اختلاف در نهج البلاغه: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'تبیین' به 'تبیین') |
(←پانویس) |
||
| (۱۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = اختلاف | |||
| عنوان مدخل = [[اختلاف]] | |||
| مداخل مرتبط = [[اختلاف در قرآن]] - [[اختلاف در نهج البلاغه]] - [[اختلاف در فقه سیاسی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
اختلاف، غیرهمسویی<ref>حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۲۹۴.</ref> (هر کسی راهی غیر از دیگری داشته باشد)، مقابل استواء و اتفاق<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۳، ص۱۱۲؛ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۰۲.</ref>: {{متن قرآن|فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ}}<ref>«آنگاه از میان ایشان چند دسته اختلاف ورزیدند» سوره مریم، آیه ۳۷.</ref>. | |||
برخی [[اختلافات]] از دیدگاه [[قرآن کریم]] [[تکوینی]] و در [[طبیعت]] ضروری و ثمربخش هستند؛ مانند:[[اختلاف]] [[شب]] و روز: {{متن قرآن|وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ}}<ref>«و در پیاپی آمدن شب و روز» سوره بقره، آیه ۱۶۴.</ref>؛ [[اختلاف]] در زبان و رنگِ پوست در [[انسان‌ها]]: {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ}}<ref>«و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین و گوناگونی زبان‌ها و رنگ‌های شماست» سوره روم، آیه ۲۲.</ref>؛ [[اختلاف]] و گوناگونی میوه‌ها و روییدنی‌ها: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا}}<ref>«آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد که از آن فرآورده‌هایی رنگارنگ برآوردیم؟» سوره فاطر، آیه ۲۷.</ref>. | |||
برخی دیگر [[اختلافات]] عارضی هستند؛ مانند: [[اختلاف بین انسان‌ها]] که رفع آنها مطلوب [[قرآن]] است و راه حل [[قرآن]] برای [[رفع اختلافات]] بشری در [[دنیا]]، [[داوری]] بر اساس [[کلام]] خداست: {{متن قرآن|وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ}}<ref>«و ما این کتاب را بر تو فرو فرستادیم تا آنچه را در آن اختلاف ورزیدند برای آنها روشن گردانی» سوره نحل، آیه ۶۴.</ref> و در [[آخرت]]، [[خداوند]] بین [[مردم]] [[قضاوت]] خواهد کرد: {{متن قرآن|فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ}}<ref>«باری، خداوند میان آنها در آنچه اختلاف می‌داشتند، روز رستخیز داوری خواهد کرد» سوره بقره، آیه ۱۱۳.</ref> و [[انبیا]] داوران [[الهی]] برای [[رفع اختلافات]] [[بشر]] هستند و بر اساس [[کلام خدا]] در [[اختلافات]] بشری [[قضاوت]] می‌کنند و [[حق]] را از [[باطل]] جدا می‌سازند. البته از نظر [[قرآن]] همه [[انسان‌ها]] [[امت]] واحدی بودند و [[اختلافات]] عارضی موجب تفکیک و جداشدن آنان گردید: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا}}<ref>«و مردم جز امّتی یگانه نبودند که اختلاف ورزیدند» سوره یونس، آیه ۱۹.</ref><ref>ر. ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۰، ص۳۱-۳۲.</ref><ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص:۵۲-۵۳.</ref>. | |||
[[ | |||
واژه اختلاف در معانی و مفاهیم گوناگون به‌کار رفته است. این مفاهیم عبارت‌اند از تفاوت، [[نابرابری]]، ناسازگاری و [[منازعه]]. [[امام علی]] {{ع}} هر یک از این معانی و مفاهیم را مورد نظر قرار داده است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۹۲.</ref>. | |||
== | == اختلاف در مفهوم تفاوت == | ||
اختلاف به مفهوم تفاوت و گوناگونی [[انسان‌ها]]، امری طبیعی و جزو [[سنت‌های الهی]] است. [[انسان‌ها]] بنا بر استعدادها، ویژگی‌های [[فرهنگی]]، محیطی و ژنتیکی و... با یکدیگر متفاوت‌اند. این اختلاف‌ها مایه بقا و دوام [[جوامع]] و شکل‌گیری [[زندگی]] جمعی هستند و اگر [[انسان‌ها]] فاقد این تفاوت‌ها بودند، به رشد و [[تکامل]] نمی‌رسیدند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۹۲.</ref>. | |||
== | == اختلاف در معنای [[نابرابری]] == | ||
این مفهوم مورد [[نکوهش]] [[فرهنگ دینی]] است. [[قرآن کریم]] ضمن صحه گذاشتن بر تفاوت‌های [[انسان‌ها]]، بر تساوی [[انسان‌ها]] در بهره‌گیری از [[منافع]] [[اجتماعی]] و مواهب [[الهی]] تأکید دارد. هان ای [[مردم]]! ما شما را از یک مرد و یک [[زن]] آفریده‌ایم و شما را به هیئت [[اقوام]] و قبایلی درآورده‌ایم تا با یکدیگر انس و آشنایی یابید. بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد [[خداوند]] پرهیزگارترین شماست، که [[خداوند]] [[دانا]] و [[آگاه]] است<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ }}؛ سوره حجرات، آیه ۱۳</ref>. [[انسان‌ها]] در هر شرایط [[اجتماعی]] و [[فرهنگی]] از نظر بهره‌مندی از امکانات [[اجتماعی]] و [[حقوق]] عمومی با یکدیگر برابرند. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[مردمان]] را در بهره‌مندی از [[حقوق]] [[اجتماعی]] به‌مثابه دندانه‌های شانه می‌داند و یکی از فضلیت‌های [[امام علی]] {{ع}} را رعایت [[عدالت]] در [[حقوق]] [[اجتماعی]] و رعایت [[مساوات]] بین [[مردمان]] بیان می‌کند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۹۲.</ref>. | |||
== | == اختلاف در مفهوم [[منازعه]] و ناسازگاری == | ||
این مفهوم اختلاف در [[فرهنگ دینی]]، امری نکوهیده است. [[انسان‌ها]] به سبب طبع‌های گوناگون در بسیاری از امور با یکدیگر ناهمگون‌اند. این‌گونه اختلاف، زمینه بروز اختلال در [[زندگی]] [[اجتماعی]] [[انسان‌ها]] را فراهم می‌کند و [[جوامع]] انسانی را به‌سوی ازهم‌گسیختگی پیش می‌برد. [[امام علی]] {{ع}} با اشاره به [[تاریخ]] [[زندگی]] [[بشر]]، اختلاف و [[منازعه]] را به‌طور کلّی [[شر]] دانسته و تجربه انسانی را حامل هیچ‌گونه خیری در آن نمی‌داند<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۷۵</ref>. از این‌رو اختلاف از خصوصیات اجتماع [[جاهلی]] بیان شده است <ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۵</ref>، زدودن اختلاف از [[جامعه]] از رسالت‌های [[پیامبران الهی]] است. [[مردمان]] با اجرای فرامین [[پیامبران]] {{عم}} به [[برادری]] [[دینی]] خواهند رسید<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۵</ref>. [[امام]] {{ع}} الفت و [[برادری]] و عدم اختلاف در [[جوامع]] را مایه [[آسایش]] و [[رفاه]] [[اجتماعی]] دانسته است که در سایه آن بهره‌مندی از [[نعمت‌های الهی]] میّسر می‌شود. در سایه [[آرامش]] و [[آسایش]] در [[جامعه]] امکان [[اجرای احکام الهی]] و [[حق]] و [[عدالت]] فراهم خواهد آمد. [[امام]] {{ع}} [[کوفیان]] را در مورد درگیری و [[نزاع]] و فرار از امر [[حق]] مورد [[نکوهش]] قرار می‌دهد و آنها را از [[عاقبت]] شوم اختلاف و [[نزاع]] که تسلط نااهلان بر آنهاست، با خبر می‌کند. جمعیت‌های انسانی هر چند از نظر کمیت بالا باشند، اما به سبب اختلاف و [[تفرقه]] بین آنها، با مشکلاتی مواجه می‌شوند که درمانی برای آن متصوّر نیست<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۶۸</ref>. در عین حال، [[اتحاد]] و [[هم‌بستگی]] [[مردمان]] عامل [[پیروزی]] است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۵</ref>. از نگاه [[امام]]، اختلاف و [[منازعه]] [[اندیشه]] [[آدمی]] را مختل می‌کند<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۰۶</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۹۲ - ۹۳.</ref>. | |||
[[امام علی]] {{ع}} در [[نهج البلاغه]] به عواملی اشاره دارد که برخی عامل اختلاف و برخی مانع اختلاف در [[جوامع]] به‌شمار می‌روند. از جمله موانع اختلاف عبارت‌اند از: اشتراک [[مسلمانان]] در [[اعتقاد]] به [[خدا]]، [[پیامبر]] و [[کتاب الهی]]<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۸</ref>، یکسانی در [[خلقت]] و [[انسانیت]] افراد<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳</ref>، مناسبات [[اجتماعی]] و [[منافع]] همگانی، عواطف و احساسات عمومی<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲</ref>؛ نیز برخی از عوامل بروز اختلاف عبارت‌اند از: [[تکبر]] و [[غرور]]<ref>خطبه ۲۳۴</ref>، بهره‌گیری نامناسب از [[قدرت]] و زورمندی<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۰۷</ref>، [[انحراف]] [[عقیدتی]]<ref>نهج البلاغه، نامه ۶۴</ref> و [[وحدت]] ظاهری اهل [[فسق]] و [[فجور]]<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۹۰</ref><ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۹۲- ۹۳.</ref>. | |||
== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سیدجمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
{{ | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
[[رده: | [[رده:مفاهیم در نهج البلاغه]] | ||
[[رده:مدخل نهج البلاغه]] | [[رده:مدخل نهج البلاغه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۵۰
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اختلاف است. اختلاف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اختلاف در قرآن - اختلاف در نهج البلاغه - اختلاف در فقه سیاسی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
اختلاف، غیرهمسویی[۱] (هر کسی راهی غیر از دیگری داشته باشد)، مقابل استواء و اتفاق[۲]: ﴿فَاخْتَلَفَ الْأَحْزَابُ مِنْ بَيْنِهِمْ﴾[۳].
برخی اختلافات از دیدگاه قرآن کریم تکوینی و در طبیعت ضروری و ثمربخش هستند؛ مانند:اختلاف شب و روز: ﴿وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ﴾[۴]؛ اختلاف در زبان و رنگِ پوست در انسان‌ها: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ﴾[۵]؛ اختلاف و گوناگونی میوه‌ها و روییدنی‌ها: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ ثَمَرَاتٍ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهَا﴾[۶].
برخی دیگر اختلافات عارضی هستند؛ مانند: اختلاف بین انسان‌ها که رفع آنها مطلوب قرآن است و راه حل قرآن برای رفع اختلافات بشری در دنیا، داوری بر اساس کلام خداست: ﴿وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ﴾[۷] و در آخرت، خداوند بین مردم قضاوت خواهد کرد: ﴿فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾[۸] و انبیا داوران الهی برای رفع اختلافات بشر هستند و بر اساس کلام خدا در اختلافات بشری قضاوت می‌کنند و حق را از باطل جدا می‌سازند. البته از نظر قرآن همه انسان‌ها امت واحدی بودند و اختلافات عارضی موجب تفکیک و جداشدن آنان گردید: ﴿وَمَا كَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا﴾[۹][۱۰][۱۱].
واژه اختلاف در معانی و مفاهیم گوناگون به‌کار رفته است. این مفاهیم عبارت‌اند از تفاوت، نابرابری، ناسازگاری و منازعه. امام علی (ع) هر یک از این معانی و مفاهیم را مورد نظر قرار داده است[۱۲].
اختلاف در مفهوم تفاوت
اختلاف به مفهوم تفاوت و گوناگونی انسان‌ها، امری طبیعی و جزو سنت‌های الهی است. انسان‌ها بنا بر استعدادها، ویژگی‌های فرهنگی، محیطی و ژنتیکی و... با یکدیگر متفاوت‌اند. این اختلاف‌ها مایه بقا و دوام جوامع و شکل‌گیری زندگی جمعی هستند و اگر انسان‌ها فاقد این تفاوت‌ها بودند، به رشد و تکامل نمی‌رسیدند[۱۳].
اختلاف در معنای نابرابری
این مفهوم مورد نکوهش فرهنگ دینی است. قرآن کریم ضمن صحه گذاشتن بر تفاوت‌های انسان‌ها، بر تساوی انسان‌ها در بهره‌گیری از منافع اجتماعی و مواهب الهی تأکید دارد. هان ای مردم! ما شما را از یک مرد و یک زن آفریده‌ایم و شما را به هیئت اقوام و قبایلی درآورده‌ایم تا با یکدیگر انس و آشنایی یابید. بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، که خداوند دانا و آگاه است[۱۴]. انسان‌ها در هر شرایط اجتماعی و فرهنگی از نظر بهره‌مندی از امکانات اجتماعی و حقوق عمومی با یکدیگر برابرند. پیامبر اکرم (ص) مردمان را در بهره‌مندی از حقوق اجتماعی به‌مثابه دندانه‌های شانه می‌داند و یکی از فضلیت‌های امام علی (ع) را رعایت عدالت در حقوق اجتماعی و رعایت مساوات بین مردمان بیان می‌کند[۱۵].
اختلاف در مفهوم منازعه و ناسازگاری
این مفهوم اختلاف در فرهنگ دینی، امری نکوهیده است. انسان‌ها به سبب طبع‌های گوناگون در بسیاری از امور با یکدیگر ناهمگون‌اند. این‌گونه اختلاف، زمینه بروز اختلال در زندگی اجتماعی انسان‌ها را فراهم می‌کند و جوامع انسانی را به‌سوی ازهم‌گسیختگی پیش می‌برد. امام علی (ع) با اشاره به تاریخ زندگی بشر، اختلاف و منازعه را به‌طور کلّی شر دانسته و تجربه انسانی را حامل هیچ‌گونه خیری در آن نمی‌داند[۱۶]. از این‌رو اختلاف از خصوصیات اجتماع جاهلی بیان شده است [۱۷]، زدودن اختلاف از جامعه از رسالت‌های پیامبران الهی است. مردمان با اجرای فرامین پیامبران (ع) به برادری دینی خواهند رسید[۱۸]. امام (ع) الفت و برادری و عدم اختلاف در جوامع را مایه آسایش و رفاه اجتماعی دانسته است که در سایه آن بهره‌مندی از نعمت‌های الهی میّسر می‌شود. در سایه آرامش و آسایش در جامعه امکان اجرای احکام الهی و حق و عدالت فراهم خواهد آمد. امام (ع) کوفیان را در مورد درگیری و نزاع و فرار از امر حق مورد نکوهش قرار می‌دهد و آنها را از عاقبت شوم اختلاف و نزاع که تسلط نااهلان بر آنهاست، با خبر می‌کند. جمعیت‌های انسانی هر چند از نظر کمیت بالا باشند، اما به سبب اختلاف و تفرقه بین آنها، با مشکلاتی مواجه می‌شوند که درمانی برای آن متصوّر نیست[۱۹]. در عین حال، اتحاد و هم‌بستگی مردمان عامل پیروزی است[۲۰]. از نگاه امام، اختلاف و منازعه اندیشه آدمی را مختل می‌کند[۲۱][۲۲].
امام علی (ع) در نهج البلاغه به عواملی اشاره دارد که برخی عامل اختلاف و برخی مانع اختلاف در جوامع به‌شمار می‌روند. از جمله موانع اختلاف عبارت‌اند از: اشتراک مسلمانان در اعتقاد به خدا، پیامبر و کتاب الهی[۲۳]، یکسانی در خلقت و انسانیت افراد[۲۴]، مناسبات اجتماعی و منافع همگانی، عواطف و احساسات عمومی[۲۵]؛ نیز برخی از عوامل بروز اختلاف عبارت‌اند از: تکبر و غرور[۲۶]، بهره‌گیری نامناسب از قدرت و زورمندی[۲۷]، انحراف عقیدتی[۲۸] و وحدت ظاهری اهل فسق و فجور[۲۹][۳۰].
منابع
پانویس
- ↑ حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۲۹۴.
- ↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۳، ص۱۱۲؛ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۰۲.
- ↑ «آنگاه از میان ایشان چند دسته اختلاف ورزیدند» سوره مریم، آیه ۳۷.
- ↑ «و در پیاپی آمدن شب و روز» سوره بقره، آیه ۱۶۴.
- ↑ «و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین و گوناگونی زبان‌ها و رنگ‌های شماست» سوره روم، آیه ۲۲.
- ↑ «آیا ندیدی که خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد که از آن فرآورده‌هایی رنگارنگ برآوردیم؟» سوره فاطر، آیه ۲۷.
- ↑ «و ما این کتاب را بر تو فرو فرستادیم تا آنچه را در آن اختلاف ورزیدند برای آنها روشن گردانی» سوره نحل، آیه ۶۴.
- ↑ «باری، خداوند میان آنها در آنچه اختلاف می‌داشتند، روز رستخیز داوری خواهد کرد» سوره بقره، آیه ۱۱۳.
- ↑ «و مردم جز امّتی یگانه نبودند که اختلاف ورزیدند» سوره یونس، آیه ۱۹.
- ↑ ر. ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۰، ص۳۱-۳۲.
- ↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص:۵۲-۵۳.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۲.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۲.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ ﴾؛ سوره حجرات، آیه ۱۳
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۲.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۷۵
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۲۵
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۲۵
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۶۸
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۵
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۲۰۶
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۲ - ۹۳.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۸
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲
- ↑ خطبه ۲۳۴
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۰۷
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۶۴
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۱۹۰
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۲- ۹۳.