حضرت ابراهیم در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حضرت ابراهیم است. حضرت ابراهیم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حضرت ابراهیم در قرآن - حضرت ابراهیم در علوم قرآنی - حضرت ابراهیم در کلام اسلامی - حضرت ابراهیم در نهج البلاغه - حضرت ابراهیم در معارف دعا و زیارات - حضرت ابراهیم در معارف و سیره سجادی - حضرت ابراهیم در معارف و سیره رضوی - حضرت ابراهیم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ابراهیم خلیل از پیامبران اولوالعزم، دارای شریعت و کتاب آسمانی به نام صحف، مورد احترام همه پیروان توحیدی.

واژه «اَبرام» یا ابراهیم عبری است که بعداً به «ابرام» موسوم شد به معنای پدر جماعت بسیار در متون اسلامی تنها به ابراهیم تعبیر شده و یکی از سوره‌های قرآن به نام اوست.

پدر ابراهیم «تاروخ» نام دارد، که با نُه واسطه به حضرت نوح(ع) می‌‌رسد. نام مادر ابراهیم «نونا» است که از نوادگان «سام» می‌‌باشد. بعضی گفته‌اند که نام وی امیله است.

برخی با توجه به ظاهر آیات، آزر بت پرست را پدر واقعی ابراهیم دانسته‌اند. در حالی که برخی دیگر معتقدند پدر ابراهیم «تاروخ» است. و نسب‌شناسان بر این مطلب اجماع دارند. آنان برای اثبات این ادعا به دلایل ذیل استناد کرده‌اند:

1. در برخی از روایات و عهد قدیم نام پدر ابراهیم تاروخ است، نه «آذر».
2. اطلاق کلمه «أب» بر آزر در قرآن، دلیل بر این نمی‌شود که وی پدر واقعی ابراهیم باشد؛ زیرا عرب، عنوان أب را بر عمو نیز اطلاق می‌‌کردند، چنان که در قرآن اسماعیل که عموی یعقوب می‌‌باشد پدر یعقوب نامیده شده است ﴿قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾.
3. اجداد پیامبر اسلام(ص) طبق شواهدی از قرآن﴿وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ﴾ و روایات همه موحد و مؤمن بوده‌اند، از آنجا که پدر ابراهیم در سلسله نسب رسول اکرم(ص) قرار دارد، نمی‌تواند مشرک باشد در حالی که آزر مشرک بوده است ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾.
4. طبق نص قرآن، حضرت ابراهیم در آخر عمرش برای پدر و مادرش از خداوند طلب مغفرت می‌‌کند ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾ در حالی که خداوند در قرآن آشکارا پیامبران و مؤمنان را از این که برای بستگان مشرک شان طلب آمرزش نمایند، منع نموده است ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾، بنابراین حضرت ابراهیم(ع) نمی‌تواند برای پدر مشرک، طلب آمرزش کند، در نتیجه آزر پدر واقعی و حقیقی ابراهیم نیست بلکه عموی او و منجم نمرود بوده است.

حضرت ابراهیم(ع) در اول ذی الحجه در حدود ۱۹۹۶ سال قبل از میلاد مسیح در بابِل نزدیک محلی به نام اور که شهری در کلده بوده است متولد شد مادرش او را از ترس نمرودیان که هر نوزادی را به قتل می‌‌رساندند داخل غاری که در نزدیکی خانه‌اش بود، می‌‌گذارد. نوزاد در یک روز به اندازه کسی که در یک ماه بزرگ می‌‌شود، رشد می‌‌کند، وبعد از سپری شدن ۱۵ ماه، مادرش او را شبانه از غار بیرون می‌‌آورد.

ابراهیم پس از مجاهدت‌های فراوان در مقابل نمرود و بت پرستان، تصمیم به هجرت می‌‌گیرد. او با همسرش ساره و برادرزاده‌اش لوط از شهر اُور به کنعان یا فلسطین می‌‌روند و پس از مدتی به سبب خشک سالی رهسپار مصر می‌‌گردند. در مصر فرعونی به نام سنان بن علوان فرمان روایی می‌‌کرد. او همان کسی است که هاجر را به ساره بخشید ابراهیم از بیم فرعون با خانواده‌اش و لوط، برادرزاده اش، از مصر خارج شده و به سوی شمال بیت ئیل حرکت می‌‌کند، در منطقه ای بین بیت ئیل و عای ساکن می‌‌شود. پس از گذراندن ده سال در بیت المقدس اسماعیل از هاجر، کنیز ساره، متولد می‌‌گردد. آن وقت ابراهیم(ع) هشتاد و شش سال از عمرش گذشته بود تولد اسماعیل به ساره سخت تمام می‌‌شود و ابراهیم به دستور او هاجر و فرزندش، اسماعیل را به سوی مکه برده و در همان جا رها کرده و بر می‌‌گردد.

زمانی که اسماعیل به دوره جوانی می‌‌رسد خداوند به ابراهیم دستور می‌‌دهد که به کمک فرزندش کعبه را تجدید بنا کند قرآن نیز به این مطلب اشاره دارد ﴿وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾. وقتی ابراهیم صد ساله می‌‌شود خداوند توسط جبرئیل و دو ملک دیگر به او بشارت می‌‌دهد که از ساره دارای فرزند خواهد شد قرآن در این باره می‌‌فرماید: ﴿وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ در آن وقت ساره هشتاد سال از عمرش گذشته بود.

ابراهیم بعد از تلاش‌ها و مجاهدت‌های زیاد، هنگامی که ۱۷۵ سال از عمرش گذشته بود، جهان را بدرود گفت، و او را در مزرعه حبرون به خاک سپردند.

شریعت ابراهیم برپایه یکتاپرستی و اخلاص و نفی شریک برای خدا بنا شده و از احکام آن نماز، ختنه، کوتاه کردن شارب، چیدن موی زاید زیر بغل، تراشیدن زهار، بنای خانه خدا و حج و مناسک آن است و همه پیامبران هم عصر ابراهیم تا زمان موسی(ع) تابع شریعت او بوده‌اند.

ابراهیم پس از آزمون‌های زیاد، مورد الطاف الهی واقع می‌‌شود و خداوند مقام امامت را به او عطا کرده و او را امام مردم قرار می‌‌دهد ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. این واقعه در اواخر عمر آن حضرت و بعد از تولد اسماعیل و اسحاق و بعد از آنکه اسماعیل و مادرش را از فلسطین به مکه منتقل می‌‌کند، اتفاق افتاده است. در این زمان حضرت ابراهیم مقام نبوت را دارا بوده؛ زیرا وقتی ملائکه آمده بودند قوم لوط را هلاک کنند و در مسیر راه خود بر ابراهیم وارد شدند و بشارت اسحاق و اسماعیل را به او دادند، ابراهیم در آن موقع پیامبر مرسل بود، بنابراین معلوم می‌‌شود که ابراهیم قبل از مقام امامت، مقام نبوت را دارا بوده و امامتش غیر نبوتش می‌‌باشد. در این باره که مقصود از امامت ابراهیم چیست؟ آرای مختلفی بیان شده است در روایات آمده که خداوند مقامات پنج گانه عبودیت، نبوت، رسالت، خلّت و امامت را به ترتیب به حضرت ابراهیم داده است.

نام کتاب ابراهیم صحف بوده است ﴿صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى﴾ که در اولین شب ماه رمضان بر وی نازل شده است و اگر به صیغه جمع از آن تعبیر شده برای این است که صحف یکی دو تا نبوده، بلکه اجزای بسیار داشته است. از برخی روایات استفاده می‌‌شود که متشکل از ده صحیفه بوده است و نیز برخی آن را دارای بیست صحیفه دانسته‌اند. بنا به روایتی، این صحف نزد امامان(ع) به صورت الواح موجود بوده است. از جمله آیات قرآنی که در صحف ابراهیم قرار داشته آیات﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى﴾، ﴿وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾، ﴿بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا﴾، ﴿وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾ می‌‌باشد.

در قرآن معجزه‌های زیادی برای حضرت ابراهیم(ع) ذکر شده است که از جمله آنها، سرد شدن آتش می‌‌باشد، آن گاه که نمرود او را با منجنیق در میان آتش انداخت. خداوند با خطاب تکوین به آتش: ﴿قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ﴾ خاصیّت آن را که سوزاندگی و نابود کنندگی است از آن گرفت و از راه معجزه خنک و سالم گردانید. در روایتی آمده است که آتش آنچنان سرد شد، که سرما ابراهیم را آزار داد، تا وقتی که خطاب سلاماً نیز آمد، آن گاه از شدت آن کاسته شد.

معجزه مهم دیگر ابراهیم(ع) احیای مردگان می‌‌باشد، آن گاه که به دستور خدا ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ چهار مرغ را پس از ذبح، قطعه قطعه می‌‌کند و درهم می‌‌آمیزد و سپس بخشی از آن را بر کوهی می‌‌گذارد، آن گاه آنها را صدا می‌‌زند، اجزای پراکنده هر یک از مرغان، جدا و جمع شده و به هم می‌‌آمیزند و زندگی را از سر می‌‌گیرند.

آیین ابراهیم بر محور توحید ویکتاپرستی دور می‌‌زند، خداوند بارها دین توحید را به دین ابراهیم و دین حنیف و دین فطرت وصف کرده و پیامبر اسلام را پیرو آیین او دانسته است ﴿مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾، ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

گرچه در بخش احکام، دین مقدس اسلام از شریعت ابراهیم(ع) کامل‌تر و جامع‌تر می‌‌باشد، امّا از پاره ای آیات استفاده می‌‌شود که شرایع و احکام اسلام همه از آن فطریاتی سرچشمه می‌‌گیرد که ابراهیم به زبان تشریع بیان کرده است و هر عملی که موافق فطرت بود مورد امر، وعملی که مخالف فطرت بود، مورد نهی قرار داده بود.

از مجموع آیات قرآن استفاده می‌‌شود که حضرت ابراهیم(ع) چهار مناظره مهم داشته است: مناظره با آزر، مناظره با بت پرستان، مناظره با ستاره پرستان و مناظره با نمرود.

1. مناظره با آزر، آن گاه که ابراهیم(ع) به آزر گفت: چرا چیزی را می‌‌پرستی که نمی‌بیند و نمی‌شنود و از تو رفع نیاز نمی‌کند ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾، ﴿إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لَا يَسْمَعُ وَلَا يُبْصِرُ وَلَا يُغْنِي عَنْكَ شَيْئًا﴾، آزر به جای فکر و اندیشه در گفتار ابراهیم(ع) او را تهدید می‌‌کند﴿قَالَ أَرَاغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يَا إِبْرَاهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾.
2. ابراهیم(ع) در استدلال با بت پرستان که گفتند چرا بت‌های ما را شکسته‌ای؟ ﴿قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ﴾ ابتدا می‌‌گوید: بلکه بزرگشان کرده باشد، از آنها بپرسید اگر سخن می‌‌گوید ﴿قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ﴾ سپس با استدلال قوی به آنها می‌‌گوید: آیا جز خدا چیزی را می‌‌پرستید که نه کمترین سودی به شما دارد و نه زیانی می‌‌رساند ﴿أُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، اُف بر شما و بر آن چه غیر خداست پرستش می‌‌کنید، آیا اندیشه نمی‌کنید ﴿قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ﴾.
3. ابراهیم در مناظره با ستاره پرستان، از طلوع و اُفول ستاره و خورشید بر عدم الوهیت آنها استدلال می‌‌کند ﴿ وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلاَّ أَن يَشَاء رَبِّي شَيْئًا وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا أَفَلاَ تَتَذَكَّرُونَ وَكَيْفَ أَخَافُ مَا أَشْرَكْتُمْ وَلاَ تَخَافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُم بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطَانًا فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالأَمْنِ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَلَمْ يَلْبِسُواْ إِيمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلَئِكَ لَهُمُ الأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُونَ وَتِلْكَ حُجَّتُنَا آتَيْنَاهَا إِبْرَاهِيمَ عَلَى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَّن نَّشَاء إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ ﴾.
4. حضرت ابراهیم(ع) در برابر نمرود که ادعای الوهیت داشت با قوی‌ترین استدلال او را مغلوب و مستأصل می‌‌کند، آن گاه که می‌‌گوید: خداوند من خورشید را از افق مشرق می‌‌آورد، پس اگر تو حاکم جهان هستی خورشید را از مغرب بیاور، در این جا آن کافر مبهوت و وامانده شد ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾.

حضرت ابراهیم خلیل مانند دیگر پیامبران الهی امتحان‌های زیادی را پشت سر گذاشت، اما در میان آنها چند مورد که از برجستگی خاص برخوردار است، خداوند از آنها به عنوان کلمات یاد کرده است.

1. قیام در مقابل بت پرستان بابل و شکست بت‌ها و دفاع بسیار شجاعانه در آن محاکمه تاریخی و قرار گرفتن در دل آتش و حفظ خون سردی کامل و ایمان در تمام این مراحل ﴿فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلَّا كَبِيرًا لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ﴾، ﴿قَالُوا مَنْ فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ﴾، ﴿قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ﴾.
2. بردن زن و فرزند و گذاشتن آنها در سرزمین خشک و بی‌آب و گیاه مکه، در جایی که یک نفر هم سکونت نداشت.
3. بردن فرزند به قربان گاه و آمادگی جدّی برای قربانی او به فرمان خدا﴿وَقَالَ إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلاء الْمُبِينُ وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ﴾.

این رخداد در تورات مفصل‌تر ذکر شده و اسامی اشخاص معین گردیده است، اما قصه به آتش انداختن ابراهیم در تورات نیست.همچنین واقعه کشتن چهار مرغ در تورات یافت نمی‌شود، در تورات آمده است: ابراهیم گوساله، قوچ، قمری و کبوتر را ذبح کرده استتورات بنای دو مذبح را به ابراهیم نسبت می‌‌دهد ولی از کعبه و مکه ذکری نمی‌کند.

منابع

1. ضیایی، رحمت‌الله، مقاله «ابراهیم»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱