علل ایجاد سازمان وکالت چیست؟ (پرسش)

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
علل ایجاد سازمان وکالت چیست؟
موضوع اصلیبانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاترمهدویت / غیبت امام مهدی / عصر غیبت صغری / نهاد وکالت
تعداد پاسخ۲ پاسخ

علل ایجاد سازمان وکالت را توضیح دهید. یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ نخست

عبدالمجید زهادت

حجت الاسلام و المسلمین عبدالمجید زهادت، در کتاب «معارف و عقاید ۵ ج۲» در این‌باره گفته است:

«ایجاد این سازمان را در امور ذیل می‌توان ریشه‌یابی کرد:

۱. وسعت جغرافیای جهان اسلام: در هر نظام دینی، ارتباط بین رهبری و اعضای آن اجتناب ناپذیر است. بنابراین، می‌بایست کسانی از سوی امامان شیعه (ع) تعیین می‌شدند که به عنوان نمایندگان آنان نقش ارتباطی بین شیعه و ایشان را ایفا می‌کردند. این مسئله زمانی روشن تر می‌شود که به گستردگی جهان بین اسلام در آن عصر و پراکندگی شیعیان در نقاط مختلف –اعم از عراق، حجاز، ایران، یمن، مصر و مغرب- توجه کنیم. طبیعی است که همه شیعیان، توانائی مسافرت به مدینه یا سایر مراکز سکونت امامان (ع) را نداشتند. پس لازم بود کسانی به عنوان نمایندگان امامان (ع) و افراد مورد اعتماد و شناخته شده، به مناطق دور و نزدیک حضور داشته و رابط بین رهبری و پیروانش باشند.

۲. جو خفقان عباسی و لزوم حفظ شیعیان و مکتب توسط امام (ع): وجود خفقان و وحشت از سوی عباسیان بر ضد ائمه (ع) و شیعیان، وجود جاسوس‌ها و ماموران حکومتی که به طور دائم فعالیت‌های امامان و شیعیان را تحت کنترل داشتند، لزوم ایجاد سازمان وکالت را برای کاهش ارتباط مستقیم شیعه و ائمه (ع) و قرار دادن واسطه یا وسائطی بین دو طرف، برای حفظ آنان و بالاتر از آن، حفظ مکتب، گریزناپذیر می‌کرد. از این رو هرگز سازمان وکالت را از آغاز تأسیس تا پایان عصر غیبت صغری، دارای فعالت ‌آشکار نمی‌یابیم. زیرا این سازمان وظیفه‌ای فراتر از جمع‌آوری وجوع شرعی و زکات و نذورات و غیر آنها داشت.

۳. رفع بلاتکلیفی از شیعه در ایام حبس امامان در عصر غیبت تاریخ به روشنی گواه بر این است که امامان شیعه مورد اذیت و آزار حکومت بودند. امام هفتم حضرت کاظم (ع) سال‌ها در زندان‌ هارون بود. امام رضا (ع) به مرو، امام جواد (ع) به بغداد، امام هادی و امام حسن عسکری (ع) به سامرا فرا خوانده شدند. سازمان وکالت به عنوان مرجع مطمئن شیعیان، مدیریت جامعه شیعه را از طرف امامان عهده‌دار بود. با توجه به غیبت امام مهدی (ع) ضرورت وجود این سازمان بیشتر رخ می‌نماید. زیرا در این عصر، وکلا و نواب امام مهدی (ع) به عنوان تنها مرجع برای شیعه در مسائل سیاسی، فکری، اجتماعی، اقتصادی و دینی بشمار می‌روند.

بنابراین، سازمان وکالت، از زمان امام صادق (ع) آغاز به کار کرده و تا پایان غیبت صغرا و مقارن با وفات نایب چهارم (۳۲۹ ق) فعالیت خود را ادامه داده و به پایان رسانده است؛ زیرا با شروع غیبت کبرا، امام مهدی (ع) فرد یا افراد خاصی را بین خود و شیعیان به عنوان وکیل قرار نداده است؛ بلکه امور شیعیان را در یک دستور کلی به فقها و علمای شیعه سپرده است. این همان جریانِ نیابت عامه است که با سازمان وکالت، متفاوت است»[۱].

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. نویسندگان کتاب نگین آفرینش؛
نویسندگان کتاب «نگین آفرینش» در این باره گفته‌اند:

«ممکن است گفته شود که امور امامان (ع) با تعیین یک یا چند وکیل در هر دوره‌ای انجام می‌گرفت. با این حال چه نیازی به تشکیل نهادی به نام سازمان وکالت بود؟ و آیا واقعاً مجموعه‌ای وجود داشته که اساسنامه‌ای مشخص داشته و تحت مدیریت واحد و با داشتن برنامه‌ای منسجم برای اهدافی فراتر از انجام امور فردی، فعالیت می‌کرده است؟ برای پاسخ به این سؤال، لازم است عوامل تشکیل سازمان وکالت را بشناسیم:

  1. ضرورت ارتباط میان رهبری و پیروان وجود ارتباط بین رهبری و پیروان در هر نظام دینی، سیاسی اجتناب‌ناپذیر است. به دلیل گستردگی جهان اسلام و پراکندگی جمعیت شیعیان در نقاط مختلف جهان مانند عراق، حجاز، ایران، یمن، مصر و مغرب، امامان (ع) در بعضی از دوره‌ها، وکیلان متعددی را برگزیدند که رابط میان آن‌ها و شیعیان باشند. لزوم وجود وکلا هم به دلیل مشکلات سفر از مناطق دور دست به نقطه سکونت امام (ع) بود و هم به سبب شرایط سیاسی حاکم بر جامعه اسلامی که به دلیل سلطه عباسیان ایجاد شده و برای امامان و شیعیان آن‌ها محدودیت بسیاری به وجود آورده بود. در چنین شرایطی، سازمان وکالت در روندی رو به رشد، شکل گرفت، تا در فعالیّتی منسجم و البتّه پنهان و در عین حال، گسترده و فراگیر، امور مربوط به امام و امت را انجام دهد؛ چرا که این امور فراتر از پاسخ به چند سؤال شخصی و حکم فردی یا رساندن اموال شرعی به امام بود؛ چنان‌که در ادامه بحث، بیان خواهد شد.
  2. تعیین تکلیف برای شیعیان در زمان حبس و حصر امامان: گرچه اصل ارتباط بین امام و شیعیان، ضرورتِ وجود وکیلان را توجیه می‌کند ولی آن‌گاه که امامان (ع) در اثر ظلم و ستم حاکمان در حبس قرار می‌گرفتند یا در خانه خود محصور می‌شدند، نیاز به وکیل، بیشتر احساس می‌شد؛ به همین سبب دوره امام کاظم (ع) –که همراه با حبس و زندانی شدن آن حضرت بود- عصر رشد و گسترش نهاد وکالت بود؛ همچنین بار دیگر در زمانِ عسکریین (ع) -یعنی دوره امامت امام دهم و یازدهم- ضرورت وجود سازمان وکالت، آشکارتر گردید و با رخدادِ غیبت امام دوازدهم و جریان نیابت نایبان، وکالت در شکلی فراگیرتر و جدی‌تر دنبال شد.
  3. آماده کردن شیعیان برای ورود به عصر غیبت: بدون شک، پدیدۀ غیبت امام، رخدادی بی‌سابقه در رهبری شیعه بود؛ دوره‌ای که شیعیان، امکان ارتباط مستقیم با امام خود را نداشتند. پذیرش این شرایط و اعتماد کردن به افرادی که در غیبت امام، مرجع امور شیعیان باشند به تجربه‌ای موفّق و کارآمد از وکیلان ائمه (ع) نیاز داشت، تا آینده شیعه در عصر غیبت را روشن نگاه دارد و نگرانی‌های احتمالی را برطرف سازد؛ به همین سبب، امامان شیعه سال‌ها پیش از غیبت با ایجاد شبکه ارتباطی وکالت و توسعه روزافزون آن، این آمادگی را در شیعیان به وجود آوردند»[۲].

پرسش‌های وابسته

  1. مراد از نهاد یا نظام وکالت در مباحث مهدویت چیست؟ (پرسش)
  2. بحث از نیابت و نهاد وکالت چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
  3. واژه وکالت در لغت و اصطلاح مهدویت چیست؟ (پرسش)
  4. وکالت و وکیل به چه معناست؟ (پرسش)
  5. اهداف سازمان وکالت چیست؟ (پرسش)
  6. پیشینه فعالیت سازمان وکالت چیست؟ (پرسش)
  7. مهم‌ترین وکلای امامان کدامند و منطقه فعالیت آنها چیست؟ (پرسش)
  8. پیشینه گستره جغرافیایی سازمان وکالت چیست؟ (پرسش)
  9. آیا امام مهدی‏ غیر از سفرا وکیل نیز داشته است؟ (پرسش)
  10. چه ویژگی‌هایی برای وکیلان لازم و ضروری است؟ (پرسش)
  11. علل ایجاد سازمان وکالت چیست؟ (پرسش)
  12. وظایف و مسئولیت‌های سازمان وکالت چیست؟ (پرسش)
  13. عناصر گوناگون سازمان وکالت چیست؟ (پرسش)
  14. ساختار سازمان وکالت چیست؟ (پرسش)
  15. نهاد وکالت کدام مناطق و سرزمین‌های اسلامی را زیر پوشش داشت؟ (پرسش)
  16. جایگاه و وظایف رهبر نهاد وکالت چه بوده است؟ (پرسش)
  17. وکلاء و نواب و سفراء در برابر نهاد وکالت چه وظایفی داشتند؟ (پرسش)
  18. ویژگی‌ها و شرایط برای وکیلان چیست؟ (پرسش)
  19. زمینه‌های پیدایش نهاد وکالت چه بوده است؟ (پرسش)
  20. انگیزه تأسیس نهاد وکالت چه بوده است؟ (پرسش)
  21. آیا در تاریخ و فرق اسلامی سازمان یا نهاد مشابه نهاد وکالت وجود داشته است؟ (پرسش)
  22. برخورد دولت و نزدیکان دستگاه عباسی با نهاد وکالت چگونه بود؟ (پرسش)
  23. با وجود سخت‌گیری‌های دستگاه عباسی نهاد وکالت چگونه و با چه ابزار و شیوه‌هایی به اهداف نهاد جامه عمل می‌پوشانیدند؟ (پرسش)
  24. آیا نهاد وکالت افراد نفوذی در درون دستگاه عباسی داشته است؟ (پرسش)
  25. وکلای امام مهدی چه کسانی هستند؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

پانویس