آیا پیامبران پیش از آغاز وحی و نبوت و امامان پیش از تصدی امامت از علم غیب برخوردار بوده‌اند؟ (پرسش)

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
آیا پیامبران پیش از آغاز وحی و نبوت و امامان پیش از تصدی امامت از علم غیب برخوردار بوده‌اند؟
موضوع اصلیبانک جامع پرسش و پاسخ علم غیب
مدخل اصلیعلم غیب

آیا پیامبران (ع) پیش از آغاز وحی و نبوت و امامان (ع) پیش تصدی امامت از علم غیب برخوردار بوده‌اند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم غیب معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم غیب مراجعه شود.

پاسخ نخست

ناصر مکارم شیرازی

آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در کتاب «پیام قرآن» در این‌باره گفته‌اند:

«امامان (ع) از دوران کودکی از قوه قدسیه الهامی برخوردار بوده‌اند و نسبت به همه علوم و دانش‌ها مهارت داشته‌اند و در برابر همه پرسش‌های مردم در زمینه‌های گوناگون برای ایشان عرضه می‌شد بدون آنکه به کتب و مأخذی مراجعه کنند بی‌درنگ پاسخ لازم و قانع کننده‌ای را ارائه می‌نمودند. حاصل آنکه همه علم امامان (ع) لدنی بوده است و از ناحیه خداوند به ایشان رسیده یا بواسطه پیامبر اکرم (ص) یا الهام و یا تحدیث فرشتگان این است که نیازمند کسب علوم از دانشمندان بشری نبوده‌اند زیرا این ائمه (ع) بوده‌اند که مشکلات علمی دانشمندان را حل می‌نموده‌اند و تاریخ بهترین شاهد بر این مدعا است»[۱].

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. حجت الاسلام و المسلمین شاکر؛
حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی شاکر نويسنده مقاله «مسئله آگاهی از غیب و امکان آن از نگاه مفسران» در پاسخ به این پرسش گفته‌ است: «تصور صحیح از مقوله علم در انسان فوق بشری یعنی انبیاء و اوصیاءٰ؛ بهره‌مندی تدریجی و گام به گام از مراتب علم است. این مسئله در کنار بی نهایت بودن دانش وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ [۲] به این نتیجه راهبردی منتج می‌شود که دانش برای ما سوی الله دانشی ذاتی نیست بلکه دانشی اکتسابی یا اعطائی است. بر اساس مجموعه روایات مرتبط با مسئله علم انبیاء و اوصیاء ایشان میان مراتب درجات معنوی ایشان تفاوت‌هایی در بهره‌مند شدن از علم الهی وجود دارد. بر این اساس هر چند نمی‌توان وجود دانش غیبی پیش از آغاز وحی را انکار کرد اما از سوی دیگر نمی‌توان دانش نبی یا وصی پیش و پس از نبوت و وصایت را یکسان دانست همچنان که دانش نبی و وصی در هر سال، ماه، روز و ساعت نسبت به دانش سال ماه، روز و ساعت گذشته کامل‌تر و در روند تصاعد و افزایش است. آیاتی از قرآن که به نفی غیب پیش از ارسال وحی اشاره دارد همانند مَا كُنتَ تَعْلَمُهَا أَنتَ وَلاَ قَوْمُكَ مِن قَبْلِ هَذَا [۳] مطابق دیدگاه مفسران به اجمال و تفصیل بازگشت دارد یعنی علم اعطایی پس از وحی علمی تفصیلی تر کامل‌تر و عمیق‌تر است در حالی که علم پیش از وحی علمی اجمالی و گاه مبهم است. افزایش یافتن علم امام در هر شب قدر، افزون شدن علم امام در هر شب جمعه که در روایات امامیه مطرح شده است گواه بر صدق این گفتار است»[۴].
۲. حجت الاسلام و المسلمین ایمانی؛
حجت الاسلام و المسلمین ایمانی در مقاله «راهنماشناسی علم غیب پیامبر قبل از نبوت» در پاسخ به این پرسش آورده است: «بلی هر دو دارای علم غیب بوده‌اند. شواهد فراوانی در دست است که رسول الله (ص) و ائمه (ع) از همان دوران نوزادی و کودکی، هم با ملائک در ارتباط بوده‌اند، هم علم غیب داشته‌اند هم صاحب معجزات بوده‌اند. امیر المؤمنین (ع) در نهج البلاغه فرموده‌اند: "از همان لحظه‏‌ای که پیامبر (ص) را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ‌ترین‏ فرشته خود را مأمور تربیت پیامبر (ص) کرد تا شب و روز، او را به راه‌‏های بزرگواری و راستی و اخلاق نیکو راهنمایی کند؛ و من همواره با پیامبر (ص) بودم چونان فرزند که همواره با مادر است. پیامبر (ص) هر روز نشانه تازه‌‏ای از اخلاق نیکو را برایم آشکار می‌‏فرمود، و به من فرمان می‌‏داد که به او اقتداء نمایم. پیامبر (ص) چند ماه از سال را در غار حراء می‌گذراند، تنها من او را مشاهده می‌‏کردم، و کسی جز من او را نمی‌‏دید، در آن روزها، در هیچ خانه اسلام راه نیافت جز خانه رسول خدا (ص) که خدیجه هم در آن بود و من سوّمین آنان بودم. من نور وحی و رسالت را می‌‏دیدم، و بوی نبوت را می‌‏بوییدم. من هنگامی که وحی بر پیامبر (ص) فرود می‌‏آمد، ناله شیطان را شنیدم، گفتم ای رسول خدا، این ناله کیست؟ گفت: شیطان است که از پرستش خویش مأیوس گردید و فرمود: "ای علی! تو آنچه را من می‌شنوم، می‌‏شنوی، و آنچه را که من می‌بینم، می‌بینی، جز اینکه تو پیامبر نیستی، بلکه وزیر من بوده و به راه خیر می‌روی" در این خطبه از نهج البلاغه، امیر مؤمنان (ع) هم از علم غیب داشتن پیامبر (ص) در دوران قبل از نبوّتشان خبر داده هم از علم غیب داشتن خودشان قبل از امامتشان»[۵].
۳. حجت الاسلام و المسلمین بیابانی اسکوئی؛
حجت الاسلام و المسلمین محمد بیابانی اسکوئی در کتاب «امامت» در این‌باره گفته‌ است: «اعطای علم از سوی خداوند متعال به بندگانش بستگی به سن و سال ندارد. حضرت عیسی (ع) در گهواره بود که زبان به سخن گشود و گفت: قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا [۶]. پس وقتی شخص می‌تواند در طفولیّت دارای نبوّت شود، منافات ندارد که دارای علومی هم از سوی خدای تعالی گردد. امام صادق (ع) تصریح می‌کند آن گاه که امام در رحم مادر است صدای فرشته را می‌شنود و هنگامی که به دنیا می‌آید نوری گستره میان آسمان و زمین را برای او روشن می‌کند و وقتی که به حرکت در می‌آید به واسطه ستونی از نور میان مشرق و مغرب برایش ظاهر می‌شود که به وسیله آن همه آنچه را که میان آن دو قرار دارد، می‌بیند: همانا امام در رحم مادرش صدا را می‌شنود... و آنگاه که به دنیا می‌آید نوری میان آسمان و زمین اشراق می‌کند و آنگاه که به راه می‌افتد عمودی از نور برای او بلند می‌شود که گستره میان مشرق و مغرب را با آن می‌بیند[۷]. علاوه بر این معلوم است که امام (ع) به هنگام طفولیّت هم عصمت دارد و این امر به زمان امامت اختصاص ندارد. روشن است که عصمت نیز بر علم امام در هنگام طفولیّت دلالت دارد. و نیز روایاتی که در تاریخ ولادت امامان (ع) نقل شده گویای همین مطلب است[۸].
۴. آقای دکتر رستمی و خانم آل‌بویه.
آقای دکتر محمد زمان رستمی (استادیار دانشگاه قم) و خانم طاهره آل‌بویه (پژوهشگر جامعة الزهراء) در کتاب «علم امام» در این‌باره گفته‌‌اند: «امام (ع) در شکم مادر، بعد از چهل روز از انعقاد نطفه می‌شنود و وقتی زاده شد برای او یک عمودی از نور میان آسمان و زمین ساطع می‌شود که به وسیله آن، اعمال تمام مخلوقات بر روی زمین و تمام دنیا و آنچه در آن است را می‌بیند و چیزی از آن بر وی پوشیده نمی‌ماند و سپس عمود دیگری از نور از سوی خدا بر وی تابیده می‌شود تا هرگاه اراده کند علوم بیشتری از غیب بر وی منکشف گردد[۹]. بعضی از اصحاب امام جواد (ع) به عرض رسانیدند که جمعی در امامت شما به جهت کمی سن گفت‌وگو دارند. حضرت فرمود: خدای تعالی به سوی داوود وحی فرستاد که سلیمان را خلیفه خود گرداند و حال آنکه سلیمان طفلی بود که گوسفند می‌چرانید و خدای تعالی سلیمان را در این سن، وارث پدر او در خلافت گردانید[۱۰]. قرآن نیز اشاره دارد که به برخی انبیا در دوران کودکی، علوم وافری اعطا گردید. از جمله آیه شریفه يَا يَحْيَى خُذِ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا وَحَنَانًا مِّن لَّدُنَّا وَزَكَاةً [۱۱] دلالت دارد که به حضرت یحیی (ع) در دوران کودکی، نبوت و حکمت داده شده است که ملازمه آن، علم کثیر و خارق‌العاده می‌باشد. علامه طباطبایی می‌فرماید: مراد از حُکم، علم به معارف حق الهی و کشف حقایقی که در پرده غیب است و از نظر عادی پنهان است می‌باشد، و این علم در حالی به او داده شده که کودکی نابالغ بوده است. مراد از حنان یک نوع گرایش و انجذاب مخصوصی است میان یحیی و پروردگارش، که در غیر او سابقه و مانند ندارد و مقصود از زکات این است که خدا به او لطف دارد و امور او را خودش اصلاح می‌نماید و او هم در زیر سایه عنایت خدا رشد و نمو می‌کند، و یا این است که او نسبت به خدا عشق می‌ورزد، و مجذوب پروردگار خویش است و بر همین اساس جذبه و عشق، رشد و نمو می‌کند، و مقصود از نمو، نمو روح است[۱۲]. همچنین آیه شریفه قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا [۱۳]. دلالت بر علوم خارق‌العاده حضرت مسیح (ع) در گهواره می‌کند. حضرت مسیح (ع) در گهواره با جمله قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ به عبودیت خود برای خدا اعتراف نمود و در جمله آتَانِيَ الْكِتَابَ از دادن انجیل از سوی خدا به او خبر داد، و در جمله وَجَعَلَنِي نَبِيًّا به نبوت خود اعلام فرمود[۱۴]»[۱۵].

پرسش‌های وابسته

پانویس

  1. پیام قرآن، ج۹، ۱۲۶
  2. و ز هر داننده‌ای داناتری هست؛ سوره یوسف، آیه: ۷۶.
  3. تو و قومت پیش از این آنها را نمی‌دانستید؛ سوره هود، آیه: ۴۹.
  4. مکاتبه اختصاصى دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
  5. وبگاه بهترین سخن‌ها
  6. نوزاد گفت: بی‌گمان من بنده خداوندم، به من کتاب (آسمانی) داده و مرا پیامبر کرده است؛ سوره مریم، آیه: ۳۰.
  7. "إِنَ‏ الْإِمَامَ‏ يَسْمَعُ‏ الصَّوْتَ‏ فِي‏ بَطْنِ‏ أُمِّهِ‏ فَإِذَا وَضَعَتْه‏ سَطَعَ لَهُ نُورٌ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ فَإِذَا دَرَجَ رُفِعَ لَهُ عَمُودٌ مِنْ نُورٍ يَرَى بِهِ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ ‏‏"؛ بصائرالدرجات: ۴۳۴؛ بحار الأنوار، ج۲۶، ص۱۳۲.
  8. امامت.
  9. کلینی، اصول کافی، ج۹، ص۴۵۱.
  10. شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ج۳، ص۴۱۱.
  11. ای یحیی، کتاب آسمانی را با توانمندی بگیر! و ما به او در کودکی (نیروی) داوری دادیم؛ و از نزد خویش مهر و پاکیزگی ارزانی داشتیم؛ سوره مریم، آیه: ۱۲ - ۱۳.
  12. طباطبایی، ترجمه المیزان، ج۱۴، ص۲۳ -۲۴.
  13. نوزاد گفت: بی‌گمان من بنده خداوندم، به من کتاب (آسمانی) داده و مرا پیامبر کرده است؛ سوره مریم، آیه: ۳۰.
  14. کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۳۸۸.
  15. علم امام، ص۱۴۹ - ۱۵۱.