فرهنگ در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = فرهنگ| عنوان مدخل  = فرهنگ| مداخل مرتبط = [[فرهنگ در معارف و سیره علوی]] - [[فرهنگ در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط  = }}

«فرهنگ» یکی از پیچیده‌ترین مسائل [[اجتماعی]] است؛ پیچیدگی‌هایی که موجب می‌شود هزینه‌های بسیاری در زمینه [[فرهنگ مصرف]] شود؛ اما نه تنها نتیجه مورد [[انتظار]] حاصل نشود، بلکه گاهی نتیجه معکوس حاصل شود<ref>رفیع پور، ۱۳۸۲، ص۲۴۹.</ref>. این نکته تعریف فرهنگ را بسیار سخت می‌کند. علاوه بر این، پدیده‌هایی چون فرهنگ در [[طول حیات]] بشری ایجاد شده و به تدریج شکل می‌گیرند. به این جهت با تنوع نحوه‌ها و شیوه‌های [[زندگی]]، پدیده‌ای چون فرهنگ هم [[صور]] متنوعی خواهد داشت. از سوی دیگر، تعریف این نحوه پدیده‌ها، به نحو آشکاری وابسته به [[اختلافات]] گفتمانی است. به این علت، در تعریف فرهنگ سخنان زیادی گفته شده است و انتظار [[وحدت]] قول یا تقریب آرا در تعریف این گونه مقولات انتظاری [[بیهوده]] است.

در چنین مواردی، معمولاً تعریف به اجزای خارجی و نمود عینی و اوصاف پدیدار که به نحوه وجود یک [[واقعیت]] اشاره می‌کند، بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرند. اگرچه این نحوه تعریف، ماهیت پدیده‌ها را روشن نمی‌کند؛ اما در حوزه عمل [[کارایی]] مناسبی دارد و مانع از [[غرق]] شدن در مباحث نظری و [[ذهنی]] صرف می‌شود و البته [[مسئولان]] فرهنگ نباید خود را گرفتار در چنین مباحث نظری بی‌فایده نمایند<ref>حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۷/۹/۱۳۷۶.</ref>. [[حضرت آیت‌الله خامنه‌ای]] (حفظه [[الله]]) در چند [[سخنرانی]] فرهنگ را به اجزای خارجی و نمود عینی و اوصاف پدیدار تعریف می‌کند. از مجموع تعاریف ایشان می‌توان این تعریف را برای فرهنگ [[استنباط]] کرد: فرهنگ مجموعه‌ای سیال از عناصری است که ذاتی یک [[جامعه]] و بومی [[ملت]] آن به شمار می‌آید و بخشی از آن جوششی از [[نسل]] گذشته به نسل حاضر و بخش دیگر [[کوشش]] و ثمره تلاش نسل حاضر است و شامل خاطرات، ذهنیات، [[اندیشه‌ها]]، [[ایمان‌ها]]، [[باورها]]، [[سنت‌ها]]، [[آرمان‌ها]]، [[علم]]، زبان، [[دین]]، [[آداب]] [[معاشرت]] و زندگی، ذخیره‌های [[فکری]] و ذهنی یک ملت بوده و نیز چیزهایی که [[زندگی شخصی]] و [[اجتماعی]] و داخل [[خانه]] و محیط کسب یک [[جامعه]] با آنها رو به رو است<ref>برای نمونه در: خطبه‌های نماز جمعه تهران ۱۰/۱/۱۳۶۹، دیدار جمعی از شعرا، ادبا، فرهنگیان و دانشگاهیان استان آذربایجان شرقی ۹/۵/۱۳۷۲، گفت و شنود به مناسبت میلاد حضرت فاطمه زهرا{{س}} ۱۸/۷/۱۳۷۷، دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی ۱۹/۹/۱۳۷۹؛ دیدار وزیر علوم و رؤسای دانشگاه‌ها ۱۷/۱۰/۱۳۸۳.</ref>. [[جامعه‌شناسان]] نیز به تعریف فرهنگ بر اساس عناصِر آن توجه خاصی داشته‌اند<ref>برای نمونه: گلابی، ۱۳۷۸، ص۱۳۶؛ مالینوفسکی، ۱۳۸۳، ص۴۷.</ref>. مقایسه تعاریف آنان با تعریف بالا می‌تواند جالب باشد.

از ویژگی‌های مهم فرهنگ این است که هر نوع تغییری در فرهنگ نشان‌گر اراده‌ای برای [[تغییر]] در آن است. همه [[نشانه‌ها]] و مظاهر [[فرهنگی]]، در هر جای [[دنیا]]، از جمله در جامعه ما با برنامه ایجاد شده است؛ هر چند در برخی موارد برنامه‌ریزان پنهان‌اند<ref>حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار با وزیر علوم و رؤسای دانشگاه‌ها، ۱۷/۱۰/۱۳۸۳.</ref>. جایگاه [[برنامه‌ریزی]] فرهنگی از همین نکته روشن می‌شود.<ref>[[ابوالحسن حسنی|حسنی، ابوالحسن]]، [[نظام فرهنگ اسلامی - حسنی (مقاله)|مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»]]، [[منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱ (کتاب)|منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۱]] ص ۵۲۹.</ref>

== مقدمه ==

== چیستی فرهنگ ==

اگرچه در بیانات و نوشته‌های حضرت امام تعریفی از فرهنگ ارائه شده است، اما فراوانی کاربرد این واژه در آثار ایشان و نظرات و تأکیدات صریحی که در باب نقش و اهمیت فرهنگ مطرح کرده‌اند، از جایگاه این مقوله در منظر و منظومه [[فکری]] و [[اجتماعی]] ایشان حکایت می‌کند. مروری بر بیانات و آثار امام نشان می‌دهد که ایشان واژۀ فرهنگ را در اغلب موارد به همان معنای مصطلح و [[علمی]] امروز که در [[علوم اجتماعی]] معادل culture به کار برده می‌شود، استعمال کرده‌اند ولی در برخی موارد، فرهنگ را به معنای دستگاه [[تعلیم و تربیت]]<ref>به کار بردن فرهنگ در معنای دستگاه تعلیم و تربیت یعنی وزارت آموزش و پرورش امروز، ناشی از عنوان قدیمی این وزارتخانه است که زمانی به نام وزارت فرهنگ نامیده می‌شد و لذا هنوز هم عنوان «فرهنگیان» به آموزگاران و دبیران و مربیان وزارت آموزش و پرورش اطلاق می‌شود. بنابراین کاربرد «فرهنگ» در این معنی که در آثار متقدم حضرت امام به چشم می‌خورد، ناشی از معنای این واژه به عنوان معادل Education است. به عنوان نمونه به سخنرانی امام در جمع فرهنگیان اصفهان ۱/۳/۱۳۵۸ مراجعه شود که امام فرهنگ را «کارخانۀ آدم‌سازی» می‌داند و مراد از فرهنگ، وزارت آموزش و پرورش است.</ref> و در بسیاری از موارد هم، [[فرهنگ]] را به همان معنای اصیل [[زبان فارسی]] - یعنی [[ادب]] و فرهیختگی و [[دانش]] - به کار برده‌اند. البته هنوز هم در [[ادبیات]] رایج جامعۀ ما، فرهنگ در بسیاری از موارد به همین معنای ریشه‌دار در زبان فارسی به کار برده می‌شود<ref>«بی‌فرهنگی» به معنای بی‌ادبی و بی‌سوادی کاربرد شایعی دارد که در بیانات حضرت امام هم به کار رفته است، ر. ک: صحیفه امام.</ref>.

به هر حال این فصل، عهده‌دار تبیین فرهنگ - به معنای [[علمی]] مصطلح آن - در منظومۀ [[فکری]] حضرت امام می‌باشد که شامل نگرش‌ها و ارزش‌های [[اجتماعی]]، [[هنر]]، ادبیات و سایر مقولات زیرمجموعۀ فرهنگ می‌گردد.<ref>[[علی ذوعلم|ذوعلم، علی]]، [[نظام فرهنگ اسلامی - ذوعلم (مقاله)| مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۵۱.</ref>

== اهمیت فرهنگ ==

فرهنگ از دیدگاه امام در میان همه نهادهای اجتماعی و ابعاد گوناگون [[زندگی]] جمعی [[انسان]] از قبیل [[اقتصاد]]، [[سیاست]]، [[قضا]] و... ، از نقش و جایگاه والاتری برخوردار است. «آن چیزی که [[ملت‌ها]] را می‌سازد، فرهنگ صحیح است»<ref>صحیفه امام، ج۱۷، ص۱۵۳.</ref>. جهت‌گیری فرهنگ یک [[ملت]] است که می‌تواند سایر جنبه‌ها و بخش‌های [[جامعه]] را نیز در جهت مثبت یا منفی قرار دهد، به تعبیر امام: «فرهنگ، مبدأ همه [[بدبختی‌ها]] و خوشبختی‌هاست»<ref>صحیفه امام، ج۳، ص۳۰۶.</ref>.

== [[تحول]] فرهنگی ==

[[بدیهی]] است [[انقلاب]]، [[اصلاح]] و [[تحول]] [[فرهنگی]] مورد نظر [[امام]]، همان اصلاحِ مورد نظر [[انبیاء الهی]] و [[ائمه معصومین]] {{عم}} است: اصلاح به معنای عمیق و گسترده‌ای که شامل بینش‌ها، [[ارزش‌ها]] و کنش‌هاست و عرصه‌های فردی، [[خانوادگی]] و [[اجتماعی]] را در بر می‌گیرد و [[روح]] [[حاکم]] بر [[حیات انسان]] را از [[مادیت]] و حیوانیت به [[انسانیت]] و [[الوهیت]] ارتقاء می‌دهد.

همان‌که در [[قرآن کریم]] از زبان [[حضرت شعیب]] {{ع}} مطرح شده است: {{متن قرآن|إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ}}<ref>«تا آنجا که می‌توانم جز اصلاح نظری ندارم» سوره هود، آیه ۸۸.</ref>. و همان که در [[کلام امام حسین]] بن علی {{ع}} در تبیین [[هدف]] [[نهضت عاشورا]] بیان شده است: {{متن حدیث|إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِي أُمَّةِ جَدِّي {{صل}}}}: من برای اصلاح در [[امت]] جدّم [[حضرت محمد]] {{صل}} به [[قیام]] و خروج پرداختم<ref>حسینی تهرانی، لمعات الحسین، ص۱۵.</ref>.

== انواع [[فرهنگ]] ==

معیارهای متفاوتی را در طبقه‌بندی و دسته‌بندی [[فرهنگ‌ها]] می‌توان [[مشاهده]] کرد. برخی صاحب‌نظران فرهنگ، فرهنگ‌ها را به فرهنگ(های) شرقی و فرهنگ(های) غربی تقسیم می‌کنند. اگرچه در میان این صاحب‌نظران، گروهی موضع انتقادی نسبت به فرهنگ غربی و گروهی موضع موافق با آن دارند، ولی هر دو گروه در معیار دسته‌بندی فرهنگی دارای نظر واحدی هستند. در این دو گروه کسانی هستند که از [[فرهنگ]] غربی به شدت [[انتقاد]] می‌کنند و دوران مدرنیته را عصر [[ظلمت]] می‌دانند و کسانی هم همۀ [[انسان‌ها]] را به فرهنگ و [[تمدن]] [[غرب]] فرا می‌خوانند و ویژگی‌های [[روحی]] و [[معنوی]] غرب را برای [[جهان]] تجویز می‌کنند<ref>رنه گنون در «بحران‌های دنیای متجدد»، دوران جدید را عصر ظلمت می‌داند و شرقی‌ها را از غربی شدن بر حذر می‌دارد. از سوی دیگر یاسپرس ویژگی‌های روحی و معنوی غرب را کاملاً مثبت دانسته، حاکمیت این فرهنگ را تجویز می‌نماید. ر. ک: گنون: بحران‌های دنیای متجدد، صص ۳ – ۶ و نیز: داوری، فرهنگ، خرد و آزادی، صص ۱۴۹ – ۵۰.</ref>. اما به نظر می‌رسد مبنای طبقه‌بندی [[حضرت امام خمینی]] در مورد انواع فرهنگ کاملاً متفاوت است.

اگر فرهنگ، مبدأ خوشبختی‌ها و بدبختی‌های یک ملت است، بنابراین در منظومۀ [[فکری]] امام در باب فرهنگ، فرهنگ حق، فرهنگ خوشبخت‌کننده است و [[فرهنگ]] [[باطل]]، بدبخت‌کننده. با مروری به بیانات حضرت امام می‌بینیم که ایشان فرهنگ باطل را با تعابیری همچون فرهنگ وابسته، فرهنگ فلج، فرهنگ [[اجنبی]]، فرهنگ [[مسموم]] [[استعمار]]، فرهنگ [[شیطانی]]، فرهنگ [[فاسد]] [[استعماری]] و... توصیف می‌کنند و فرهنگ [[حق]] را که منشأ [[خوشبختی]] [[ملت‌ها]] در همه عرصه‌ها و [[نظامات اجتماعی]] است، در قالب تعابیری همچون فرهنگ استقلالی، فرهنگ مترقی، فرهنگ [[عدالت]] و [[صفا]]، فرهنگ حق، فرهنگ [[غنی]] [[اسلام]]، [[فرهنگ اسلامی]] - [[انسانی]]، فرهنگ [[نجات‌بخش]] [[شیعه]] و... ترسیم می‌نمایند<ref>این تعابیر با جستجوی رایانه‌ای در نرم‌افزار صحیفه امام به دست آمده است. با جستجوی دقیق‌تری که در کلیدواژه‌هایی همچون تعلیم و تربیت، هنر، سینما، موسیقی، شعر و سایر کلیدواژه‌های مرتبط با مقولات فرهنگی می‌توان انجام داد، تعابیر و اوصاف دیگری هم برای هر کدام از این دو نوع فرهنگ به دست می‌آید. البته یافته‌های این جستجو با توجه به تنقیح معیارها و مبانی این دو نوع فرهنگ، در نتیجه‌گیری بحث تغییری ایجاد نخواهد کرد.</ref>.

مفاهیم و واژه‌های به کار رفته در توصیف انواع فرهنگ مورد نظر [[امام خمینی]]، بسیاری از نکات را در مورد دیدگاه ایشان دربارۀ فرهنگ روشن می‌کند. باید توجه داشت که این تعابیر بدون [[مسامحه]] و به گونه‌ای دقیق به ویژگی‌هایی اشاره می‌کند که در [[حقیقت]] دو طیف از انواع [[فرهنگ‌ها]] را تفکیک می‌نماید. پیوند درونی و [[حقیقی]] این ویژگی‌ها در هر کدام از دو قسم، جنبه‌های مختلف این دو طیف را تبیین می‌نماید به گونه‌ای که می‌توان در یک تعبیر کلان و جامع و با لحاظ سایر جنبه‌ها و ابعاد اندیشه‌ای حضرت امام، فرهنگ [[توحیدی]] و فرهنگ [[شرک‌آلود]] را مترادف تقسیم‌بندی فرهنگ به [[حق و باطل]] تلقی کرد. فرهنگ توحیدی که همان فرهنگ حق است، منشأ خوشبختی [[جوامع بشری]] است و [[فرهنگی]] است انسانی و مترقی که [[استقلال]] [[جامعه]] و [[تحقق عدالت]] و صفا را تضمین و تأمین می‌کند و بر مبانی و ارزش‌های [[اسلام ناب محمدی]] {{صل}} [[استوار]] است و [[فرهنگ]] [[شرک]] آلود که همان فرهنگ [[باطل]] است، منشأ [[بدبختی]] [[جوامع بشری]] است و فرهنگ است [[فاسد]]، فلج‌کنندۀ حرکت تعالی جویانۀ [[انسان]] و منشأ [[وابستگی]] به [[استعمار]] است که مسیر [[شیطان]] را در [[جامعه]] محقق می‌سازد.

بنابراین بر اساس [[نظام]] بینشی و ارزشی حضرت امام، که جامعه مطلوبِ آن جامعه‌ای است [[توحیدی]]، [[اسلامی]] و ولایی، و [[نظامات اجتماعی]] آن باید بسترساز حرکت فرد و جامعه به سوی [[کمال الهی]] باشد؛ فرهنگ مطلوب، [[فرهنگی]] است که عناصر و اجزاء آن از آبشخور نگرش توحیدی نشأت گرفته و با [[استنباط]] از منابع معتبر [[دینی]] و در چارچوب [[روش اجتهادی]] شکل گرفته باشد. از همین رو [[رشد]] و تعالی فرهنگی یک جامعه، در فرایندی استعلایی که عناصر و ابعاد گوناگون فرهنگ را به معیارها و شاخص‌های فرهنگ توحیدی و [[الهی]] نزدیک سازد، تحقق خواهد یافت.<ref>[[علی ذوعلم|ذوعلم، علی]]، [[نظام فرهنگ اسلامی - ذوعلم (مقاله)| مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۵۶.</ref>

== [[فرهنگ اسلامی]] ==

اینکه [[وابستگی]] یک فرهنگ به چه [[دین]] و مذهبی است، مسأله مهم و قابل تأملی در مطالعۀ هر [[فرهنگی]] است. چه بسا یک دین [[منسوخ]] یا ساختۀ اوهام و یک [[مذهب]] و مسلک [[خرافی]] عناصر اصلی و باورهای یک فرهنگ را شکل داده باشد، ولی فرهنگ نمی‌تواند عاری و خالی از [[باورها]] و ارزش‌هایی باشد که اعتبار خود را از مقولۀ «دین» اخذ می‌کند<ref>کسانی گمان می‌کنند می‌توان فرهنگ سکولار داشت که از هرگونه نفوذ و ارتباط با «دین» مستقل و مستنغی باشد و لذا فرهنگ غرب را سکولار می‌نامند، ولی صاحب‌نظران غربی خود به صراحت اذعان می‌کنند که فرهنگ‌شان وابسته به مسیحیت است: «اگر مسیحیت از دست برود، تمامی فرهنگ ما از دست خواهد رفت». (الیوت، درباره فرهنگی، ص۱۵۲) بنابراین تعبیر مسامحه‌ای «فرهنگ سکولار» ناظر به فرهنگ‌هایی است که اگرچه از بینش و ارزش‌های صحیح و متقن دین اسلام محروم مانده‌اند، ولی از باورها و ارزش‌های دیگری تغذیه می‌کنند، حتی اگر این دین منسوخ یا مولود اندیشه بشری باشد!</ref>.

از نظر حضرت امام [[فرهنگ اسلامی]]، مستقل از نژاد، زبان، [[طبقه اجتماعی]] و این قبیل امور شکل می‌گیرد<ref>صحیفه امام، ج۹، ص۳۵۶.</ref>؛ مرزهای جغرافیایی در آن نقش ندارد<ref>صحیفه امام، ج۱۳، ص۱۶۴.</ref> و معیار و شاخص اساسی آن [[تقوای الهی]]، به معنای جامع و عمیق آن می‌باشد<ref>صحیفه امام، ج۶، ص۳۱۳.</ref>. حضرت امام با استناد به [[آیه]] ۱۳ [[سوره حجرات]]، تفاوت‌های قبیله‌ای و سرزمینی را که خود به خود منشأ تفاوت در زبان و [[آداب و رسوم]] و... است، مبانی [[ارزش]] [[فرهنگی]] نمی‌شمارد، آنگاه که تقوای الهی در [[رفتارها]] و کردارهای [[اجتماعی]] تجلی یافته باشد.

== مبانی فرهنگ اسلامی ==

تفاوت جوهری فرهنگ اسلامی با فرهنگ‌های غیراسلامی در مبانی بینشی و ارزشی این نوع فرهنگ است. [[نظام]] بینشی [[حاکم]] بر فرهنگ اسلامی، نگرش [[توحیدی]] به عالم و [[آدم]] است که [[خداوند متعال]] را مبدأ و [[غایت]] هستی و «[[انسان]]» را برخوردار از [[فطرت الهی]] و دارای توان و [[مسئولیت]] برای دستیابی به مراتب عالی کمال می‌داند. انسان تنها در پرتو بهره‌گیری از [[عقل]] [[فطری]] و [[وحی الهی]] و [[تبعیت]] از اولیای [[معصوم]] {{ع}} است که می‌تواند مراتب کمال را طی کند و به [[مقام خلافت الهی]] نائل گردد. بر این اساس، نظام ارزشیِ نظام مطلق و [[پایداری]] است که برخاسته و متکی بر [[خداشناسی]]، [[جهان‌شناسی]] و [[انسان‌شناسی]] توحیدی است و چارچوب [[اخلاقی]] و [[حقوقی]] حرکت انسان را در ابعاد فردی، [[خانوادگی]] و اجتماعی تعیین می‌کند و بنابراین، [[جامعه بشری]] برای دستیابی به [[رشد]] و تعالی همه جانبه، مسیر روشنی را پیش پای خود می‌یابد و با [[اعتقاد]] مبنای [[توحیدی]] و عمل به این چارچوب هرگز دچار [[پوچی]]، [[یأس]]، [[نزاع]] و سردرگمی نخواهد شد. البته [[شناخت]] و [[انتخاب]] صحیح خود [[انسان]] باید او را به این مسیر رهنمون شود که: {{متن قرآن|إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا}}<ref>«ما به او راه را نشان داده‌ایم خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس» سوره انسان، آیه ۳.</ref>.

در منظومه [[فکری]] حضرت امام مبانی نگرشی و ارزشی [[فرهنگ اسلامی]]، نمی‌تواند صبغۀ قومی و منطقه‌ای داشته باشد و تنها از آبشخور [[اسلام ناب محمدی]] {{صل}} سرچشمه می‌گیرد. هرچند عناصر نمادین و ابزاری فرهنگ بر حسب تفاوت [[اقوام]] و مناطق متفاوت است و در فراز و نشیب [[تحولات اجتماعی]] دستخوش [[تغییر]] می‌گردد، ولی عناصر هسته‌ای فرهنگ – یعنی نگرش‌ها و [[ارزش‌ها]] - برگرفته از [[نظام]] بینشی و [[ارزش]] توحیدی است. تعالی و [[تکامل]] فرهنگی هم بر اساس [[میزان]] انطباق ریشه‌های [[اعتقادی]] و [[ارزش‌های اخلاقی]] و [[حقوقی]] فرهنگ با نظام بینشی و ارزشی توحیدی مورد سنجش قرار می‌گیرد؛ لذا شاخص [[رشد]] فرهنگی، میزان هم‌سویی فرهنگ با [[ارزش‌های الهی]] است و شاخص [[انحطاط فرهنگی]] هم میزان [[نفوذ]] [[فساد]]، [[لهو]]، [[فحشا]]، [[بی‌عفتی]] [[انحراف]] در [[فرهنگ]] است<ref>صحیفه امام، ج۲، ص۱۴۱.</ref>.<ref>[[علی ذوعلم|ذوعلم، علی]]، [[نظام فرهنگ اسلامی - ذوعلم (مقاله)| مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۶۰.</ref>

== [[اهداف]] [[فرهنگ اسلامی]] ==

اهداف فرهنگ اسلامی را می‌توان در سطوح و لایه‌های مختلفی طبقه‌بندی کرد. قطعاً بر اساس مبانی [[جهان‌بینی توحیدی]] که «اساس عالم بر [[تربیت]] [[انسان]] است»<ref>صحیفه امام، ج۱۴، ص۱۵۳.</ref>؛ و با توجه به [[فلسفه بعثت]] همه [[انبیاء الهی]] که تحقق همین [[هدف متعالی]] بوده است، [[هدف غایی]] فرهنگ اسلامی بستر‌سازی و تمهید لوازم و اقتضائات تربیت [[جامعه]] در مسیر تحقق [[ارزش‌های الهی]] است. بدین معنی که دستگاه‌ها، مقوله‌ها و ابزارهای [[فرهنگی]] و [[هنری]] و [[رسانه‌های جمعی]] باید به دنبال فراهم کردن زمینه‌های تربیت [[آحاد جامعه]] و ایجاد [[انگیزه]] برای حرکت [[توحیدی]] در جامعه باشند. در راستای تحقق همین [[هدف]] نهایی، می‌توان اهداف کلی زیر را به عنوان [[برترین]] و کلی‌ترین اهداف فرهنگ اسلامی از دیدگاه حضرت امام [[استنباط]] کرد:

'''کار و [[خدمت]]''': فرهنگ اسلامی به‌ویژه [[روحیه]] [[کار و تلاش]] و ارتقای انگیزۀ خدمت به یکدیگر را در جامعه از اهداف خود می‌داند؛ لذا از منظر حضرت امام اگر [[فرهنگ]] یک [[ملت]] بر اساس [[خدمتگزاری]] به مردم و رعایت سرمایه‌های جامعه شکل گیرد، یکی از اهداف فرهنگ [[غنی]] اسلامی تحقق یافته است<ref>صحیفه امام، ج۸، ص۸۵.</ref>. از منظر حضرت امام اساساً کار و تلاش همچون [[نور]] [[حقیقی]] فراگیر و [[ارزش]] مطلق است. ایشان با این بیان که «[[حق تعالی]] مبدأ کارگری است و کارگر است» ارزش و اهمیت کار را در حدی عالی تعیین می‌نماید<ref>صحیفه امام، ج۷، ص۱۷۱.</ref>. بنابراین مراکز و ابزارها و نهادهای فرهنگی، باید ارتقای کار و تلاش را با انگیزه‌های [[معنوی]] و [[مقدس]] به عنوان یکی از [[اهداف]] فرهنگ اسلامی مدنظر قرار دهند و [[هدف]] شوم فرهنگی [[غرب]] را که در صدد تقویت روحیه [[تن‌پروری]] و [[عیش و نوش]] در [[جوامع اسلامی]] است، خنثی کنند<ref>البته اهدافی که بیان شد، «اهداف کلی» فرهنگ اسلامی است. در ذیل هر کدام از اهداف فوق، می‌توان به اهداف تفصیلی و جزئی نیز پرداخت که از مجال این مقاله بیرون است. لکن به نظر می‌رسد اهداف مذکور همه اهداف فرهنگ مطلوب را در برمی‌گیرد و از شمول و جامعیت برخوردار است.</ref>.<ref>[[علی ذوعلم|ذوعلم، علی]]، [[نظام فرهنگ اسلامی - ذوعلم (مقاله)| مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۶۲.</ref>

== آسیب‌ها و آفات [[فرهنگی]] ==

آسیب‌ها و آفات فرهنگی، شامل اموری است که موجب تبدیل [[فرهنگ]] به فرهنگ [[شرک‌آلود]] و [[شیطانی]] می‌گردد و عامل [[انحطاط جامعه]] و فاصله گرفتن فرهنگ آن از [[فرهنگ اسلامی]] و [[الهی]] می‌شود. این امور را در یک دسته‌بندی کلان می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: نخست اموری که منشأ درونی داشته و از [[کاستی‌ها]] و خلأهای [[جامعه]] ناشی می‌شود و دیگر اموری که منشأ بیرونی دارد و از [[انحرافات]] سایر [[جوامع]] و یا توطئه‌های [[دشمنان]] [[انقلاب]] نشأت می‌گیرد.

# '''[[شهوت‌طلبی]]''': شاید بتوان مهم‌ترین آسیب و آفت فرهنگی را [[خودخواهی]]، شهوت‌طلبی و [[غلبه]] [[گرایش‌ها]] و [[غریزه]] [[حیوانی]] [[انسان]] بر مقوله فرهنگ و حامل‌های فرهنگی دانست. [[فساد]] فرهنگی که منشأ بسیاری از آفات فرهنگی است و زمینه [[تخریب]] و انحراف فرهنگ را فراهم می‌سازد و حتی تأثیرگذاری آسیب‌ها و آفات بیرونی را هم زمینه‌سازی می‌کند، خود ناشی از شهوت‌طلبی است. [[امام راحل]] علت [[مخالفت]] با ابزارهای فرهنگی و [[هنری]] دوران ستم‌شاهی را وجود همین آسیب در آن ابزارها می‌داند و با [[صراحت]] بیان می‌کندکه «ما با فساد مخالفیم»<ref>صحیفه امام، ج۶، ص۸.</ref>. بنابراین [[مراقبت]] دائمی برای عدم [[آلودگی]] فرهنگ به [[شهوات]]، ضروری است.

# '''[[تعصب قومی]]''': [[تعصبات قومی]] و قبیله‌ای و خودبرتربینی‌های جمعی که تا حد ملیت‌گراییِ منفی نیز گسترش می‌یابد<ref>ملیت‌گرایی منفی یا ناسیونالیسم به عنوان یک مکتب و ایدئولوژی، احساس جمعی یک جامعه نسبت به ملیت خود براساس تحقیر سایر ملت‌ها و نفی و انکار نقاط ضعف اجتماعی و تاریخی خویش و نگرش ارزش انحصاری به ملیت خود می‌باشد. این ناسیونالیسم از نژادپرستی آغاز می‌شود و به فاشیسم ختم می‌گردد. در برابر آن ملیت‌گرایی مثبت قرار دارد که احساس جمعی و انسجام و وحدت یک ملت براساس سرمایه‌های معنوی و مادی مشترک خود و مسئولیت متقابل آحاد ملت را برای رشد و پیشرفت جامعه رقم می‌زند و بدون تحقیر سایر ملت‌ها یا نفی و انکار نقاط ضعف جامعه خود زمینه تقویت ارزش‌ها و هویت ملی را فراهم می‌کند.</ref>، از بزرگ‌ترین آفات [[فرهنگی]] است. وجود این [[تعصبات]] موجب [[انحطاط]] و مانع [[رشد]] فرهنگی می‌شود و [[جامعه]] را دچار رکود می‌کند. علاوه بر اینکه منشأ رقابت‌ها و نزاع‌های [[جاهلی]] و شرک‌آمیز شده و به عامل [[تفرقه]] و شکاف‌های [[اجتماعی]] تبدیل می‌گردد. از دیدگاه [[امام]] [[تعصبات قومی]] و ملی در برابر نگرش [[توحیدی]] قرار دارد و باید آن را به عنوان یک آسیب فرهنگی تلقی نمود و برای [[اصلاح]] آن چاره‌اندیشی کرد.

# '''[[جمود]] و [[تحجّر]]''': [[اسلام]] و [[فرهنگ اسلامی]] دارای ظرفیت عمیقی برای حل مسائل و [[مشکلات]] [[فکری]] و اجتماعی و [[اقتصادی]] است، اما گاه برداشت‌های ناصواب یا عدم توجه به نیازها و ضرورت‌های نو به نو، موجب جمود و مواجهۀ متحجرانه با مسائل شده و زمینۀ [[اتهام]] اسلام و [[انقلاب]] به [[ناتوانی]] در [[درک]] و حلّ مسائل را فراهم می‌سازد. [[پویایی]] جامعه و [[تغییر]] شرایط [[زندگی اجتماعی]] باید به [[درستی]] درک شود و به‌خصوص در عرصۀ [[فرهنگ]] در چارچوب [[اجتهاد]] روشمند و بر مبنای [[احکام]] مترقّی [[اسلام ناب]] بتوان از ابزارها و نوآوری‌های فرهنگی برای گسترش فرهنگ اسلامی استفاده کرد. به تعبیر [[امام راحل]] باید باب اجتهاد باز باشد و در مسائل فرهنگی و برخورد با [[هنر]] به معنای اعم چون عکاسی، نقاشی، مجسمه‌سازی، موسیقی، تئاتر، سینما، خوشنویسی و غیره فقهای بزرگ بتوانند نظر اسلام را [[استنباط]] و ارائه دهند<ref>صحیفه امام، ج۲، ص۱۷۶.</ref>. البته اجتهاد مصطلح در حوزه‌ها کافی نیست و باید کسانی که علاوه بر [[علوم]] معهود حوزه‌ها، [[مصلحت جامعه]] را تشخیص می‌دهند و دارای [[بینش]] صحیح می‌باشند، در این عرصه‌ها ورود پیدا کنند.

# '''[[تقلید کورکورانه]]''': امام یکی از آسیب‌های فرهنگی را روحیۀ [[تقلید]] از [[بیگانگان]] می‌دانند که به‌خصوص در سده‌های گذشته با [[تبلیغات]] و ترفندهای [[استعماری]] و [[نفوذ]] [[سیاسی]] بیگانگان در عرصه‌های مختلف بروز یافت. پشت کردن به [[آداب و سنن]] صحیح بومی، رواج مدگرایی و [[تقلید]] از زبان و [[آداب و رسوم]] [[بیگانه]] به جای [[عقلانیت]] [[فرهنگی]] و [[استقلال]] در رفتارهای [[اجتماعی]]، ناشی از این آسیب مهم فرهنگی است<ref>صحیفه امام، ج۹، ص۴۶۴.</ref>. البته بهره‌برداری از تجارب مفید سایر کشورها و [[انتخاب]] آگاهانه آن برای غنی‌سازی [[فرهنگ جامعه]] و تعالی فرهنگی، امری قابل قبول و گاه ضروری است و با [[تقلید کورکورانه]] کاملاً متفاوت است.

# '''خود باختگی''': از منظر [[امام]] [[خودباختگی]] و بی‌توجهی به سرمایه‌های [[معنوی]] و مادی خود در یک [[جامعه]]، آفت فرهنگی‌ای است که همه عرصه‌های [[زندگی اجتماعی]] را تحت تأثیر خود قرار داده، موجب [[تضعیف]] [[هویت]] یک [[ملت]] و [[وابستگی]] به دیگران می‌شود<ref>صحیفه امام، ج۱۴، ص۳۰۶.</ref>. ملتی که دیگران را قدرتمندتر و توانمند‌تر از خود تلقی کند و همواره چشم [[امید]] به کمک دیگران داشته باشد، دچار آفت خودباختگی است. این آفت با [[اعتماد به نفس]] و [[خودباوری]] می‌تواند [[اصلاح]] گردد.

# '''[[تجمل‌گرایی]]''': [[خوی]] تجمل‌گرایی و کاخ‌نشینی و توجه به زرق و برق [[دنیا]] از نظر [[امام راحل]] یکی از آسیب‌های فرهنگی است که موجب [[غفلت]] جامعه از اهداف و آرمان‌های مطلوب خود خواهد شد. به ویژه برای [[دولتمردان]] و [[مسئولان]] و [[کارگزاران]] [[نظام]]، این [[روحیه]]، آفت بسیار بزرگی است که [[انحطاط]] نظام و [[سقوط]] ارزش‌های [[انقلاب]] را به دنبال خواهد داشت. امام در [[دیدار]] نوروزی خود با مسئولان نظام در [[نوروز]] ۶۲ با یادآوری تجربه تلخ [[مشروطیت]] و صدماتی که [[مردم]] و [[نهضت]] [[مشروطه]] از [[کاخ]] نشینی خوردند و از همین نقطه دچار [[انحراف]] شدند، هشدار می‌دهند که [[حفظ]] ارزش‌های انقلابی و استمرار [[استقلال کشور]] با روحیه تجمل‌گرایی و توجه به دنیا محقق نخواهد شد<ref>صحیفه امام، ج۱۷، ص۳۶۸.</ref>.<ref>[[علی ذوعلم|ذوعلم، علی]]، [[نظام فرهنگ اسلامی - ذوعلم (مقاله)| مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۶۵.</ref>

اما مهم‌ترین آسیب‌ها و آفاتی که منشأ بیرونی داشته و از سوی قدرت‌های [[استعمارگر]] بر [[ملت‌ها]] [[تحمیل]] می‌شود و موجب رکود و سقوط فرهنگی می‌گردد، عبارت‌اند از:

=== [[تهاجم فرهنگی]] ===

=== استحاله فرهنگی ===

سابقه سلطه‌طلبی فرهنگی [[ابر]] قدرت‌ها و تجربۀ دهه اول پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، امام راحل را به این دریافت می‌رساند که [[فرهنگ]] [[اسلام ناب محمدی]] {{صل}} – به‌خاطر مقابله با همه زیاده‌طلبی‌ها و تجاوزهای [[ابرقدرت‌ها]] [[برانگیختن]] سایر ملت‌های [[جهان]] به [[تقابل]] جدی با آنان - [[هدف]] کینۀ شدید مراکز [[قدرت]] جهانی قرار گرفته و بنابراین آنان را به طراحی و [[برنامه‌ریزی]] جدی برای [[هجوم]] به فرهنگ [[مقاوم]] [[اسلام]] برانگیخته است. از دیدگاه [[امام]] آنان [[تصمیم]] گرفته‌اند به هر وسیله ممکن اسلام را در [[ایران]] - که مرکز اسلام ناب محمدی {{صل}} است – نابود کنند، اگر بتوانند با [[نیروی نظامی]] و اگر نشد با «نشر فرهنگ مبتذل خود و [[بیگانه]] کردن ملت از اسلام و فرهنگ ملی». این همان خطر استحاله فرهنگی است که امام راحل به آن هشدار داده‌اند. در جای دیگری ایشان تصریح می‌کنند که: «امروز [[استکبار]] [[شرق]] و [[غرب]]... راه [[نفوذ]] و گسترش [[فرهنگ]] [[اسلام آمریکایی]] را به [[آزمایش]] گذاشته است»<ref>صحیفه امام، ج۲۱، ص۱۱۹.</ref>.

البته دورانِ پس از [[رحلت]] [[امام]] نشان می‌دهد که این راه با [[جدیت]] تمام دنبال می‌شود گرچه [[توانمندی]] ذاتی فرهنگ [[اسلام ناب محمدی]] {{صل}} راه را بر [[توفیق]] آنان سخت و ناهموار ساخته است. همان‌طور که امام پیش از [[پیروزی انقلاب]] نیز نقشه [[ابرقدرت‌ها]] را در این می‌دید که: «[[جوانان]] را از فرهنگ و [[ادب]] و ارزش‌های خودی [[منحرف]] کنند و به شرق و غرب بکشانند و [[دولتمردان]] را از بین اینان [[انتخاب]] و بر [[سرنوشت]] کشورها [[حکومت]] دهند تا به دست آنان هر چه می‌خواهند انجام دهند»<ref>صحیفه امام، ج۲۱، ص۴۱۸.</ref>.

=== سلطۀ فرهنگی ===

=== [[نفوذ]] فرهنگی ===

[[حوزه‌های علمیه]]، مرکز تحقیق و [[پژوهش]]، اجتهاد و [[استنباط]]، تبیین و [[تبلیغ]] و کانون [[تربیت]] انسان‌های وارسته‌ای است که [[حفظ]] و [[حراست]] از مرزهای [[اعتقادی]] و [[اخلاقی]] جامعه را برعهده دارند. فرهنگ اصیل [[اسلام ناب محمدی]] {{صل}} و فرهنگ [[نجات‌بخش]] [[شیعه]]، از همین کانون به اقشار و [[آحاد جامعه]] منتقل شده و همین حوزه‌ها، خاستگاه اندیشۀ [[انقلاب اسلامی]] بوده است. [[بدیهی]] است که [[دشمن]]، برای توقف یا [[تحریف]] [[فرهنگ]] [[انقلاب]] به برنامه‌ریزی و [[اقدام]] برای [[نفوذ]] در حوزه‌های علمیّه بپردازد و اگر امروز هم [[توفیق]] نیابد، برای آینده‌های دور به این روش [[امیدوار]] باشد. بنابراین [[امام]] در مورد «[[نفوذ بیگانگان]] در جایگاه و در [[فرهنگی]] حوزه‌ها»<ref>صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۸۱.</ref> هشدار می‌دهند و نفوذ فیزیکی یا نفوذ فکریِ [[بیگانگان]] را برای حوزه‌ها خطری جدّی می‌دانند که البته به نظر ایشان برخورد [[واقعی]] با آن هم «بسیار مشکل و پیچیده»<ref>صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۸۱.</ref> است. به همین جهت از دیدگاه امام یکی از شرایط لازم برای کسی که زمام [[هدایت]] [[جامعه]] را به دست می‌گیرد و به عنوان «[[مجتهد]] جامع الشرایط» در [[شئون]] [[جامعۀ اسلامی]] نقشی ایفا می‌کند، این است که به «[[روش برخورد]] با حیله‌ها و تزویرهای فرهنگ [[حاکم]] بر [[جهان]]»<ref>صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۸۹.</ref> آشنا باشد و متناسب با [[توطئه‌ها]] و نقشه‌های بیگانگان، با آن برخورد واقعی نماید.

== راهبردهای [[اصلاح]] و ارتقای فرهنگ ==

'''ایجاد [[خودباوری]] فرهنگی''': یکی از مهم‌ترین راهبردهای اصلاح و تحول فرهنگ از منظر امام ایجاد خودباوری فرهنگی است. خودباوری فرهنگی به معنای بازیابی و بازشناسی [[فرهنگ اسلامی]] و ملی خود و [[باور]] به غنای آن و زدودن آثار [[وابستگی]] فرهنگی و [[بزرگ‌انگاری]] فرهنگ غربی، از گام‌های مهمی است که به [[زمان]] طولانی و [[تلاش فراوان]] نیاز دارد<ref>صحیفه امام، ج۱۰، ص۳۸۰.</ref>. احساس اینکه «ما خودمان هم فرهنگ داریم. خودمان هم فرهنگ‌مان [[غنی]] است»<ref>صحیفه امام، ج۱۰، ص۵۲.</ref> و بر این اساس، [[رهایی]] از وابستگی فرهنگی به [[غرب]]. تبلور این وابستگی [[ذهنی]]، [[ارزش]] دادن به زبان، خط، اسامی و نمادهای غربی است که بر اثر ده‌ها سال بزرگ‌انگاریِ غرب در اذهان شکل گرفته است<ref>صحیفه امام، ج۱۰، ص۳۱.</ref>؛ به تعبیر حضرت امام: [[شرق]]، یک [[فرهنگ اسلامی]] دارد که بلندترین و مترقی‌ترین [[فرهنگ]] است<ref>صحیفه امام، ج۱۰، ص۳۸۵.</ref> و البته این فرهنگ باید بازیابی شود و در [[ذهن]] و [[دل]] [[جامعه]] و به‌ویژه [[جوانان]] و [[نخبگان]] [[ارزش]] خود را بازیابد. بدون [[خودباوری]] [[فرهنگی]] و اعتنا و [[اعتماد]] جامعه به فرهنگ اصیل خود، جریان [[وابستگی]] فرهنگی استمرار یافته و بزرگ‌ترین مانع بر سر راه [[تحول]] و [[اصلاح فرهنگی]] خواهد بود.

'''بازگشت به فرهنگ [[غنی]] [[اسلام]]''': براساس شاخص‌های اصلی فرهنگ مطلوب از منظر امام بازگشت به فرهنگ غنی اسلام و فرهنگ [[نجات‌بخش]] [[شیعه]] یکی از راهبردهای اساسی تحول فرهنگی است. [[شناخت]] این فرهنگ و به‌ویژه [[درک عمیق]] [[نظام]] بینشی و [[نظام ارزشی اسلام]] [[ناب]] [[محمدی]] {{صل}} که با استفاده از [[معارف اهل بیت]] {{عم}} مقدور خواهد بود، مقدمۀ لازم برای بازگشت به فرهنگ غنی اسلام است<ref>صحیفه امام، ج۱۰، ص۳۹۵.</ref>.

== ابزارهای فرهنگی ==

== [[رسالت]] [[اصحاب]] و دستگاه‌های [[فرهنگ]] ==

=== رسالت اصحاب فرهنگ ===

اگر چه فرهنگ، آفریدۀ یک جامعه به مثابۀ یک کلّ است و همه اقشار جامعه در [[سیر]] تحولات آن ایفای نقش می‌کنند، ولی [[نخبگان جامعه]] و اصحاب و اهالی فرهنگ یا به تعبیری فرهنگ‌سازان<ref>محمدتقی جعفری، فرهنگ پیشرو و فرهنگ پیری، ص۳.</ref> در [[هدایت]]، غنی‌سازی و [[تحول]] فرهنگی جامعه نقش برجسته و رسالت ویژه‌ای برعهده دارند. در [[جوامع]] غربی این نقش برای [[روشنفکران]] تعریف شده است<ref>تی. اس. الیوت، درباره فرهنگ، ص۴۰.</ref>. اما به‌نظر می‌رسد رسالت اصلی [[فرهنگ‌سازی]] و تحول فرهنگی در [[جامعه اسلامی]]، بر عهده [[عالمان دینی]] است. اگر مهندسی [[اجتماعی]] را به عنوان اساسی‌ترین رسالت [[علماء]] و [[حوزه‌های علمیه]] تلقی کنیم و مهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی را محور و زیربنای مهندسیِ اجتماعی بدانیم، قطعاً نخستین کسانی که باید خود را در صف مقدم رسالت فرهنگی بدانند و این بار سنگین را به دوش گیرند، علمای راستین‌اند. از همین‌رو، حضرت امام از سال‌های آغازین [[نهضت اسلامی]]، [[روحانیت]] را به [[تهذیب]] و [[تجهیز]] برای ایفای این رسالت [[عظیم]] فرا می‌خواند و با هشدار نسبت به [[آینده]] روحانیت - در صورت [[غفلت]] از [[تکالیف الهی]] - نقش حیاتی آنان را برای [[اصلاح]] و [[تحول]] متذکر می‌شد<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، صص ۲۹۱ – ۲۹۳.</ref>. تأکید بر [[رسالت]] [[علماء]] و [[روحانیان]]، البته به معنی [[نفی]] یا [[انکار رسالت]] سایر اقشار نخبه [[جامعه]] نیست؛ بلکه بدین معنی است که ایفای صحیح رسالت [[فرهنگی]] توسط روحانیان و [[عالمان دین]]، سایر [[نخبگان]] را هم در انجام رسالت فرهنگی‌شان [[هدایت]] و تقویت خواهد کرد و [[غفلت]] روحانیان و [[علما]] از رسالت [[عظیم]] فرهنگی‌شان، موجب [[انحراف]] و یا [[سستی]] سایر نخبگان خواهد شد. [[سرکوب]] قشر [[روحانی]] توسط [[رضاخان]] و انزوای روحانیان در دوران قبل از [[انقلاب]] و نیز تلاش‌هایی که برای [[تضعیف]] و انزوای روحانیان پس از [[پیروزی انقلاب]] شکل گرفت، برای ایجاد [[انحراف فرهنگی]] و زمینه‌سازی گسترش [[فرهنگ]] [[فاسد]] غربی و منحط [[استعماری]] در جامعه بوده است<ref>صحیفه امام، ج۹، ص۶۹؛ ج۱۴، ص۱۸۴.</ref>. روحانیان و طلاب و علما برای اینکه بتوانند این نقش را ایفا کنند از منظر حضرت امام علاوه بر [[دانش]] و فضل عمیق [[اجتهادی]] و [[حوزوی]]، اولاً به [[تهذیب نفس]] و توجه به [[خودسازی]] عمیق [[اخلاقی]] و [[ساده‌زیستی]] و رعایت زیّ طلبگی، ثانیاً به حضور [[اجتماعی]] و [[درک]] مسائل امروز و [[آینده جهان]] [[اسلام]] و در دست داشتن نبض مسائل فرهنگی و اجتماعی و ثالثاً به [[حفظ]] و تعمیق رابطۀ [[عاطفی]] و هدایت‌گرانه با اقشار مختلف جامعه و به‌ویژه نخبگان و دانشگاهیان نیاز دارند<ref>صحیفه امام، ج۱۶، ص۴۹۵؛ ج۱۷، ص۴۵۲؛ ج۲۰، ص۳۱۱؛ ج۲۱، ص۱۹۴.</ref>. البته [[امام راحل]] در کنار قشر روحانی و حوزوی برای دانشگاهیان و اساتید و دانشجویان نیز نقش برجسته فرهنگی و رسالت [[حراست]] از اصول نه شرقی و نه غربی و تبیین چارچوب [[اسلام ناب محمدی]] {{صل}} را مورد تأکید قرار می‌دهند<ref>صحیفه امام، ج۱۶، ص۴۹۵.</ref>. از دیدگاه حضرت امام، اگرچه هنرمندان، نویسندگان، گویندگان، [[دانشمندان]] و همه کسانی که از [[اصحاب]] و اهالی فرهنگ شناخته می‌شوند، دارای رسالت فرهنگی برای تبیین مبانی و [[ارزش‌های اسلامی]] و مبارزۀ فرهنگی با گرایش‌های غرب‌مآبانه و سکولاریستی هستند<ref>امام خمینی، وصیت‌نامه سیاسی – الهی.</ref>، ولی به نظر می‌رسد دو قشر [[حوزوی]] و دانشگاهی‌اند که [[رسالت]] اساسی [[فرهنگ‌سازی]] را بر اساس مبانی [[اسلام راستین]] برعهده دارند و این دو قشر با [[انسجام]] و [[وحدت]] عمیق در حدّ «ذوب شدن در یکدیگر» باید این رسالت را ایفا نمایند<ref>صحیفه امام، ج۱۲، ص۲۰۲.</ref>.<ref>[[علی ذوعلم|ذوعلم، علی]]، [[نظام فرهنگ اسلامی - ذوعلم (مقاله)| مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۷۸.</ref>

=== رسالت دستگاه‌ها و مراکز [[فرهنگی]] ===

'''دانشگاه‌ها و مراکز [[آموزش]] عالی''': امام [[دانشگاه]] را بخشی از [[قوه]] [[تفکر]] [[ملت]] می‌داند که اگر اصلاح شوند همه مسائل کشور حل خواهد شد<ref>صحیفه امام، ج۸، ص۱۲۱.</ref>. ؛ چراکه مجلس، [[دولت]]، [[ارتش]] و فرهنگ [[مردم]] کوچه و بازار از خروجی دانشگاه‌ها شکل می‌گیرند<ref>صحیفه امام، ج۱۷، ص۱۴۴.</ref>. تنها محتوای [[علمی]] و صنعتی دانشگاه‌ها نیست که باید مورد اهتمام و توجه قرار گیرد، بلکه زمینه‌های نگرشی و [[رفتاری]] دانشجویان و [[دانشمندان]] و جهت‌گیری فرهنگی و [[اجتماعی]] دانشگاه‌ها نیز باید مورد توجه باشد و به سوی اسلامی شدن - به معنای عمیق و جامع آن - سوق یابد<ref>صحیفه امام، ج۸، ص۶۱.</ref>. حقیقتاً اگر دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی از سهم و رسالت [[عظیم]] خود در عرصۀ تعالی فرهنگی [[غافل]] شوند و حداکثر به ابعاد تخصصی و علمی آموزش توجه نمایند، هیچ‌گاه نمی‌توان به تحول فرهنگی عمیق نائل شد.

== جمع‌بندی ==

[[فرهنگ]] در منظومه [[فکری]] [[حضرت]] امام جایگاه بسیار برجسته‌ای دارد. معیار اصلی [[ارزش]] [[جامعه]] و مبنای [[هویت ملی]] آن را فرهنگ تشکیل می‌دهد و لذا باید [[تحول]] و [[اصلاح]] فرهنگ بر اساس مبانی نگرشی و ارزشی [[الهی]]، همواره مد نظر [[نظام]] و [[مردم]] قرار داشته باشد. از سویی تأثیر فرهنگ در همه عرصه‌های [[اجتماعی]] و [[اقتصادی]] و از سوی دیگر جایگاه محوریِ [[رشد معنوی]] و [[اخلاقی]] جامعه از منظر اسلام، ایجاب می‌کند که [[اصحاب]] فرهنگ و به ویژه [[نخبگان]] [[حوزوی]] و دانشگاهی نسبت به آسیب‌ها و آفات فرهنگی جامعه [[احساس مسئولیت]] کنند و حامل‌ها و ابزارهای فرهنگی و [[هنری]] و رسانه‌ای را به گونه‌ای [[هدایت]] کنند که اهداف متعالی فرهنگ الهی و [[حقّ]] بتواند تحقق یابد. این امر جز در پرتو [[درک]] صحیح از نظام بینشی و [[نظام ارزشی اسلام]] [[ناب]] و [[اعتقاد]] عمیق نسبت بدان، حاصل نخواهد شد. همچنین تحلیل درست مسائل فرهنگی و مواجهۀ فعال و [[اجتهادی]] با آن، برای اصلاح و تحول فرهنگ ضروری است. البته این [[تکلیف]] [[دشواری]] است که به‌خصوص در مقابله با تلاش‌های [[روز]] افزون [[دشمنان اسلام]] و [[انقلاب]] برای استحاله و سلطۀ [[فرهنگی]] بر جامعۀ ما، [[همت]] و [[مجاهدت]] مضاعفی را می‌طلبد. راهبردهایی که با استفاده از نظرات حضرت امام در این فصل ارائه شد، مسیر حرکت فرهنگی [[جامعه]] را ترسیم کرده و با [[اخلاص]] و [[توکل]] و [[تدبیر]]، می‌تواند اهداف متعالی فرهنگی را محقق سازد.<ref>[[علی ذوعلم|ذوعلم، علی]]، [[نظام فرهنگ اسلامی - ذوعلم (مقاله)| مقاله «نظام فرهنگ اسلامی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۴۸۴.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[[پیروزی انقلاب]] ایران به [[رهبری]] [[امام خمینی]] افزون بر اینکه مرهون [[تمسک]] به باورهای فرهنگ اسلامی است، خود به تعبیر بسیاری، نقطه عطفی برای احیای [[هویت دینی]] و [[نفی]] هر گونه [[خودباختگی]] فرهنگی است. در [[جهان اسلام]]، امام خمینی به [[مسلمانان]] دیگر کشورها این [[باور]] را [[القا]] کرد که می‌توان با تکیه بر فرهنگ اصیل [[اسلامی]] و هویت دینی [[سرنوشت]] فردی و [[اجتماعی]] خود را به سوی تعالی و [[پیشرفت]] رقم زد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۲ و ۷/۱۱۸، ۱۴۰، ۲۹۲؛ عیوضی و هراتی، ۹۲؛ نگارش، ۵۸.</ref> ایشان با این رویکرد کوشید با [[تأسی]] از فرهنگ اسلامی، مبارزه‌ای همه‌جانبه در مقابله با فرهنگ وابسته و [[استعماری]] شکل دهد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۵.</ref>.<ref>[[راضیه مهرابی کوشکی|مهرابی کوشکی، راضیه]]، [[«فرهنگ (مقاله)| مقاله ««فرهنگ»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]] ج۷، ص۵۷۶–۵۸۲.</ref>