سزاوارتر آن بود که از کارهای خویش آگاه باشند. اگر آنها به راستی از همۀ کارهای مردم آگاه بودند چرا در کارهای خود دچار سهو و فراموشی می‌شدند؟! آیا از کارهای خودشان آگاه نبودند تا از اشتباه در برترین اعمال یعنی نماز اجتناب کنند؟!
• خواب ماندن رسول از نماز صبح: در روایاتی با سند صحیح آمده است که رسول گرامی (ص) از نماز صبح خواب ماندند تا آنکه گرمای خورشید وی را بیدار نمود و علت آن را چنین بازگو می‌کند که: خداوند عزّوجلّ از روی رحمت به مردم با پیامبرش چنین کرد تا بر کسی که خواب می‌ماند و نمازش ترک می‌شود عیب نگیرند. آیا پس از این تصریح، برای حضورش دانستن علم ایشان و اینکه همه چیز برای آنها روشن است، توجیهی باقی می‌ماند؟ آیا آنها آگاهانه خواب می‌ماندند تا خورشید طلو کند؟»

پاسخ‌های دیگر

۱. آقای رهبری (پژوهشگر دانشگاه علمی کاربردی تبریز)؛

حسن رهبری آقای حسن رهبری در کتاب «بازاندیشی در علم امام» در این‌باره گفته‌ است: «گذشته از قرآن، روایات زیادی هم در کتب اربعه و دیگر کتاب‌های معتبر روایی نشان می‌دهد که معصومان (ع) در امور شخصی خود برخی از چیزها را متوجه نشده‌اند؛ و گاه سهو و سهو و نسیان هم از آنان مشاهده شده است. این روایات را برخی از علمای شیعه مورد نقد قرار داده و مردود دانسته‌اند و شماری دیگر نیز پذیرفته‌اند که در بخش دیگر با آن دیدگاه‌ها آشنا خواهیم شد؛ اما برخی از روایات وارده در این خصوص چنین‌اند: (...) شیخ طوسی در "تهذیب" و "استبصار" از حضرت علی (ع) نقل می‌کند که فرمود: پیامبر خدا (ص) نماز ظهر را برای ما پنج رکعت خواند؛ پس از تمام شدن نماز، گروهی پرسیدند که یا رسول الله (ص) آیا رکعات نماز اضافه شده است؟ فرمود: چه طور مگر؟ گفتند: پنج رکعت خواندی! حضرت، رو به قبله کرد و در حالی که نشسته بود، دو سجدۀ سهو بجا آورد باز شیخ طوسی از امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) نقل می‌کند که فرمودند: پیامبر (ص)، نماز جماعت ظهر را دو رکعت خواند. پرسیدند: آیا در نماز وحی نازل شد؟ فرمود: چه‌طور مگر؟ گفتند: نماز را دو رکعت خواندی! حضرت از دیگران هم پرسید که آیا چنین بود؟ گفتند: آری! سپس ایستاد، نماز را تمام کرده، و دو سجدۀ سهو بجا آورد گویا برخی از اصحاب، بر این اعتقاد بوده‌اند که پیامبر (ص) نباید در نماز، شک بکند؟! این است که آن حضرت فرمود: من هم انسان هستم؛ فراموش می‌کنم آن‌گونه که شما فراموش می‌کنید؛ هنگامی که یکی از شما چیزی از غیر ارکان را در نماز فراموش کرد، پس در حالی که نشسته است دو سجده به جای آورد امام صادق (ع) علت این فراموشی رسول خدا (ص) را چنین توضیح دادند: خداوند متعال آن حضرت را به خاطر رحمت به این امت، دچار فراموشی کرد. زیرا اگر کسی سهو می‌کرد، مردم او را سرزنش می‌کردند که نمازت قبول نیست. پس حال که آن حضرت سهو کرد، می‌گویند: جای هیچ‌گونه سرزنشی نیست در حالی‌ که رسول خدا (ص) هم سهو کرد. از این رو، از آن حضرت پیروی می‌کنند. پیامبر (ص) به جای سخن گفتن در اثنای نماز، دو سجدۀ سهو کردند. امیر المؤمنین (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا (ص) با اصل بیّنه و سوگند، در میان مردم قضاوت می‌کرد؛ چون تعداد مراجعات زیاد شد، فرمود: من هم انسانی هستم. شما داوری‌های خود را پیش من می‌آورید؛ شاید بعضی از شما دلایل خود را بهتر از دیگری بیان کند؛ و من هم برابر شنیده‌های خود به سود او حکم صادر کنم. مواظب باشید! هر کس به حکم من حق مسلمانی را تصرّف کند، به پاره آتشی دست یافته است که اگر خواست نگهدارد و اگر خواست رها نماید به خودش باز گرداند. باز از پیامبر خدا (ص) نقل شده است که فرمود: من همانا انسانی مثل شما هستم. گمان صواب و خطا در من هم می‌رود؛ ولی بدانید که هر چه را بگویم، خدا گفته است؛ پس هرگز به خدا دروغ نمی‌بندم. شیخ طوسی در "استبصار" از امام صادق (ع) نقل می‌کند که فرمود: امیرالمؤمنین (ع) نماز جماعت ظهر را بدون وضو برگزار کرد؛ [به دستور امام] منادی به آگاهی مردم رسانید که امام (ع) نماز را بدون طهارت اقامه کرده است. برگردید [تا نماز اعاده شود] و حاضران به کسانی که این ندا را نشنیدند، برسانند – البته در چنین موردی، مردم شرعاً نیازی به تجدید نماز نداشته‌اند؛ و اگر چنین اتفاقی صحّت داشته باشد، یا بنا به مصلحتی و یا برای تبیین واقعیتی بوده است شیخ صدوق در روایتی با سند صحیح از امام صادق (ع) آورده است: خداوند متعال، پیامبرش را هنگام نماز صبح به خواب برد، تا این که آفتاب طلوع کرد. حضرت برخاست؛ ابتدا نافلۀ صبح و سپس نماز صبح را خواند....؛ همانا خداوند از روی رحمت به این امّت این کار را کرد، تا اگر مسلمانی به خواب ماند و یا در نمازش سهو کرد، احساس ننگ نکند؛ و به یاد آورد که چنین اتّفاقی به سر پیامبر خدا (ص) هم آمده است فضیل چنین روایت می‌کند: برای امام جعفر صادق (ع) در مورد سهو در نماز یاد کردم. فرمود: آیا کسی از آن رهایی دارد؟ چه‌بسا که خادمم را پشت سرم می‌نشانم تا رکعات نمازم را پایش نماید اباصلت هروی می‌گوید: به امام رضا (ع) گفتم: در کنار کوفه قومی هستند که گمان می‌کنند پیامبر (ص) در نمازش سهو نمی‌کند. فرمود: دروغ گفته‌اند؛ خداوند بر آنها لعنت کند. آنکه هیچ وقت سهو بر او عارض نمی‌شود، خدایی است که جز او خدایی نیست عبدالحمد بن سعید می‌گوید: امام موسی کاظم (ع) غلام‌شان را فرستاد تا تخم‌مرغی بخرد. غلام یک یا دو تخم‌مرغ خرید؛ و با آن قمار کرد؛ هنگامی که آورد، حضرت آن را خورد؛ سپس مطّلع شد که آن تخم مرغ‌ها از قمار بوده است. طشتی خواست، و آن را از گلو باز گرداند امام صادق (ع) می‌فرماید: پدرم غسل جنابت کرد. به او گفته شد که به جایی از پشتش آب نرسیده است. فرمود: وظیفه‌ای در گفتن آن نداشتی! سپس با دستش آن جای باقی مانده را مسح کرد امام علی (ع) در زمان حاکمیّت خود، بازرسانی را برای بررّسی وضعیّت کارگزاران حکومتی برگزیده بود؛ حتّی برخی از کسانی را که بنا به اعتماد و اطمینان، به مسؤولیت‌های حکومتی منصوب کرده بود، انسان‌های شایسته و درستکاری از آب درنیامدند؛ و چه‌بسا که به بیت المال مسلمانان خیانت نموده و سپس به معاویه پیوستند: ۱. یزید بن حجیه، کسی بود که از طرف علی (ع) حاکم ری شده بود. او در کارها خیانت کرد؛ و بیت المال را تصاحب نمود. امیرالمؤمنین (ع) او را به زندان انداخت؛ ولی او از خواب و غفلت زندانبان استفاده کرده و از زندان فرار کرد؛ و به معاویه پیوست ۲. علی (ع)، منذر بن جارود عبدی را والی فارس کرد. او مقداری از اموال خراج را که چهار صد درهم بود، برای خود برداشت. علی (ع) او را حبس کرد "صعصمة بن صوحان" از او شفاعت کرد و کارهای او را اصلاح نمود؛ و علی (ع) هم او را از حبس آزاد ساخت. امیر المؤمنین (ع) در نامه‌ای به او چنین می‌نویسد: همانا شاستگی پدرت مرا فریفت؛ و گمان کردم تو هم پیرو هدایت او هستی؛ و از راه او می‌روی. ناگهان به من خبر دادند که تو در پیروی از هوا و هوس فروگذار نمی‌کنی! و برای آخرتت چیزی باقی نگذاشته‌ای. دنیایت را با ویرانی آخرت آباد می‌سازی و پیوند با خویشاوندانت را به قیمت قطع دینت برقرار می‌کنی. به من خبر رسیده است که چه بسا، کار خود را رها می‌کنی و در پی شکار و سگ‌بازی به هوسرانی و گردش، بیرون می‌روی. اگر آنچه از تو به من رسیده، درست باشد، شتر خانواده‌ات و بند کفشت از تو بهتر است! کسی که هم‌چون تو باشد، نه شایستگی این را دارد که حفظ مرزی را به او بسپارند، و نه کاری به وسیله او اجرا شود؛ یا قدرش را بالا برند؛ و یا امانتی شریکش سازند؛ و یا در جمع‌آوری حقوق بیت المال به او اعتماد کنند. بی‌درنگ هرگاه نامه‌ام به تو رسید به سوی من حرکت کن ۳. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: من "قعقاع بن شور" را والی "کسکر" کردم. او در آنجا زنی اختیار کرد؛ و صد هزار درهم مهریه به او داد! اگر آن زن کفو او بود، که این مقدار مهریه برای او معیّن نمی‌کرد. او نیز فرار کرد و به معاویه پیوست ۴. امیرالمؤمنین (ع) در نامه‌ای به یکی از فرماندارانش می‌نویسد: ".... به من خبر رسیده که تو زمین‌های آباد را ویران کرده‌ای و آنچه توانسته‌ای تصاحب نموده‌ای و از بیت المال که زیر دستت است، به خیانت خورده‌ای! هر چه زودتر حساب خویش را برایم بفرست؛ و بدان که حسابرسی خداوند از حسابرسی مردم سخت‌تر است" ۵. علی (ع)، باز در نامه‌ای که به یکی دیگر از فرماندارانش می‌نویسد، چنین می‌فرماید: "امّا بعد! من تو را در امانت خود (حکومت و زمامداری) شریک قرار دادم. تو را صاحب اسرار خود ساختم. من از میان خویشاوندانم مطمئن‌تر از تو نیافتم.... امّا تو هنگامی که دیدی روزگار بر پسر عمویت سخت گرفته، و دشمن در نبرد محکم ایستاده است، .... پیمان خود را با پسر عمویت دگرگون ساختی، همراه دیگرانی که از او جدا شدند، فاصله گرفتی! و با خائنان نسبت به او خیانت کردی! نه پسر عمویت را یاری نمودی و نه امانت‌ها را رساندی!...." ۶. باز آن حضرت به فرماندار دیگری نوشت: "به من گزارش رسیده.... که تو غنائم مسلمانان را به وسیلۀ اسلحه و اسب‌هایشان به دست آمده، و خون‌هایشان در این راه ریخته شده، در بین افرادی از بادیه‌نشینان قبیله‌ای که خود برگزیده‌ای تقسیم می‌کنی!... آگاه باش! حق مسلمانانی که نزد من و یا پیش توست، در تقسیم این اموال مساوی است؛ باید همۀ آنها به نزد من آیند؛ و سهمیۀ خود را از من بگیرند" امیرالمؤمنین علی (ع)، خطاب به اصحاب شهروندان خود می‌فرماید: از گفتن سخن حق و مشورت عدالت آمیز، خودداری نکنید؛ زیرا من شخصاً به عنوان یک انسان خویشتن را مافوق آنکه اشتباه کنم، نمی‌دانم؛ و از آن در کارهایم ایمن نیستم؛ مگر اینکه خداوند مرا حفظ کند در توجیه این روایت، برخی از علما گفته‌اند که یعنی: من مؤیّد به امداد الهی هستم؛ و اگر چنین نبود، اشتباه و خطا بر من هم محتمل بود؛ امّا ظاهر عبارت امام (ع)، چنین بار معنایی را نمی‌پذیرد؛ زیرا آن وقت، درخواست امام (ع) از مردم، مبنی بر حق گویی و مشورت دهی، محلی از اعراب نداشته و تعارفی بیش نبوده است؛ در حال که ائمه (ع) مقیّد و موظّف به تعارف نداشتن و رو راستی با مردم بودند»

پرسش‌های وابسته

1. ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)
2. آیا علم معصوم حضوری است یا حصولی؟ (پرسش)
3. آیا علم معصوم به طور دفعی یا تدریجی به او داده می‌شود؟ (پرسش)
4. آیا علم معصوم تام و بی‌کران است یا محدود؟ (پرسش)
   1. دلایل قایلان به تام بودن علم معصوم چیستند؟ (پرسش)
   2. دلایل قایلان به محدود بودن علم معصوم چیستند؟ (پرسش)
   3. چگونه روایات دال بر تام بودن علم معصوم با روایات دال بر محدود بودن علم معصوم او قابل جمع هستند؟ (پرسش)
5. آیا علم معصوم تفصیلی و با جزئیات است یا اجمالی و کلی؟ (پرسش)
6. آیا علم معصوم دائمی است؟ (پرسش)
   1. اگر علم معصوم دائمی است پس چرا گاهی به برخی نوشته‌ها برای کسب اطلاعات مراجعه می‌کند؟ (پرسش)
7. آیا علم معصوم ذاتی است یا خداوند به او علم می‌آموزد؟ (پرسش)
8. آیا علم معصوم اکتسابی است یا موهبتی؟ (پرسش)
9. آیا علم معصوم فعلی است یا شأنی؟ (پرسش)
10. دیدگاه‌های دانشمندان مسلمان در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)
    1. _{دیدگاه‌های دانشمندان عرفان اسلامی در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    2. _{دیدگاه‌های دانشمندان فلسفه و حکمت اسلامی در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    3. _{دیدگاه‌های دانشمندان تفسیر در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    4. _{دیدگاه‌های دانشمندان حدیث در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    5. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب امامیه در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    6. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب معتزله در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    7. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب اشعریه در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    8. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب اباضیه در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    9. _{دیدگاه فرقه وهابیت در باره ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)}

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.