شیعه در تاریخ اسلامی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

شیعه به معنای گروه و جمعیت، گروه پیرو، هواداران و پیروان است.

مقدمه

شیعه در قرن دوم هجری

شیعه در قرن سوم هجری

شیعه در قرن چهارم هجری

شیعه در قرن پنجم تا نهم هجری

شیعه در قرن ۱۰، ۱۱ هجری

شیعه در قرن ۱۲، ۱۴ هجری

این اطلاعات، حدودا تا ۴۰ سال قبل است. برای تکمیل این مبحث، به آمار و ارقامی از دائرة المعارف تشیّع اشاره می‌شود[۶][۷].

تشیع در جهان امروز

منابع مختلف، عدّۀ کل مسلمانان جهان را در آخرین سالهای قرن نوزدهم میلادی/سیزدهم قمری، از ۱۵۷ میلیون نفر در سال ۱۸۹۴ م تا ۳۰۰ میلیون نفر در سال ۱۹۰۳ م تخمین زده‌اند... مهمترین کشور شیعه یا شیعه‌نشین جهان یعنی ایران، در آن سالها ۵/۹ میلیون جمعیت داشته که چهارپنجم از این مسلمین شیعه بوده‌اند... اینک در اواخر قرن بیستم میلادی علی‌رغم آنکه دست‌کم حدود یک قرن از آشنایی جهان اسلام با امر آمارگیری و ضرورت آن می‌گذرد، هنوز آمار متقن و مطمئن و یکدستی دربارۀ عدۀ مسلمانان در سرزمین‌های مختلف و به طریق اولی دربارۀ عدۀ شیعیان این سرزمین‌ها در دست نیست... امروز عدۀ شیعیان بالغ بر ۲۰ درصد کلّ عدۀ مسلمانان جهان را تشکیل می‌دهد و روی‌هم‌رفته دست‌کم به ۲۰۰ میلیون نفر بالغ می‌شود. برای آگاهی از تاریخ شیعه و وضعیت شیعیان در دوران‌های گوناگون و بلاد مختلف، به منابع مفصّل‌تر مراجعه شود[۸].

شبهات پدید آمدن تشیع

تشیع ساخته افکار عبدالله بن سبأ

برخی مکتب اصیل تشیع را زاییده توطئه فردی یهودی به نام عبدالله بن سبأ می‌دانند. اینان با تکیه بر یک روایت ضعیف که- طبری آن را نقل کرده - بر این باورند که شیعه، توسط یهودی فوق الذکر از اهل یمن در زمان عثمان پای‌ریزی شده است. بنا بر نقل طبری در حوادث سال ۳۰ - ۳۶ هجری (در زمان عثمان) این یهودی با تظاهر به اسلام در بلاد مختلف اسلامی از شام و بصره گرفته تا کوفه و بصره به گردش درآمد و مردم را با دعوت به پذیرش امامت علی(ع)، علیه خلیفه وقت شوراند. با تبلیغات وی، گروهی از صحابه و تابعان به وی پیوستند و عثمان را در خانه‌اش محاصره کرده، وی را به قتل و امام علی(ع) را به خلافت رساندند[۹]. برابر این نقل، داستان شورش مسلمانان علیه خلیفه سوم، به رهبری یک یهودی صورت پذیرفت. این داستان که محققانی چون دکتر طه حسین[۱۰] آن را یک افسانه تاریخی قلمداد کرده‌اند، از جهات گوناگون سست و بی‌پایه است که به مواردی از آن اشاره می‌شود:

اشکالات سندی: طبری این قضیه را از سری، از شعیب، از سیف بن عمر، از عطیه و از یزید فقعسی نقل کرده است[۱۱]. در رجال اهل سنت دو نفر به نام «سری» معروف‌اند.

  1. سری بن اسماعیل کوفی، که رجال شناسان اهل سنت او را کذاب شمرده‌اند[۱۲].
  2. سری بن عاصم بن سهل همدانی (م ۲۵۸ق) که رجال شناسان وی را نیز کذاب و سارق حدیث دانسته‌اند[۱۳].

اما مقصود از شعیب، شعیب بن ابراهیم کوفی است که برابر تصریح رجال شناسان، وی فردی مجهول الحال و راوی کتاب‌های سیف بن عمر است[۱۴]. سیف بن عمر - دیگر راوی این خبر - کسی است که رجال شناسان اهل سنت وی را جاعل حدیث دانسته و حتی او را به بی‌دینی و فساد عقیده متهم کرده‌اند. ابن عدی می‌گوید: «تمام روایات وی ناشناخته و غیرقابل قبول است»[۱۵]. همچنین یحیی بن معین، حدیث او را سست و ضعیف شمرده. ابوداوود، او را بسیار دروغ‌گو دانسته، ابن حبان او را به زندقه نسبت داده و گفته که وی جعل حدیث می‌کرده است[۱۶]. سیف بن عمر در سال ۱۷۰ رحلت نمود و تا عبدالله بن سبأ ۱۲۰ سال فاصله داشته و کسی پیش از وی چنین مطلبی را عنوان نکرده است. تاریخ نگاران اسلامی، مانند ابن شهاب زهری، ابوبکر بن حزم، واقدی و مورخان دیگری که در اواخر روزگار امویان می‌زیسته‌اند، هیچ نامی از عبدالله بن سبأ در ماجرای شورش علیه عثمان نیاورده‌اند؛ همچنین در هیچ منبعی تا نیمه نخست قرن دوم، در هیچ روایت و تاریخی از چنین فردی در این انقلاب نامی برده نشده است. این مطلب برای بار نخست به زبان سیف بن عمر بازگو شد. جالب توجه آن‌که در منابع تاریخی، انتقادهایی از جانب عثمان در ارتباط با آن شورش نسبت به علی(ع)، ابوذر و عمار وارد شده است یا آن‌که معاویه و بنی امیه، حضرت علی(ع) را در قتل عثمان متهم کرده‌اند؛ ولی هرگز از این مرد یهودی که برابر این فرضیه، تمام دنیای اسلام را علیه خلیفه بسیج کرده است، نامی بر زبان نیاورده‌اند! آیا چنین مرد مرموزی از چشم خلیفه و نیروهای امنیتی بنی امیه پنهان مانده بود؟!

اشکالات محتوایی: پیش از بیان اشکالات محتوایی، یادآوری می‌شود که بر فرض صحت افسانه عبدالله بن سبأ، چه ارتباطی بین این داستان و بنیان‌گذاری تشیع توسط وی وجود دارد؟ مکتب تشیع - چنان که گفته شد - به عصر رسالت بر می‌گردد و هیچ ارتباطی با شورش مسلمانان در نبرد با عثمان ندارد.

از این گذشته، داستان عبدالله بن سبأ از چند نظر قابل خدشه است:

۱. ناسازگاری با تاریخ: کسی که با تاریخ صدر اسلام آشنا باشد، به خوبی می‌داند که این داستان نمی‌تواند بیش از یک افسانه کودکانه باشد؛ زیرا چگونه می‌توان باور کرد فردی یهودی از یمن، یک تنه در بلاد اسلامی بگردد و صحابه پیامبر(ص) را با خود همراه کند و در برابر دیدگان خلیفه و آگاهان آن روز، وارد مدینه شده، همه را علیه خلافت اسلامی بشوراند تا جایی که خلیفه‌ای را به قتل برساند و خلیفه دیگری را جای وی بنشاند و با این همه، در هیچ تاریخ معتبری از چنین فردی، نامی برده نشود!! این در حالی است که زمینه‌ها و عوامل شورش و انقلاب در زمان عثمان، در تاریخ به روشنی ثبت و ضبط شده و هیچ یک از این خیالات با آنچه در تاریخ آمده، سازگار نیست.

۲. ناسازگاری با سیره سیاسی عثمان: سیره رفتاری عثمان در برخورد با مخالفان گواه روشنی است بر اینکه افسانه عبدالله بن سبأ به هیچ وجه صحت ندارد؛ زیرا عثمان حتی به صحابه گران قدر پیامبر(ص) اجازه کمترین مخالفتی نمی‌داد تا چه رسد به یک یهودی گمنام که بخواهد بلاد اسلامی را بگردد و همه جا را به شورش و عصیان وادارد. ابوذر از چهره‌های مخالف عثمان بود، عثمان وی را پس از تبعید به شام به ربذه تبعید کرد و او غریبانه در آنجا جان سپرد[۱۷]. عبدالله بن مسعود به جرم دفاع از ابوذر، از کوفه فراخوانده شد و چنان مورد ضرب و شتم نوکران خلیفه قرار گرفت که نزدیک به چهار سال در خانه‌اش زمین‌گیر شد و با همان حال از دار دنیا رحلت کرد[۱۸]. عمار یاسر - از دیگر صحابیان پیامبر(ص) - مورد خشم عثمان قرار گرفت. عثمان غلامانش را امر کرد تا چنان وی را کتک زدند که دچار بیماری سختی شد[۱۹]. حال چگونه باور کردنی است که یک یهودی، بلاد اسلامی را به هم بزند و نیروهای امنیتی عریض و طویل بنی امیه از کنار آن به راحتی بگذرند تا جایی که مسلمانان را یکپارچه علیه خلیفه بشوراند؟!

۳. ناسازگاری با عقاید وهابیان: اگر آنچه طبری در تاریخش در ارتباط با عبدالله بن سبأ آورده صحیح باشد، یکی از بنیادی‌ترین باورهای وهابیان فرو خواهد ریخت؛ زیرا برابر نظر آنها صحابه پیامبر(ص) همه عادل‌اند و هیچ‌گونه جرح و تعدیلی در حق آنها شایسته نیست. اگر چنین است، پس چگونه ممکن است بسیاری از شخصیت‌های صحابه فریب یک فرد یهودی نیرنگ باز را خوردند و آشوبی به پا کردند که در آن، خلیفه‌ای به قتل رسید و خلیفه‌ای دیگر جای وی را گرفت؟ بنابر گفته صبحی صالح: «بعید نیست که یک فرد یهودی فتنه‌انگیزی کند؛ ولی آنچه قابل پذیرش نیست، آن‌که یک فرد یهودی چنین تأثیر عظیمی در عقاید مسلمانان بگذارد و آنان را به دو گروه سنی و شیعه تقسیم کند»[۲۰].

۴. عدم سازگاری با واقعیات دیگر: اگر بنیان‌گذار مذهب تشیع فردی چون «عبدالله بن سبأ» باشد، پس چگونه است که در کتاب‌های شیعه هیچ مدحی از ایشان نیامده، بلکه از وی به عنوان بنیان‌گذار فرقة سبئیه یاد شده و به همین دلیل، همواره مورد لعن و نفرین امامان شیعه بوده است؟! حتی بنابر گفته عبدالقاهر بغدادی (م۴۲۹) امیرمؤمنان علی(ع) درصدد بود تا وی را به خاطر ارتدادش به قتل برساند؛ ولی به لحاظ رعایت مصالح اسلامی، که خود را برابر نبرد با اهل شام آماده می‌ساخت، او را به مدائن تبعید کرد[۲۱]. محمد ابوزهره - از دانشمندان معاصر اهل سنت - ضمن تأیید سخنان عبدالقاهر بغدادی می‌نویسد: «شیعیان عبدالله بن سبأ را از خود نمی‌دانند و حتی او را مسلمان نمی‌دانند، ما نیز با آنان هم آوا می‌شویم و جز این سخن نمی‌گوییم»[۲۲]. مطلب دیگر آن‌که، اگر وهابیان مؤسس مذهب تشیع را، که ریشه در زمان پیامبر(ص) دارد، یک یهودی می‌دانند، پس مذاهبی که ده‌ها سال پس از پیامبر(ص) سر برآوردند چه کسانی هستند؟ وهابیت نجدی که قرن‌ها پس از پیامبر(ص) ساخته شد، منسوب به کیست؟»[۲۳].

تشیع ساخته ایرانیان

برخی از افراد، بدون توجه به تاریخ، تشیع را ساخته و پرداخته ایرانیان می‌دانند. آنان می‌گویند چون ایرانیان با اسلام و سلطه عرب مخالف بودند با نفوذ در صفوف مسلمانان و طرح رهبری امام علی(ع) و فرزندانش، مذهب جدیدی پدید آوردند تا به این وسیله از اعراب انتقام بگیرند[۲۴]. در پاسخ، چند نکته یادآوری می‌شود:

  1. این فرض، زمانی قابل قبول است که رهبران اصلی شیعه، از ایرانیان باشند، در حالی که امامان شیعه، همه عرب بودند و تا قرن دهم، بسیاری از دانشمندان شیعه، غیرایرانی بودند و بیشتر در لبنان و عراق زندگی می‌کردند.
  2. این نظریه، زمانی صحیح است که نخستین شیعیان از ایرانیان باشند، در حالی که چنین نبود و نیست؛ بلکه ایرانیان تقریباً تا قرن دهم، بیشتر از اهل سنت بودند؛ به همین دلیل، نویسندگان متون اصلی اهل سنت، بلکه نویسندگان صحاح سته، همه از ایرانیان بودند.
  3. همان گونه که گفته شد، مکتب تشیع همان مکتب اصیل اسلام است که بذر آن با آیات الهی توسط پیامبر گرامی اسلام(ص) در مدینه افشانده شد و در دوره حکومت امیرمؤمنان(ع) در عراق گسترش یافت. این در حالی بود که هنوز در ایران خبری از مذهب تشیع نبوده است.
  4. شیعه شدن مردم ایران، محصول عوامل گوناگونی بود که طی ده قرن به تدریج شکل گرفت و یک پدیده خلق الساعه و بی‌مقدمه‌ای نبوده است.[۲۵].

عوامل گرایش ایرانیان به تشیع

۱. ظلم و بیدادگری زمام‌داران: یکی از عوامل مهم در گرایش ایرانیان به امیرمؤمنان علی(ع) و خاندانش، رفتار تحقیرآمیز اعراب، به خصوص امویان نسبت به ایرانیان بود. به گواهی تاریخ، ایرانیان پس از اسلام به عنوان «موالی» (شهروندان درجه دو) شناخته می‌شدند و پست‌ترین کارها و کم درآمد‌ترین آن به ایرانیان واگذار می‌شد[۲۶]. حتی آنان شاهد تحقیر زبان مادری‌شان توسط اعراب بودند. برابر نقل خلیفه دوم چون در حال طواف شنیده بود دو نفر با هم به زبان فارسی سخن می‌گویند، گفت: «به عربی سخن بگویید؛ زیرا سخن گفتن به زبان فارسی مروت را از بین می‌برد»[۲۷]. در جنگ قادسیه حدود چهار هزار ایرانی، از لشکر ایرانیان به سپاه اسلام ملحق شدند و انتظار داشتند پس از پایان جنگ، چون بقیه مسلمانان به شمار آمده، در غنائم سهیم باشند؛ ولی سپاه اسلام پس از پیروزی، تخلف نمود و به تحقیر آنان رو آورد. تحقیر کردن ایرانیان همچنان ادامه داشت تا آن‌که امیرمؤمنان(ع) به خلافت رسید و آنان برای بار نخست طعم محبت را در دوران ایشان چشیدند. حضرت به همگان با یک نگاه نگریست و فرقی بین عرب و عجم قائل نشد و چون مورد اعتراض قرار گرفت، فرمود: «در کتاب خدا فرقی بین فرزندان اسماعیل و غیره نمی‌بینم»[۲۸]. این برخورد انسان مدارانه امیرمؤمنان(ع)، دل ایرانیان را بیشتر به خاندان اهل بیت(ع) متوجه ساخت و راه را برای گرایش آنان به تشیع باز نمود.

۲. مهاجرت اشعریان یمن به ایران: ابتدا ایرانیان پس از فتح ایران توسط اعراب، به اسلام گرویدند؛ ولی همه آنها از اهل تسنن بودند و شناختی نسبت به مکتب تشیع نداشتند، تا آن‌که اولین خاندان عرب شیعی از یمن وارد قم شد. آنان فرزندان سعد بن مالک بودند که در قیام زید بن علی علیه امویان در سال ۱۲۱ شرکت کرده بودند. «احوص»، یکی از فرزندان سعد، فرماندهی سپاه زید را به عهده داشت. وی در آن نبرد، دستگیر و زندانی شد و پس از آزادی همراه برادرش عبدالله و خاندان اشعری‌ها به قم مهاجرت کرد. به دنبال آنان قبیله اشعری به تدریج به قم آمدند و یک پایگاه علمی حدیثی شیعه را در آنجا پایه‌ریزی کردند[۲۹]. غیر از طایفه اشعری‌ها - اولین طایفه شیعی عرب که وارد ایران شدند - طوایف دیگری از عرب مانند عبدالقیس و خزاعه نیز وارد ایران و خراسان شدند و بذر تشیع را در ایران افشاندند[۳۰].

یاقوت حموی درباره شهر قم و ساکنان آنجا می‌نویسد: «قم شهری است که به دست مسلمانان بنا شد و کسی از عجم در آن نیست. نخستین کسی که به آن مکان پا نهاد، طلحة بن احوص اشعری بود. ساکنان آن شهر همگی شیعه امامیه هستند که در ایام حجاج بن یوسف ثقفی (۸۳ ه‍) به آنجا وارد شدند. نخستین ساکنان قم، فرزندان سعد بن مالک بن عامر اشعری بودند، عبدالله بن سعد دارای فرزندی شیعه بود که از کوفه برای نخستین بار به قم آمد و تشیع را در آنجا پایه‌ریزی کرد، به گونه‌ای که هیچ سنی مذهب در آنجا ساکن نیست»[۳۱]. وی می‌نویسد: «تشیع تا زمان معتمد عباسی (۲۷۵ق) در ری وارد نشده بود»[۳۲]. به اذعان برخی نویسندگان، تشیع ابتدا در قبایل عربی شکل گرفت و سپس از آنجا به غیر عرب سرایت کرد[۳۳].

۳. مهاجرت امام رضا(ع) و سادات به ایران: از عوامل مهم در گسترش تشیع در ایران، مهاجرت امام رضا(ع) به طوس بوده است. سیمای ملکوتی آن حضرت با آن خصال عالی انسانی، عظمت اهل بیت(ع) را به عنوان فرزندان پیامبر(ص) در قلب مردم ایران، زنده ساخت. مناظرات علمی امام با دانشمندان سایر مذاهب و ادیان، سبب شد تا عظمت علمی آن حضرت بر همگان آشکار شود تا جایی که مأمون از گرایش مردم نسبت به امام، بیمناک شده، دست به قتل آن حضرت زد[۳۴]. به دنبال مهاجرت امام رضا(ع)، گروه‌هایی از علویان حجاز و عراق به ایران رهسپار شدند. آنان که از ظلم خلفای عباسی - چون منصور دوانیقی - به ایران مهاجرت نمودند، برای حفظ جان خویش هر یک در منطقه‌ای دور از هم پراکنده شدند. کم کم دل‌های مردم ایران با مشاهده کرامت و بزرگواری آنان، به آنان متمایل گشت. پراکندگی آنان در سراسر ایران هم، موجب شد تا مذهب تشیع در سراسر ایران ریشه بدواند.

یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن، پس از شکست قیام زید با گروهی از کوفیان به دیلم آمد و چنان تشیع در آنجا رشد کرد که در دیلم، طبرستان و مازندان، حاکمیت از آن آنان بود[۳۵]. در قرن چهارم آل بویه با گسترش حکومت شیعی، تا شیراز را تحت نفوذ خود قرار دادند و از آنجا تا بغداد را در نوردیدند و بیش از یک قرن دست تشیع را در تبلیغ مکتب خود آزاد گذاشتند؛ ولی همچنان اکثریت مردم ایران از اهل سنت بودند.

در قرن هفتم، یکی از نوادگان چنگیز به نام سلطان محمد خدابنده، تشیع را برگزید - با این که همچنان جمعیت اهل سنت در ایران از اکثریت برخوردار بودند - مذهب شیعه کنار دیگر مذاهب در ایران رسمیت یافت[۳۶]. اینها سبب شد بذر تشیع در غالب نقاط ایران از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب افشانده شود و رو به گسترش بگذارد. نهایتاً در آغاز قرن دهم با شروع عصر صفوی‌ها مذهب تشیع در ایران رسمیت یافت و دیگر مذاهب رو به انزوا نهاد؛ بنابراین با توجه به این حقایق غیرقابل انکار، این نظریه که «مکتب تشیع ساخته و پرداخته ایرانیان است» حرفی کاملاً خلاف واقع است.

افزون بر موارد فوق، برابر اسناد تاریخی تشیع ناخواسته از طریق دیگر هم وارد ایران شد، آن‌گاه که عباسیان درصدد قیام علیه بنی امیه بودند، برای پیشبرد اهداف خود به صورت مبهم و کلی فضائل اهل بیت(ع) را تبلیغ می‌کردند. هرچند آنان دنبال اهداف خود بودند، به طور ناخواسته بر گسترش تشیع در ایران کمک کردند. برابر تحقیق برخی محققان، تشیع در چهار مرحله از عراق وارد ایران شده است؛ نخست توسط قبیله اشعری‌ها، بار دوم توسط شیخ مفید و شیخ طوسی، بار سوم توسط علامه حلی و بار چهارم توسط علمای جبل عامل مقیم شامات و عراق[۳۷].[۳۸].

تشیع ساخته قبیله خزرجیان

برخی داستان سقیفه و درگیری اوس و خزرج را زمینه‌ساز مکتب تشیع می‌دانند. به گمان آنان در آن روز برای این که زمام امور به دست قبیل خزرج نیفتد، قبیله اوس با ابوبکر بیعت کردند؛ در مقابل، قبیله خزرج هم جانب امیرمؤمنان علی(ع) را گرفتند و بدین وسیله، مکتب تشیع پایه‌ریزی شد؛ ولی روشن است که این نظریه با تاریخ سازگار نیست. چنان که گفته شد، تشیع همزاد اسلام و قرآن است و با سفارش‌های پیامبر اکرم(ص) در عصر رسالت پایه‌ریزی شد. افزون بر این، کسی که از منابع تاریخی اهل سنت آگاهی داشته باشد، به خوبی می‌داند که پیروان امیر مؤمنان(ع) پس از قضیه سقیفه، خزرجیان نبودند، بلکه گروهی از صحابه و مهاجرین بودند که پس از اطلاع از جریان سقیفه، زبان به اعتراض گشودند. اینان کسانی بودند که نه از قبیله خزرج بودند و نه در سقیفه حضور داشتند؛ از جمله سلمان فارسی[۳۹]، ابوذر، ابی بن کعب و حذیفه بن یمان. به نقل یعقوبی، وقتی ابوذر وارد مدینه شد و از بیعت سقیفه آگاه گردید، با اعتراض به صحابه گفت: «ای امت سرگردان! اگر به ولایت و وراثت اهل بیت پیامبرتان اقرار می‌کردید، از نعمت‌های فراوانی برخوردار می‌شدید، حتی دو نفر با شما مخالفت نمی‌کرد؛ ولی حال که چنین کردید، پس سزای اعمال‌تان را بچشید»[۴۰].

همچنین سلمان فارسی در اعتراض به صحابه گفت: أصبتم ذا السن منكم و أخطأتم أهل بيت نبيكم، لو جعلتموها فيهم ما اختلف عليكم اثنان و لأكلتموها رغدا؛ «به فرد پیری راضی شدید و پیوند اهل بیت پیامبرتان را نادیده گرفتید اگر از اهل بیت او پیروی می‌کردید، دو نفر هم با شما مخالفت نمی‌کرد و به همه آرزوها می‌رسیدید»[۴۱].[۴۲].

منابع

پانویس

  1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵۰تا ۳۵۶.
  2. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵۰تا ۳۵۶.
  3. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵۰تا ۳۵۶.
  4. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵۰تا ۳۵۶.
  5. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵۰تا ۳۵۶.
  6. دائرة المعارف تشیّع، واژۀ «تشیّع در جهان امروز» و «تشیّع»، ص ۴۱۶، با تلخیص
  7. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵۰تا ۳۵۶.
  8. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۵۰تا ۳۵۶.
  9. تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۳۷۸.
  10. ر.ک: الفتنه الکبری، ص۱۳۴؛ علی و فرزندانش، ص۲۰۹.
  11. تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۳۷۸.
  12. میزان الاعتدال، ج۲، ص۱۱۷.
  13. میزان الاعتدال، ج۲، ص۱۱۶.
  14. میزان الاعتدال، ج۲، ص۲۷۵.
  15. میزان الاعتدال، ج۲، ص۲۱۸.
  16. عبدالله بن سبا، ج۱، ص۷۰.
  17. ر.ک: المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۳۴۴.
  18. اعیان الشیعة، ج۴، ص۲۴۰.
  19. الاستیعاب، ج۳، ص۱۱۳۶؛ شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۵۰.
  20. نظریة الامامة، ص۳۷.
  21. الفرق بین الفرق، ص۲۸ و ۲۹، ۲۱۳ و ۲۱۴.
  22. تاریخ المذاهب الإسلامیة، ص۳۵.
  23. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه ص ۴۱
  24. ر.ک: تاریخ المذاهب الاسلامیه، ج۱، ص۴۱؛ فجر الاسلام، ص۱۱۱.
  25. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه ص ۴۶
  26. ر.ک: العقد الفرید، ج۳، ص۴۳۱؛ تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۷۵.
  27. تاریخ جرجان، ص۴۲۶.
  28. الغارات، ص۴۶.
  29. تاریخ قم، ص۲۴۷.
  30. مقاتل الطالبیین، ص۱۱۵.
  31. معجم البلدان، ج۴، ص۳۹۶: و كان متقدم هؤلاء الأخوة عبدالله بن سعد، و كان له ولد قدري في الكوفه فانتقل منها إلى قم و كان إماميا و هو الذي نقل التشيع إلى أهلها فلا يوجد بها سني قط.
  32. معجم البلدان، ج۳، ص۱۲۱.
  33. الخوارج و الشیعه، ص۱۴۵.
  34. عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۱۳۹-۱۵۸.
  35. ر.ک: تاریخ الامم و الملوک، ج۶، ص۴۴۹؛ تاریخ الاسلام، ج۱۲، ص۴۵۵؛ سیر اعلام النبلاء، ج۹، ص۲۹۱.
  36. الحلی، حیاة العلامه الحلی، ص۲۵.
  37. تاریخ تشیع در ایران، ص۲۱۰.
  38. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه ص ۴۶-۵۱
  39. شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۴۳.
  40. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۷۱.
  41. شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۴۹.
  42. رستم‌نژاد، مهدی، پاسخ به شبهات وهابیان علیه شیعه ص ۵۱