نمایش مبدأ برای گرایش‌های انسانی در کلام اسلامی

{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط = گرایش‌های انسانی
| عنوان مدخل  = گرایش‌های انسانی
| مداخل مرتبط = [[گرایش‌های انسانی در کلام اسلامی]]
| پرسش مرتبط  = 
}}

== مقدمه ==
"گرایش" به معنای میل و رغبت [[آدمی]] به چیزی است<ref>لغت‌نامه دهخدا، ۱۱/ ۱۶۷۷۵.</ref> و مراد از آن در اصطلاح [[علم کلام]]، [[اعتقادات]]، باورها [[اعمال]] و رفتارهایی ویژه است که [[آدمی]] به آنها میل درونی دارد.

گرایش‌های [[انسان]] بر دو دسته‌اند: مادی و [[معنوی]]<ref>فلسفه اخلاق‌، ۱۸۰.</ref>. از تفاوت‌های [[انسان]] با حیوان این است که او در [[اعمال]] و [[رفتار]] خویش مجبور نیست و از نیروی غریزه [[فرمان]] نمی‌گیرد. [[انسان]]، مختار است و می‌تواند از روی [[آگاهی]] راه خویش را در [[زندگی]] بیابد. در [[منابع روایی شیعه]] آمده است که [[خداوند]] به [[فرشتگان]] تنها [[عقل]] بخشیده است و در حیوانات، تنها [[شهوت]] برنهاده است و [[انسان]] را از هر دو نصیب داده است. اگر [[عقل]] او بر شهوتش غالب آید، از [[فرشتگان]] [[برتر]] می‌شود و اگر [[شهوت]] بر عقلش پیروز شود، از حیوان پست‌تر می‌گردد<ref>علل الشرائع‌، ۴.</ref>.

[[تعالیم اسلامی]]، میل به مادیات را از گرایش‌های ذاتی [[انسان]] می‌دانند و با آنها به مقابله برنمی‌خیزند؛ بلکه به او می‌آموزند که از [[راهنمایی]] [[عقل]] خویش بهره گیرد و مادیات را- آن گونه که [[خداوند]] رخصت داده است- به [[خدمت]] گمارد و گرایش‌های [[معنوی]] خود را بپروراند. دیگر آنکه [[خداوند]] [[انسان]] را مختار آفریده است و از این رو، او می‌تواند با [[آزادی]]، راه خویش را برگزیند.

[[قرآن کریم]] با نظرداشت این [[حقیقت]] است که [[انسان‌ها]] را دو دسته می‌داند: دسته‌ای تنها در پی گرایش‌های مادی و [[لذت]] و [[قدرت]] و ثروت‌اند و [[ستمگری]] و [[نادانی]] می‌کنند و از در [[ناسپاسی]] با [[پروردگار]] خویش در می‌آیند<ref>{{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي أَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ إِنَّ الإِنسَانَ لَكَفُورٌ }}؛ سوره حج، آیه ۶۶.</ref> و عجول و شتابگرند<ref>{{متن قرآن| وَيَدْعُ الإِنسَانُ بِالشَّرِّ دُعَاءَهُ بِالْخَيْرِ وَكَانَ الإِنسَانُ عَجُولاً }}؛ سوره اسراء، آیه ۱۱.</ref> و حریص و بخیل‌اند<ref>{{متن قرآن|إِنَّ الإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا }}؛ سوره معارج، آیه ۱۹.</ref>. دسته دیگر به گرایش‌های والای [[معنوی]] تن می‌دهند. [[قرآن]] این دسته را مسجود [[فرشتگان]] می‌داند<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ}}؛ سوره بقره، آیه ۳۴.</ref> و [[امانتدار الهی]]<ref>{{متن قرآن| إِنَّا عَرَضْنَا الأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الإِنسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولا }}؛ سوره احزاب، آیه ۷۲.</ref> و با [[کرامت]] و [[شرافت]] ذاتی<ref>{{متن قرآن| إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لأَنفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الآخِرَةِ لِيَسُوؤُواْ وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُواْ الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُواْ مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا }}؛ سوره اسراء، آیه ۷.</ref> و کسانی که [[خداوند]] آنچه را در [[زمین]] است، برای آنان آفریده است<ref>{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ }}؛ سوره بقره، آیه ۲۹.</ref>. گاه "گرایش" با "[[بینش]]" مترادف گرفته می‌شود و مراد از آن، [[جهان‌بینی]] است. در این معنا، گرایش و [[بینش]] و [[جهان‌بینی]] در برابر روش، کنش و ایدئولوژی جای دارند<ref>جهان‌بینی اسلامی‌، ۱۰.</ref>. اما درست آن است که گرایش را معنایی وسیع‌تر از [[جهان‌بینی]] است. گرایش بسیاری از [[تمایلات]] [[فکری]] و عملی [[آدمی]] را در بر می‌گیرد<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۸۹-۳۹۰.</ref>.

== گرایش‌های متعالی [[انسان]] ==
مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
# '''[[حقیقت‌جویی]]:''' [[فطرت]] [[انسان]] رو به سوی [[حقیقت]] دارد و مشتاق است تا [[حقیقت]] را آن سان که هست، بازشناسد. این میل درونی، اثری ژرف در [[خداجویی]] [[انسان]] دارد و او را به سوی [[معرفت خداوند]]- که [[حقیقت]] مطلق است- برمی‌انگیزد. در برخی [[ادعیه]] منسوب به بزرگان [[معصوم]] {{ع}} از [[خداوند]] استدعا شده است که [[حقیقت]] اشیاء را- آن گونه که هست- برایشان آشکار سازد<ref>ر. ک: عوالی اللئالی‌، ۴/ ۱۳۲.</ref>.
# '''[[گرایش به خیر]] و [[فضیلت]] [[اخلاقی]]:''' این گرایش، گاه تخلق [[انسان]] به [[فضیلت‌های اخلاقی]] فردی را سامان می‌بخشد؛ مانند میل او به [[پرهیزگاری]] یا [[نظم]] و [[انضباط]] و گاه دیگر، او را به سوی [[فضیلت‌های اخلاقی]] [[اجتماعی]] راه می‌نماید؛ مانند میل به [[تعاون]] و [[همیاری]].
# '''زیبایی‌گرایی:''' در [[جان]] [[انسان]] حسی وجود دارد که او را به سوی [[زیبایی]] می‌کشاند. او هم [[زیبایی]] را [[دوست]] دارد و هم [[زیبایی]] می‌آفریند. این گرایش [[باطنی]] ریشه در کمال‌خواهی [[انسان]] دارد و والاترین نمود آن، در گرایش او به [[شناخت]] [[آفریدگار]] زیبایی‌ها پدیدار می‌شود.
# '''نوگرایی و بدیع‌طلبی:''' مراد این است که [[انسان]] مایل است نادانسته‌ها را بداند و قفل‌های ناگشوده را باز کند و افق‌هایی نو در پیش خود بگشاید و کارهای نو انجام دهد.
# '''[[پرستش]]:''' در ضمیر [[انسان]] میلی ذاتی نهفته است که او را به [[تقدیس]] و [[پرستش]] حقیقتی [[برترین]] و [[خضوع]] و [[خشوع]] در برابر او وا می‌دارد<ref>مجموعه آثار استاد مطهری‌، ۳/ ۵۰۱- ۴۹۲.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۹۰.</ref>

== گرایش‌های مادی [[انسان]] ==
[[آیین]] آسمانی [[اسلام]] با این دسته از گرایش‌ها سر ناسازگاری ندارد به شرط آنکه [[انسان]] را از گرایش‌های متعالی باز ندارند و [[مانع]] [[تکامل]] او نشوند. میل به [[زندگی]] مرفه، جنس مخالف، خوردن، آشامیدن و... اگر در چارچوب [[قوانین]] و مقررات [[شریعت اسلامی]] جای گیرند، نه تنها [[ناپسند]] نیستند که [[انسان]] را برای پرورانیدن گرایش‌های [[معنوی]] و متعالی، [[یاری]] نیز می‌بخشند. با این حال، گاه گرایش‌های مادی [[انسان]] از این چارچوب بیرون می‌روند و صفات و امیال ناپسندی پدید می‌آورند که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
# '''حب [[دنیا]]:''' از [[موانع رشد]] [[انسان]] و بدین معنا است که [[انسان]] به لذت‌های [[دنیوی]] میلی فراوان پیدا می‌کند و گرایش‌های متعالی خویش را به [[فراموشی]] می‌سپارد. [[قرآن کریم]] حب [[دنیا]] را [[ناپسند]] شمرده و آنان را که [[دنیا]] را بر [[آخرت]] خویش ترجیح می‌دهند، سخت نکوهیده است<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ }}؛ سوره توبه، آیه ۳۸.</ref>.
# '''[[خودپرستی]]:''' حب ذات از ریشه‌دارترین امیال [[باطنی]] [[انسان]] است و [[حافظ]] [[جان]] او است. با این حال، اگر راه [[افراط]] در پیش گیرد و از راه خویش بیرون رود، سر از [[خودپرستی]] درمی‌آورد و راه را بر [[تکامل انسان]] برمی‌بندد. [[قرآن کریم]] نیز [[خودپرستی]] و در پیش گرفتن [[هوا و هوس]] را [[مذمت]] کرده است<ref>{{متن قرآن| أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلا تَذَكَّرُونَ}}؛ سوره جاثیه، آیه ۲۳.</ref>.
# '''جاه‌طلبی:''' عبارت است از میل شدید [[انسان]] به [[مقام]] و [[ریاست]] که [[اسلام]] به [[سختی]] آن را [[مذمت]] کرده است و در برخی [[روایات]] مایه [[تباهی]] [[آدمی]] شمرده شده است<ref>الاصول من الکافی‌، ۲/ ۲۲۵.</ref>.
# '''ثروت‌طلبی:''' میل به مالکیت در [[آموزه‌های اسلامی]] [[ناپسند]] نیست؛ اما اگر از حد بیرون رود و [[هدف]] [[انسان]] شود، از صفات و امیال مذموم شمرده می‌شود و با خود، [[خسران]] و زیان می‌آورد و [[انسان]] را به گناهکاری می‌اندازد و [[قلب]] او را سیاه می‌کند<ref>غرر الحکم‌، ۴/ ۵۹۳.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۹۱.</ref>

== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[پژوهشکده تحقیقات اسلامی]]، [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']]
{{پایان منابع}}

== پانویس ==
{{پانویس}}

[[رده:انسان]]
[[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]]