لوح محفوظ: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
 
(۱۰۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{علم امام}}
{{مدخل مرتبط
{{خرد}}
| موضوع مرتبط = علم معصوم
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| عنوان مدخل =  
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
| مداخل مرتبط = [[لوح محفوظ در قرآن]] - [[لوح محفوظ در حدیث]] - [[لوح محفوظ در کلام اسلامی]]
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
| پرسش مرتبط  = علم معصوم (پرسش)
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[لوح محفوظ در قرآن]] | [[لوح محفوظ در حدیث]] | [[لوح محفوظ در کلام اسلامی]] | [[لوح محفوظ در عرفان اسلامی]] | [[علم به لوح محفوظ]]</div>
}}
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[لوح محفوظ (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">


'''لوح محفوظ''' عبارت از لوحی است که در آن تمامی موجودات هستی با تمام [[حقیقت]] و واقعیتشان منعکس‌اند و از این رو اگر کسی از این لوح [[آگاه]] شود، گویا بر همه چیز عالم [[آگاه]] گشته است. لوح محفوظ گنجینۀ [[علم]] [[خدا]]ست و چون [[علم]] خدا‌ عین‌ ذات اوست، لذا هیچ وقت‌ در‌ آن [[تغییر]] و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن، همواره ثابت و [[استوار]] است. این کتاب ویژگی‌هایی دارد مانند اینکه جایگاه [[علم کلی]] [[خداوند]] است؛ محل علم جزئی [[پروردگار]] است؛ این [[لوح]] در عین محدود بودن، مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های‌ عالم‌ را در برمی‌گیرد. لوح محفوظ یکی از منابع [[علم امام]] محسوب می‌شود. البته باید توجه داشت، علم امام به لوح محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی‌کند.
==مقدمه==
*‌‌آنچه‌ در جهان آفرینش از کوچک و بزرگ پدید می‌آید، همگی نمودهایی از قدرت و علم‌ بی‌پایان‌ الهی‌ است و همۀ این پدیده‌ها بر اساس اراده و مشیت خداوند و مطابق با برنامه‌هایی است که از‌ پیش تعیین شده و در کتاب تکوینی الهی نوشته شده است. در متون اسلامی‌ از چندین کتاب که‌ مربوط‌ به جهان خلقت و عالم تکوین است، خبر داده شده که سرنوشت انسان و جهان را دربرگرفته و از تولد و مرگ اشخاص تا پیدایش و زوال تمدن ها و از سعادت و شقاوت انسان ها تا قسمت روزی میان‌ آنها و بالاخره هر حادثه‌ای که برای هر انسانی اتفاق می‌افتد، در آن کتابها با قلم تقدیر رقم زده شده است و در مقابل آن قرآن کریم قرار دارد که کتاب تشریعی خداوند‌ است‌<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 84]].</ref>.
*طبق آیات و روایات موجود، تمام پدیده‌های هستی از کوچک و بزرگ در دو کتاب یا لوح تکوینی نوشته می‌شود که هر کدام از آنها ویژگی خاص خود را دارند وعبارتند از‌:
#لوح‌ محفوظ که گاهی از آن به «امّ الکتاب» و «کتاب مسطور» و «رقّ منشور» و «کتاب مکنون» و«کتاب حفیظ» تعبیر آورده شده است و به طوری که توضیح خواهیم داد، آنچه در این کتاب‌ ثبت‌ شده قابل تغییر نیست و دگرگونی در آن راه ندارد.
#لوح محو و اثبات که محل ثبت حوادث و اتفاقاتی است که به مرحلۀ فعلیت خواهد رسید و به طوری که از نامش‌ پیداست‌ آنچه‌ در آن نوشته شده قابل‌ تغییر‌ و تبدیل‌ است.
*در آیۀ زیر از هر دو کتاب یاد شده است: «یَمْحُوا اللهُ ما یَشاءُ وَیُثْبِتُ وَعِنْدَهُ اُمُّ الکِتابِ»<ref>سورۀ رعد، آیۀ 39</ref>. طبق این آیه، خداوند در عالم تکوین دو کتاب دارد: یکی‌ کتابی‌ است‌ که هرگاه بخواهد چیزی را که در آن ثبت شده‌ می‌زداید و یا چیزی را که در آن نیست ثبت می‌کند، یعنی مربوط به تغییراتی است که در قضای‌ الهی‌ حاصل‌ می‌شود و دیگری کتابی است که ریشۀ تمام پدیده‌های عالم است و نوشته‌های‌ آن‌ قابل تغییر نیست<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 84]].</ref>.
==چیستی لوح محفوظ==
*لوح در لغت به معنای صفحه‌ای است که در آن نوشته‌ می‌شود،‌ مانند‌ کاغذ یا پوست یا سنگ و یا هر چیز دیگری که قابل نوشته‌ شدن‌ باشد‌ و لوح محفوظ کتابی است که تمام پدیده‌های عالم با قلم تقدیر در آن ثبت‌ شده‌ و از‌ هر گونه تغییری محفوظ است.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 84]].</ref>
*بدون شک تعبیر لوح‌ و قلم‌ برای تقریب ذهن ماست و از باب تشبیه و یا تنزیل است و نباید آن را‌ با‌ قلم‌ و کاغذ و کتاب معمولی مقایسه کرد، اگر چه به بزرگی عالم باشد، بلکه آن یک‌ حقیقت‌ والایی مانند عرش و کرسی است که ما از کیفیت آن آگاهی نداریم و فقط‌ می‌دانیم‌ که‌ وجود دارد و علم به وجود آن منحصراً از طریق شرع و نقل حاصل می‌شود و عقل را‌ در‌ آن راهی نیست.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 84]].</ref>
*چنین می‌نماید که لوح محفوظ گنجینه‌ی علم خدا و آیینه‌ی صفت عالِمیت اوست و چون علم خدا‌ عین‌ ذات اوست، نشاید که در این‌ لوح،‌ تغییری‌ حاصل‌ شود‌ و لذا هیچ وقت‌ در‌ آن تغییر و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن همواره ثابت و استوار است و می‌توانیم بگوییم لوح محفوظ،‌ ظرف‌‌ علم الهی است؛ البته علم خدا نامحدود‌ است‌ و این‌ که‌ این‌ لوح‌ را ظرف آن یا گنجینۀ آن قلمداد می‌کنیم در نسبت به معلومات است که مجموع پدیده‌های جهان هستی است و به هر حال محدود است<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 84]].</ref>.
==ویژگی های لوح محفوظ==
*طبق آیات و روایاتی‌ که دربارۀ لوح محفوظ آمده، این کتاب ویژگی هایی دارد که برخی از آنها عبارتند از:
#این کتاب جایگاه علم کلی خداوند است که شامل علم به تمامی موجودات از کوچک‌ و بزرگ‌ می‌شود و اعم از پدیده‌هایی است که فعلیت یافته و یا هنوز به صورت قوه است و وجود عینی و خارجی پیدا نکرده است: «وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الارْضِ وَلاَ‌ فی‌ السماءِ وَلاَ اصْغَرَ منْ ذلِکَ وَ لاَ اکْبَر اِلاّ فی کتابٍ مُبینٍ»<ref>سورۀ یونس، آیۀ 61</ref>؛ «وَمَا‌ مِنْ‌ دابَّةٍ فِی الارْضِ اِلاَّ‌ عَلیَ‌ اللهِ رِزْقُها وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرّها وَمُسْتَودَعَها کُلٌّ فِی کِتابٍ مُبینٍ»<ref>سورۀ هود، آیۀ 6</ref>. طبق قول راجح منظور از «مستقر» موجود زنده‌ای است که وجود خارجی پیدا کرده و به فعلیت رسیده است و منظور از «مستودع» موجود زنده‌ای است که هنوز فعلیت نیافته‌ ودر‌ مرحله قوه‌ است.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 87]].</ref>
#لوح محفوظ محل علم جزئی پروردگار است و علم او به احوال اشخاص و جوامع و بروز و ظهور‌ حوادث و اتفاقات جزئی و شخصی در این کتاب ثبت شده و شمارش تمام‌ موجودات‌ در‌ آن قرار دارد و گاهی از آن به عنوان کتاب حفیظ یاد شده است: «وَ اِنْ مِنْ قَرْیَةٍ اِلاّ ‌‌نَحْنُ‌ مُهْلِکُوها قَبْلَ یَومِ القِیامَةِ اوْ مُعَذِّبُوها عَذاباً شدیداً کانَ ذلِکَ فِی الکِتابِ مَسْطُوراً»<ref>سورۀ اسراء، آیۀ 58</ref>؛ «قَدْعَلِمْنا‌ ما تنْقُصُ الارضُ مِنْهُمْ وَعِنْدَنا کِتاب حَفیظ»<ref>سورۀ ق، آیۀ 4</ref>؛ «وَکُلَّ شَی‌ءٍ أحْصَیْناهُ فِی اِمامٍ مُبینٍ»<ref>سورۀ یس، آیۀ 12</ref>؛ «وَلا رَطبٍ وَلا یابِسٍ اِلاّ فی کِتابٍ مُبینٍ»<ref>سورۀ انعام، آیۀ 59</ref>؛ «وَاِنَّ رَبّکَ لَیَعْلَمُ‌ ما‌ تُکِنُّ صُدُوُرهُمْ وَمایُعْلِنُونَ* وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَالأرْض اِلاّ فی کتابٍ مُبینٍ»<ref>سورۀ نمل، آیۀ 74 ـ 75</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 88]].</ref>
#لوح محفوظ جایگاه حقیقت قرآنی است و قرآن پیش از نزول به قلب پیامبر در آنجا‌ قرار‌ داشته است. قرآن یک حقیقت تنزیلی دارد که همان الفاظ ‌است و بر زبان پیامبر جاری شده و در مناسبت های خاصی در طول 23 سال نازل شده‌ است‌ و یک‌ حقیقت بسیط که ورای‌ الفاظ‌ است‌ و همان است که در شب قدر یک جا بر قلب پیامبر نازل شد. این حقیقت بسیط در لوح محفوظ قرار دارد و در‌ این‌ مرحله‌ از آن به «کتاب مکنون» و «رق منشور» هم‌ تعبیر‌ شده است: «بلْ هوَ قُرآن مَجِید* فِی لَوحٍ مَحْفُوظٍ»<ref>سورۀ بروج، آیۀ 21 ـ 22</ref>؛ «اِنَّهُ لَقُرآن کَرِیم فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ»<ref>سورۀ واقعه، آیۀ 77 ـ 78</ref>؛ «وَالطورِ* وَکِتابٍ مَسْطُور ٍ * فِی رقٍّ‌ مَنْشُورٍ‌»<ref>سورۀ طور، آیۀ31</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 88]].</ref>
#در بعضی از روایات آمده که لوح‌ محفوظ‌ دو‌ طرف دارد یک طرف آن عرش خدا و طرف دیگر آن پیشانی اسرافیل است.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 57، ص 366.</ref> شاید‌ اشاره‌ به این حقیقت دارد که لوح محفوظ نسبتی به خدا دارد و از این‌ نظر‌ نامحدود است و نسبتی به خلق دارد و از این نظر محدود و متناهی است‌ و می‌توان‌ آن‌ را به یک منشور تشبیه کرد و لذا در بعضی از روایات طول‌ آن‌ ذکر‌ شده است.<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 57، ص 375.</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 89]].</ref>
#این لوح در عین محدود بودن مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های‌ عالم‌ را در برمی‌گیرد: عن‌ النبی‌(صلی‌ الله علیه و آله) قال: «کان الله قبل کلّ شیء و کان عرشه علی الماء وکتب‌ فی‌ اللوح‌ المحفوظ ذکر کلّ شیء؛ خدا‌ پیش از هر چیزی وجود داشت و عرش او بر آب بود و در لوح محفوظ ذکر همه چیز‌ وجود دارد.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 57، ص 207</ref>؛ عن الصادق(علیه‌ السلام)‌ قال: « قال الله للقلم:  اکتب فی اللوح‌ المحفوظ‌ ماکان‌ و ما هو کائن إلی یوم القیامة فالمداد‌ مداد‌ من نور والقلم قلم من نور و اللوح لوح من نور؛ خداوند به قلم گفت‌:  هر‌ چه را‌ که‌ شده‌ و یا تا روز قیامت خواهد شد‌ در‌ لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از‌ نور‌ بود.»<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 57، ص 368</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 89]].</ref>
#در بعضی از روایات از‌ امام صادق(علیه السلام) نقل‌ شده‌ که فرمود: «لوح و قلم دو‌ فرشته‌ هست.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج 57، ص 369</ref>. اطلاق فرشته به لوح و قلم شاید از آن جهت باشد که تمام‌ نیروهای‌ فعّال در جهان خلقت که‌ خدا‌ به‌ آنها نقشی در‌ تدبیر‌ عالم داده و از آنها‌ به «مدبّرات امر» یاد کرده، نوعی فرشته هستند و در متون مذهبی به تمام نیروهای تأثیرگذار‌ در‌ جهان، ملک و فرشته اطلاق شده است‌ و شاید‌ هم منظور‌ از‌ ملک‌ بودن لوح و قلم این‌ باشد که آنها دو حقیقت والایی هستند که هر کدام را ملکی حمل می‌کند همان‌ گونه‌ که عرش را هشت ملک حمل‌ می‌کند‌. به‌ خاطر‌ همین‌ روایت است که‌ شیخ‌ صدوق گفته است: "اعتقاد ما در لوح و قلم این است که آنها دو فرشته‌اند".<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، اعتقادات، ص 44</ref> و شیخ مفید‌ به‌ او‌ ایراد می‌گیرد که این سخن دور از‌ صواب‌ است‌ و به‌ ملائکه‌ لوح‌ و قلم گفته نمی‌شود و از نظر لغت چنین اطلاقی شناخته نشده است.<ref>مفید، محمد بن محمدبن نعمان، تصحیح الاعتقاد، ص 74‌</ref>. ولی با توجه به توجیهی گفته شده اشکال شیخ مفید برطرف می‌شود؛ به اضافه این‌که این تعبیر در چندین روایت از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 87]].</ref>
==لوح محو و اثبات==
*در مقابل لوح محفوظ، لوح محو و اثبات قرار دارد که مظهر قدرت مطلقۀ‌ خداوند‌ است و محتوای این لوح قابل تغییر و دگرگونی و پاک کردن و نوشتن مجدد است. آنچه در این لوح نوشته شده صورت تعلیقی و شرطی دارد و به این شکل است که اگر چنین‌ شود‌ چنان خواهد شد و اگر نشود نخواهد شد. علاّمه مجلسی چنین مثال می‌زند: "مثلاً‌ برای زید پنجاه سال عمر نوشته شده ولی به این صورت که اگر صلۀ رحم کند، شصت سال خواهد بود و اگر قطع رحم کند‌، چهل‌ سال خواهد بود پس‌ اگر‌ او صله رحم کرد، در آن کتاب پنجاه سال محو و شصت سال ثبت خواهد شد.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 4، ص 131</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 92]].</ref>
*خداوند دو نوع قضا و یا تقدیر دارد، یکی قضای حتمی و دیگر‌ قضای‌ تعلیقی، در مثال بالا مرگ زید قضای حتمی و تغییر ناپذیر است ولی زمان مرگ او قضای تعلیقی و قابل تغییر است و گاهی از آن به أجل مسمی و أجل معلق تعبیر می‌شود‌.
*در‌ آیه‌ای که‌ مربوط به لوح محو و اثبات است، عبارت «یمحوا الله ما یشاء ویثبت‌»<ref>سورۀ رعد، آیۀ 39</ref> به روشنی دلالت دارد قضای الهی قابل تغییر است و چنین‌ نیست‌ که‌ قضای الهی، قدرت او را محدود کند و او نتواند کاری بر خلاف قضای خود انجام دهد. این ‌‌مطلب‌، عقیدۀ یهود را نفی می‌کند که می‌گفتند خداوند جهان را بر اساس یک‌ سلسله‌ قوانین‌ کلّی آفرید و دیگر نمی‌تواند در آن تغییر بدهد و همین قوانین دست خدا را بسته است‌. خداوند هر لحظه‌ای می‌تواند قضا و تقدیر نوشته شده را تغییر بدهد و لوح محو و اثبات جایگاه این تغییرهاست. این حقیقت‌ در‌ قرآن‌ کریم به صورت های دیگری هم بیان شده است‌ و در‌ آیاتی از قرآن از تغییر سرنوشت برخی از اشخاص و جامعه‌ها خبر داده و خاطر نشان کرده است که گاهی قضای‌ الهی‌ بر‌ چیزی تعلق گرفته ولی در اثر عوامل خاصی آن قضا‌ تغییر داده شده است. از جملۀ این موارد جریان یونس است که هم دربارۀ شخص او و هم دربارۀ‌ قوم‌ او‌ از چنین تغییری خبر داده شده است: «فَلولا أنَّهُ کانَ مِنَ‌ المُسبِّحِینَ‌* لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ اِلی یَومِ یُبْعَثُونَ»<ref>سورۀ صافات، آیۀ 143 ت 144</ref>؛ «فَلَو کانَتْ قریَة آمنَتْ فَنَفَعَها‌ اِیمانها‌ اِلاّ‌ قَومَ یُونسَ لَمّا آمَنوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الخِزْی فِی الحَیاةِ‌الدُّنیا وَمَتَّعْناهُمْ اِلی حِینٍ»<ref>سورۀ یونس، آیۀ 98</ref> در آیۀ نخست اظهار‌ می‌دارد‌ که قرار بود یونس تا روز قیامت در شکم ماهی بماند ولی او‌ در‌ شکم‌ ماهی به تسبیح خدا پرداخت و خدا این قضا را تغییر داد و او را از شکم‌ ماهی‌ بیرون آورد و از آیۀ بعدی فهمیده می‌شود که قرار بود بر قوم‌ یونس‌ بلا‌ نازل شود ولی این قوم وقتی آثار بلا را دیدند ایمان آوردند و آن بلا از‌ آنان‌ برداشته‌ شد و تا مدتها در رفاه و آسایش بودند.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 93]].</ref>
*علاوه بر چنین آیاتی که‌ دربارۀ‌ شخص یا قوم خاصی نازل شد، در چندین آیه از قرآن به طور کلی تغییر قضای‌ الهی‌ و سرنوشت مردم به وسیلۀ کارهای خوب یا بد آنها مورد تأکید واقع‌ شده‌ است: «اِنَّ اللهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ‌ حَتّی‌ یُغَیِّرُوا‌ ما بِأنْفُسِهِمْ»<ref>سورۀ رعد، آیۀ 11</ref>؛«وَلَوْ‌ أنَّ‌ أهْلَ القُری آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنا‌ عَلَیْهِمْ‌ بَرَکاتٍ مِنَ‌ السَّماءِ‌ وَالأرْض‌ وَلکِن کَذَّبُوا فَأخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُون‌»<ref>سورۀ اعراف، آیۀ 96</ref>
*همچنین‌ در‌ روایات بسیاری، از تأثیر اعمال خوب یا بد مانند حسن خلق و صلۀ رحم‌ و صدقه‌ دادن و یا گناهان ویژه در‌ سرنوشت‌ انسان‌ و فراخی و تنگی روزی‌ و بلندی‌ و کوتاهی عمر مطالب روشن‌ کننده‌ای‌ آمده است. جایگاه این تغییرات که در قضای الهی صورت می‌گیرد، همان لوح محو‌ و اثبات‌ است و آن کتابی است که حوادث‌ روزمره‌ و اتفاقاتی که‌ برای‌ بشر‌ رخ می‌دهد در آن‌ ثبت شده و شاید در آیاتی که در زیر می‌خوانیم منظور از کتاب همان لوح محو‌ و اثبات‌ باشد: «وَما یُعَمّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَلا یَنْقُصُ مِنْ‌ عمُرهِِ‌ اِلاّ‌ فی‌ کتابٍ»<ref>سورۀ فاطر، آیۀ 11</ref>؛ «ما أصابَ مِنْ‌ مُصیبَةٍ‌ فِی‌ الأرْضِ وَلا فی أنْفُسِکُمْ اِلاّ فِی کِتابٍ»<ref>سورۀ حدید، آیۀ 22</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 93]].</ref>
*آنچه مسلم است این است که لوح محفوظ جایگاه و مظهر علم خدا و لوح محو‌ و اثبات‌ مظهر قدرت خداوند است و وجود‌ لوح محو و اثبات، این حقیقت را ثابت می‌کند که هیچ چیزی حتی مقدرات و قضا و قدر و قوانین‌ حاکم‌ بر طبیعت نمی‌تواند قدرت‌ خدا‌ را محدود کند و او همواره و هر لحظه توانایی انجام هر کاری را دارد و این درست مقابل نقطۀ نظر برخی از فلاسفه و یهود است.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 94]].</ref>
===روایات دربارۀ لوح محو و اثبات===
*در‌ برخی از روایات در تفسیر آیۀ شریفۀ «یَمْحُوا الله ما یشاءُ وَ یثْبِت» تصریح شده است طبق این آیه قضای الهی قابل تغییر و دگرگونی است‌ و برخی‌ از اعمال‌ خوب یا بد، سرنوشت انسان را تغییر می‌دهد و خداوند هر چه را بخواهد مقدّم و آنچه را که‌ بخواهد مؤخر می‌کند و او هر گونه تغییری را که بخواهد می‌دهد‌: «عن‌ علی‌(علیه السلام) أنّه سأل رسول الله(صلی الله علیه و آله) عن هذه الآیة «یمحوا الله ‌‌ما‌ یشاء و یثبت»، فقال: لاقرّنّ عینیک بتفسیرها و لاقرّنّ عین اُمّتی بعدی بتفسیرها: الصدقة علی‌ وجهها‌ و برّ‌ الوالدین و اصطناع المعروف یحوّل الشقاء سعاة و یزید فی العمر و یقی مصارع السوء؛ از امیرالمؤمنین‌(علیه السلام) نقل شده که او از پیامبر خدا دربارۀ آیۀ «یَمْحُوا‌ الله ما یشاءُ وَیثْبِت‌» پرسید‌، آن حضرت فرمود: «چشمان تو را با تفسیر آن روشن خواهم کرد و چشمان امت خود را نیز با تفسیر آن روشن خواهم کرد: صدقه دادن درست و نیکی به پدر و مادر و انجام‌ کار خوب، شقاوت را تبدیل به سعادت می‌کند و بر عمر می‌افزاید و از حوادث بد حفظ می‌کند.»<ref>سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ج 4، ص 66</ref>؛ عن أبی عبد الله(علیه السلام) فی هذه الآ‌یة: «یَمْحُوا الله ما یشاءُ وَیثْبِت» قال‌: «هل‌ یمحی إلاّ ما کان ثابتاً و هل یثبت إلاّ ما لم یکن؟»؛ امام صادق(علیه السلام) در تفسیر این آیه «یمْحُوا الله ما یَشاءُ وَیُثْبِت» فرمود: «آیا جز این است که‌ آنچه‌ را که ثابت بوده محو می‌کند و آنچه را که نبوده ثابت می‌کند؟»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، ج 1، ص 146 </ref>؛ کان علی بن الحسین(علیهما السلام) یقول: «لولا آیة فی کتاب الله لحدّثتکم بما کان و بما یکون إلی‌ یوم‌ القیامة، فقلت له:  أیّة آیة؟ قال:  قال الله: «یَمْحُوا الله ما یشاءُ وَیثْبِت»؛ امام سجاد(علیه السلام) می‌فرمود‌: «اگر‌ آیه‌ای‌ در قرآن نبود شما را‌ از‌ آنچه‌ شده و آنچه تا روز قیامت خواهد شد خبر می‌دادم. گفتم:  کدام آیه؟ فرمود:  آیۀ «یَمْحُوا الله ما یشاءُ وَیثْبِت.» <ref>تفسیر عیاشی، ج 2، ص 215</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 94]].</ref>
==مسألۀ بدا==
*مطلب‌ مهمی‌ که‌ باید به آن توجه شود این‌ است‌، این حقیقت قرآنی که خداوند آنچه را بخواهد تغییر می‌دهد، همان مسأله‌ی «بدا» است که شیعه به‌ آن‌ اعتقاد‌ دارد و اهل سنت آن را نفی می‌کنند. از نظر شیعه‌ بدا همان کاری است که خداوند در لوح محو و اثبات می‌کند و چیزی فراتر از آن نیست و این که‌ بعضی‌ از‌ نویسندگان اهل سنت به شیعه نسبت می‌دهند که گویا شیعه معتقد‌ است‌، گاهی خدا چیزی را نمی‌داند و سپس علم بر او عارض می‌شود و این همان بداست، نسبت‌ ناروا‌ و خلاف‌ واقعی است و هرگز شیعه بدا را به این معنی بر خدا اثبات‌ نمی‌کند‌ و از‌ آن بی‌زار است.</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 94]].</ref>
*آنچه شیعه از زمان امامان(علیهم السلام) تا به حال‌ به‌ آن‌ عقیده دارد این است که گاهی خداوند چیزی را که مقدر کرده تغییر می‌دهد‌ و این‌ نه بدان جهت است که خداوند از اول مصلحت واقعی را نمی‌دانست و بعد‌ آن‌را‌ دانست، بلکه برای آن است که خداوند صلاح می‌دانست چیزی اول به گونه‌ای‌ مقدر‌ شود و سپس به گونه‌ای دیگر تحقّق یابد و این به خاطر مصالحی است که‌ بعضی‌ از‌ آنرا می‌دانیم و بعضی را نمی‌دانیم؛ یکی از آن مصالح که می‌دانیم اعلام قدرت مطلقۀ‌ خداوند‌ است و دیگر اینکه مردم به انجام کارهای خوب تشویق شوند و بدانند‌‌ اگر‌ آن کارها را بکنند خداوند سرنوشت آنها را تغییر می‌دهد و گمان نکنند ایمان و عمل صالح‌ در‌ سرنوشت‌ محتوم انسان تأثیری ندارد.</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 94]].</ref>
*این که می‌گوییم: «بدا لله» به معنای آن‌ نیست‌ که برای خدا چیزی که معلوم نبود آشکار شد، بلکه به این معناست، خداوند چیزی‌ را‌ که بر بندگان پنهان بود آشکار کرد و «بدا للّهِ» به معنای «أبدی‌ و أظهر‌» می‌باشد. البته «بدا لفلان» در لغت به‌ معنای‌ آشکار‌ شدن چیزی پس از جهل به آن‌ است‌ ولی معلوم است که هیچ موحدی آن را به خدا نسبت نمی‌دهد و خداوند‌ منزه‌ از آن است و نسبت آن‌ به‌ خدا از‌ باب‌ مجاز‌ است مانند نسبت دادن مکر و کید‌ و خدعه‌ و نسیان به خداوند که در آیات قرآنی آمده و منظور از آن، معنای‌ لغوی‌ این الفاظ نیست، بلکه از باب‌ مجاز معنای درست دیگری‌ دارند‌ که می‌توان آنها را به‌ خدا‌ نسبت داد.</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 94]].</ref>
*امامان(علیهم السلام) اعتقاد به بدا را بالاترین‌ نشان‌ اعتقاد‌ به توحید و تنزیه پروردگار می‌دانند و آن را‌ یکی‌ از‌ آموزه‌های‌ مشترک‌ ادیان‌ معرفی می‌کنند: عن أحدهما علیمها السلام: «ما عبد الله بشی‌ء مثل البداء؛ امام باقر یا امام صادق(علیهما السلام) فرمودند: خداوند با چیزی مانند بدا عبادت‌ نشده است.»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 146</ref>؛ عن الرضا(علیه السلام) قال: «ما بعث نبیّ قطّ إلاّ بتحریم الخمر و أن یقرّ له بالبداء؛ امام رضا(علیه السلام) فرمود: هیچ پیامبری مبعوث نشد مگر به‌ حرام‌ بودن شراب و اقرار به بدا برای خداوند.»<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، توحید، ص 334</ref>. </ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 94]].</ref>
*اعتقاد به بدا که پیشوایان دین به آن اهمیت ویژه‌ای می‌دادند، برای رسیدن به کمال توحید و تنزیه خداوند است و امامان(علیهم‌ السلام)‌ بدا را چنین معنا کرده‌اند که آن ناشی از جهل نیست بلکه تغییر اراده و مشیّت خدا از روی علم است: «عن الصادق(علیه‌ السلام)‌ قال: «انّ الله یقدّم ما‌ شاء‌ و یؤخّر ما یشاء و یمحو ما یشاء ویثبت ما یشاء وعنده اُم الکتاب» و قال: «کلّ أمر یریده الله فهو فی علمه قبل أن یصنعه، لیس شی‌ء یبدو‌ له‌ إلاّو قد کان فی‌ علمه‌، انّ الله لا یبدو له من جهل؛ امام صادق‌(علیه‌ السلام) فرمود: «خدا هر چه را بخواهد پیش می‌اندازد و هر چه را بخواهد مؤخر می‌کند و هرچه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و کتاب ما در نزد اوست‌ و فرمود‌:  هر چیزی‌ را که خدا اراده می‌کند پیش از آن که آن را پدید آورد، در علم او وجود‌ دارد، چیزی بر او آشکار نمی‌شود مگر این که در علم‌ او‌ بوده‌ است، همانا برای خدا از روی جهل آشکار نمی‌شود.»<ref>تفسیر عیاشی، ج 2، ص 218</ref>. </ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 94]].</ref>
*علما و دانشمندان شیعه نیز به پیروی از امامان خود با قاطعیت تصریح کرده‌اند، منظور از بدا همان تغییر قضای الهی است که در‌ لوح محو و اثبات صورت می‌گیرد و بدا به معنای آشکار شدن پس از جهل هرگز به خدا نسبت داده نمی‌شود.
شیخ صدوق در تفسیر اعتقاد به بدا می‌گوید: «یهود گفتند که خداوند‌ از‌ کار فارغ شده، ما می‌گوییم:  بلکه خدا هر روز در کاری است «کُلّ یَومٍ هوَ فی شاْن» و هیچ کاری او را از کار دیگر باز نمی‌دارد، او زنده می‌کند و می‌میراند‌ و می‌آفریند‌ و روزی می‌دهد و آنچه را که بخواهد می‌کند و معتقدیم که «یمحوا الله ما یشاء و یُثبت وعِنْده اُمّ الکتاب»»<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، اعتقادات، ص 40</ref>
*بنابراین، با توجه به مضمون روایات بسیاری که برخی‌ از‌ آنها را نقل کردیم و با توجه به‌ تصریحات‌ دانشمندان‌ شیعه، بدا چیزی جز تغییر قضای الهی‌ بدانسان‌ که در آیۀ مربوط به لوح محو و اثبات آمده، نیست و این چیزی است‌ که‌ همۀ مسلمانان به آن اعتقاد‌ دارند‌.</ref>. <ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثی درباره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، مجلۀ کلام اسلامی، ش 34، ص 94]].</ref>


=='''[[:رده:آثار لوح محفوظ|منبع‌شناسی جامع لوح محفوظ]]'''==
== معناشناسی ==
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های لوح محفوظ|کتاب‌شناسی لوح محفوظ]]؛
=== معنای [[لوح]] ===
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های لوح محفوظ|مقاله‌شناسی لوح محفوظ]]؛
واژۀ "[[لوح]]" در لغت به معنای صفحه ایی است چوبین یا استخوانی پهن شده که در روزگار قدیم بر آن می‌‌نوشته‌اند.<ref>ر.ک: طریحی، مجمع البحرین، ج ۲، ص ۱۵۲.</ref> و در اصطلاح [[دینی]]، مرتبه ایی است که حقایق [[جهان هستی]] را بر ان نوشته‌اند<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۹۳.</ref>.
* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های لوح محفوظ|پایان‌نامه‌شناسی لوح محفوظ]].  


=== معنای لوح محفوظ ===
با توجه به منابع اسلامی، دو نوع [[لوح]] وجود دارد، لوحی که در آن محو و [[اثبات]] امور توسط [[پروردگار]] صورت می‌گیرد و لوحی که در آن تمامی موجودات هستی با تمام [[حقیقت]] و واقعیتشان منعکس‌اند و از این روست که اگر کسی بدین [[لوح]] دست یابد و از آن [[آگاه]] گردد، گویا بر همه چیز عالم [[آگاه]] گشته است<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳؛ [[محمد علی رضایی اصفهانی|رضایی اصفهانی، محمد علی]]، تفسیر قرآن مهر، ج ۲۱، ص ۲۹۲ و ۲۹۳؛ [[گل‌افشان پارسانسب|پارسانسب، گل‌افشان]]، [[پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا (پایان‌نامه)|پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا]]، ص ۴۳.</ref>. به عبارتی دیگر دو نوع [[لوح]] عبارت است از، لوح محفوظ که از آن به "[[ام الکتاب]]"، "[[کتاب مبین]]" و "کتاب مکنون" هم تعبیر می‌شود<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه (پایان‌نامه)|جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه]]؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]؛ [[زهرةالسادات میرترابی حسینی|میرترابی حسینی، زهرةالسادات]]، [[علم لدنی در قرآن و حدیث (پایان‌نامه)|علم لدنی در قرآن و حدیث]]، ص ۷۸؛ [[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات]]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴، ص ۸۴.</ref> و [[لوح محو و اثبات]] که محل [[ثبت]] حوادث و اتفاقاتی است که به مرحلۀ فعلیت خواهد رسید و به طوری که از نامش‌ پیداست‌ آنچه‌ در آن نوشته شده قابل‌ تغییر‌ و تبدیل‌ است<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات]]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴، ص ۸۴.</ref>.


[[رده:مدخل‌های اصلی دانشنامه]]
توضیح اینکه حوادث [[جهان هستی]] دو مرحله دارند، مرحلۀ قطعیت که هیچ‌گونه دگرگونی در آن راه ندارد؛ در لسان [[آیات]] و [[روایات]] حوادث این مرحله در [[ام الکتاب]] یا لوح محفوظ [[ثبت]] شده است<ref>ر.ک: [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، پیام قرآن، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی؛ [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ۲۹۳؛ [[مجتبی مطهری|مطهری، مجتبی]]، [[علم لدنی (مقاله)|علم لدنی]]، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، ش ۳، ص ۷۵؛ [[محمد منصورنژاد|منصورنژاد، محمد]]، [[وحی ۱ (مقاله)|وحی]]، ص ۵.</ref>. این کتاب از دسترس انسان‌های عادی خارج است<ref>ر.ک: [[محمد منصورنژاد|منصورنژاد، محمد]]، [[وحی ۱ (مقاله)|وحی]]، ص ۵.</ref> و بنابر برخی [[تفاسیر]] تنها برخی از اولیای [[خداوند]] به تناسب جایگاه و [[منزلت]] خود می‌توانند به آن دسترسی داشته و به علومی ویژه دست یابند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌‌اند.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه (پایان‌نامه)|جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه]]؛ [[حسن رهبری|رهبری، حسن]]، [[علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن (مقاله)|علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن]].</ref> و دیگر "مرحلۀ غیر قطعی" است، یا به تعبیر دیگر "مرحله مشروط"، در این مرحله شخص از علل حوادث [[آگاه]] است، اما ممکن است تمام شرائط و موانع آن نزد او روشن نباشد، و لذا نمی‌تواند به طور [[قطع]] از وقوع حوادث خبر دهد، اما به طور مشروط می‌تواند و این همان چیزی است که در لسان [[آیات]] و [[روایات]] از آن تعبیر به [[لوح محو و اثبات]] شده است<ref>ر.ک: [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، پیام قرآن، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳؛ [[محمد تقی دیاری بیدگلی|دیاری بیگدلی؛ محمد تقی]]، [[حسین قاسمی|قاسمی، حسین]]، [[عصمت نیری|نیری، عصمت]]، [[بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی (مقاله)|بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی]].</ref>. ذیل آیۀ {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>سورۀ زخرف، آیۀ ۴.</ref> [[امام صادق]] {{ع}} در رابطه با لوح محفوظ و [[علم]] [[خداوند]] می‌‌فرمایند: «هر امری را که [[خداوند]] [[اراده]] می‌کند، قبل از ایجاد آن در علمش موجود است. هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند جز اینکه قبل از آن در [[علم الهی]] موجود بوده است».<ref>ر.ک: [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ۲۹۳.</ref> تفاوت [[علم]] [[خداوند]] با [[علوم]] [[انبیاء]] و [[اولیاء]] در اینجا ظاهر می‌شود، یعنی علاوه بر اینکه [[علم]] [[خداوند]] ذاتی و مستقل است و [[علم]] [[معصومین]] اکتسابی و غیرمستقل، یکی جنبه قطعیت دارد و دیگری ندارد<ref>ر.ک: [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، پیام قرآن، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.</ref>.
[[رده:لوح محفوظ]]
==پانویس==
{{یادآوری پانویس}}
{{پانویس2}}


لوح محفوظ گنجینۀ [[علم]] [[خدا]] و آیینۀ صفت عالِمیت اوست و چون [[علم]] خدا‌ عین‌ ذات اوست، لذا هیچ وقت‌ در‌ آن [[تغییر]] و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن، همواره ثابت و [[استوار]] است و می‌توانیم بگوییم لوح محفوظ، ‌ ظرف‌‌ [[علم الهی]] است؛ البته [[علم]] [[خدا]] نامحدود‌ است‌ و این‌ که‌ این‌ لوح‌ را ظرف آن یا گنجینۀ آن قلمداد می‌کنیم در نسبت به معلومات است که مجموع پدیده‌های [[جهان هستی]] است و به هر حال محدود است<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات]]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴، ص ۸۴.</ref>.
== [[قرآن]] و لوح محفوظ ==
{{اصلی|لوح محفوظ در قرآن}}
برخی از آیاتی که درباره لوح محفوظ آمده، عبارتند از: {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>سورۀ رعد، آیۀ ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِين}}<ref>سورۀ انعام، آیۀ ۵۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳.</ref>
== صفات و ویژگی‌ها ==
طبق [[آیات]] و روایاتی‌ که دربارۀ لوح محفوظ آمده، این کتاب ویژگی‌هایی دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
# این [[کتاب]] جایگاه [[علم کلی]] [[خداوند]] است که شامل [[علم]] به تمامی موجودات از کوچک‌ و بزرگ‌ می‌شود و اعم از پدیده‌هایی است که فعلیت یافته و یا هنوز وجود عینی و خارجی پیدا نکرده است: {{متن قرآن|وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء وَلاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِكَ وَلا أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ}}<ref> و تو در هیچ کاری نیستی و از آن هیچ قرآنی نمی‌خوانی و (نیز شما) هیچ کاری نمی‌کنید مگر همین که بدان می‌پردازید، ما بر شما گواهیم و همسنگ ذرّه‌ای در زمین یا در آسمان، از پروردگارت پنهان نمی‌ماند و هیچ چیز کوچک‌تر و یا بزرگ‌تر از آن نیست مگر که در کتابی روشنگر آمده است؛ سوره یونس، آیه ۶۱.</ref>.
# لوح محفوظ محل علم جزئی [[پروردگار]] است و [[علم]] او به احوال اشخاص و [[جوامع]] و بروز و ظهور‌ حوادث و اتفاقات جزئی و شخصی در این کتاب [[ثبت]] شده و شمارش تمام‌ موجودات‌ در‌ آن قرار دارد و گاهی از آن به عنوان کتاب حفیظ یاد شده است: {{متن قرآن|وَإِن مَّن قَرْيَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَدِيدًا كَانَ ذَلِك فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا }}<ref> و هیچ شهری نیست مگر که ما پیش از رستخیز آن را از میان می‌بریم یا سخت عذاب می‌کنیم، این در کتاب (خداوند) نگاشته است؛ سوره اسراء، آیه ۵۸.</ref>؛ {{متن قرآن|قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ}}<ref>همانا ما می‌دانیم که زمین از آنان چه خواهد کاست و نزد ما کتابی نگهدارنده (ی همه چیز) است؛ سوره ق، آیه۴.</ref>.
# این [[لوح]] در عین محدود بودن مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های‌ عالم‌ را در برمی‌گیرد: {{متن حدیث|عَنِ النَّبِيِّ {{صل}} قَالَ: كَانَ‏ اللَّهُ‏ قَبْلَ‏ كُلِ‏ شَيْ‏ءٍ وَ كانَ‏ عَرْشُهُ‏ عَلَى‏ الْماءِ وَ كَتَبَ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ ذِكْرَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ الْخَبَرَ‏}}<ref>خدا‌ پیش از هر چیزی وجود داشت و عرش او بر آب بود و در لوح محفوظ ذکر همه چیز‌ وجود دارد؛ [[محمد باقر|مجلسی، محمد باقر]]، بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۲۰۷.</ref>؛ {{متن حدیث|قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْقَلَمِ اكْتُبْ فَسَطَرَ الْقَلَمُ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مَا كَانَ‏ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ‏ إِلَى‏ يَوْمِ‏ الْقِيَامَةِ فَالْمِدَادُ مِدَادٌ مِنْ نُورٍ وَ الْقَلَمُ قَلَمٌ مِنْ نُورٍ وَ اللَّوْحُ لَوْحٌ مِنْ نُور‏‏}}<ref>خداوند به قلم گفت‌: هر‌ چه را‌ که‌ شده‌ و یا تا روز قیامت خواهد شد‌ در‌ لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از‌ نور‌ بود؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۳۶۸.</ref>.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات]]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴، ص ۸۴.</ref>
== [[منبع علم امام]] ==
با توجه به آیۀ {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ لّا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»}}<ref>سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ ـ ۷۹.</ref> و با توجه به [[آیۀ تطهیر]]<ref>سورۀ احزاب، آیۀ ۳۳: {{متن قرآن|إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً}}.</ref> که در مورد [[خاندان پیامبر]] {{صل}} است روشن می‌شود مصادیق بارز "مطهرون" که قادر به تماس با "کتاب مکنون" ـ لوح محفوظ و یا [[ام الکتاب]]<ref>ر.ک: [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ۲۹۳.</ref> ـ هستند و از آن باخبرند، [[پیامبر]] {{صل}} و [[خاندان]] ایشان هستند.<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳؛ [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت؛ [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص ۱۱۲.</ref> [[امام]] کامل‏ترین [[انسان]] [[عهد]] خود و مظهر تام اسماء و [[صفات خدایی]] است و بالفعل به همه چیز عالم و به هر واقعۀ شخصی آشناست؛ منتها نکته این است که این گونه موهبتی به موجب ادلۀ عقلی و [[نقلی]] که آن را [[اثبات]] می‏‌کند قابل هیچ‌گونه تخلف نیست و تغیر نمی‏‌پذیرد و به اصطلاح [[علم]] است به آنچه در لوح محفوظ [[ثبت]] شده است؛ یعنی [[امام]] به آنچه در لوح محفوظ هست [[علم]] دارد<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، بررسی‌های اسلامی.</ref>. بنابراین یکی از راه‌های [[علوم غیبی]] [[امامان]] {{عم}} [[آگاهی]] به لوح محفوظ یا [[ام الکتاب]] است<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳.</ref>.
== منبع علم امام در روایات ==
{{اصلی|لوح محفوظ در حدیث}}
روایاتی در رابطۀ منبع بودن لوح محفوظ برای [[علم امام]] وارد شده است مانند:
# [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} می‌‌فرمایند: «من صاحب و عالم بر لوح محفوظم و خداوند تمام آنچه را از علوم و دانش‌ها در آن است بر من الهام فرموده است»<ref>{{متن حدیث|أَنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ أَلْهَمَنِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِيه}}؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص۴۳.</ref>
# در ضمن [[حدیثی]] طولانی از امیرالمؤمینن {{ع}} آمده است: «[[محمد]] {{صل}} صاحب جمع است و من صاحب نشر، محمد صاحب [[بهشت]] است و من صاحب [[دوزخ]] هستم. به دوزخ می‌گویم: این را بگیر و این یک را واگذار. محمد صاحب مکان و من صاحب ریزش و من صاحب [[لوح]] محفوظم که [[خدا]] به من [[الهام]] نموده آنچه در لوح است»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[با پیشوایان هدایتگر (کتاب)| با پیشوایان هدایتگر]]، ج۴، ص۱۹۸.</ref>
== [[تکلیف]] آور نبودن [[علم به لوح محفوظ]] ==
البته باید توجه داشت، [[علم امام]] به [[لوح]] محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی کند؛ زیرا تکلیف همواره از راه امکان و [[اختیار]] به فعل تعلق می‏‌گیرد و از راه این که فعل و ترک هر دو در اختیار مکلف‌اند، فعل یا ترک خواسته می‏‌شود، اما از جهت حتمی بودن، محال است فعل مورد تکلیف قرار گیرد<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، بررسی‌های اسلامی.</ref>.
== پرسش‌های وابسته ==
{{پرسش وابسته}}
* [[رابطه لوح یا لوح محفوظ با علم معصوم چیست؟ (پرسش)]]
* [[رابطه لوح یا لوح محفوظ با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)]]
{{پایان پرسش وابسته}}
== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:152461.jpg|22px]] [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، [[پیام قرآن (کتاب)|'''پیام قرآن''']]
# [[پرونده:IM009680.jpg|22px]] [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، [[تفسیر و مفسران (کتاب)|'''تفسیر و مفسران''']]
# [[پرونده:5604.jpg|22px]] [[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[با پیشوایان هدایتگر (کتاب)|'''با پیشوایان هدایتگر''']]
# [[پرونده:Mg1150 91icl.jpg|22px]] [[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|'''بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات''']]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴.
# [[پرونده:11499.jpg|22px]] [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|'''بحثی مبسوط در آموزش عقاید''']]
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[محمد علی رضایی اصفهانی|رضایی اصفهانی، محمد علی]]، '''تفسیر قرآن مهر'''
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[گل‌افشان پارسانسب|پارسانسب، گل‌افشان]]؛ [[پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا (پایان‌نامه)|'''پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا''']]
# [[پرونده:Moasseseimamkhomeini.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه (پایان‌نامه)|'''جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه''']]
# [[پرونده:1368251.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|'''ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی''']]
# [[پرونده:B1771.JPG|22px]] [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|'''علم امام''']]
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[زهرةالسادات میرترابی حسینی|میرترابی حسینی، زهرةالسادات]]، [[علم لدنی در قرآن و حدیث (پایان‌نامه)|'''علم لدنی در قرآن و حدیث''']]
# [[پرونده:11138.jpg|22px]] [[مجتبی مطهری|مطهری، مجتبی]]، [[علم لدنی (مقاله)|'''علم لدنی''']]، [[رهیافت انقلاب اسلامی (نشریه)|فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی]]
# [[پرونده:11394.jpg|22px]] [[محمد منصورنژاد|منصورنژاد، محمد]]، [[وحی ۱ (مقاله)|'''وحی''']]، [[رشد آموزش معارف اسلامی (نشریه)|فصلنامه رشد آموزش قرآن]]
# [[پرونده:pajuhesh.jpg|22px]] [[حسن رهبری|رهبری، حسن]]، [[علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن (مقاله)|'''علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن''']]، [[پژوهش‌های قرآنی (نشریه)|فصلنامه پژوهش‌های قرآنی]]
# [[پرونده:Pajoohesh.jpg|22px]] [[محمد تقی دیاری بیدگلی|دیاری بیگدلی؛ محمد تقی]]، [[حسین قاسمی|قاسمی، حسین]]، [[عصمت نیری|نیری، عصمت]]، [[بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی (مقاله)|'''بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی''']]، [[پژوهش‌های فلسفی کلامی (نشریه)|فصلنامه پژوهش‌های فلسفی کلامی]]
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|'''علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']]
{{پایان منابع}}
== پانویس ==
{{پانویس}}
[[رده:علم معصوم]]
[[رده:مدخل‌های درجه دو دانشنامه]]
[[رده:مدخل‌های درجه دو دانشنامه]]
[[رده:لوح محفوظ]]
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]]
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۷ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۸:۰۹

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. لوح محفوظ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: لوح محفوظ در قرآن - لوح محفوظ در حدیث - لوح محفوظ در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

لوح محفوظ عبارت از لوحی است که در آن تمامی موجودات هستی با تمام حقیقت و واقعیتشان منعکس‌اند و از این رو اگر کسی از این لوح آگاه شود، گویا بر همه چیز عالم آگاه گشته است. لوح محفوظ گنجینۀ علم خداست و چون علم خدا‌ عین‌ ذات اوست، لذا هیچ وقت‌ در‌ آن تغییر و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن، همواره ثابت و استوار است. این کتاب ویژگی‌هایی دارد مانند اینکه جایگاه علم کلی خداوند است؛ محل علم جزئی پروردگار است؛ این لوح در عین محدود بودن، مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های‌ عالم‌ را در برمی‌گیرد. لوح محفوظ یکی از منابع علم امام محسوب می‌شود. البته باید توجه داشت، علم امام به لوح محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی‌کند.

معناشناسی

معنای لوح

واژۀ "لوح" در لغت به معنای صفحه ایی است چوبین یا استخوانی پهن شده که در روزگار قدیم بر آن می‌‌نوشته‌اند.[۱] و در اصطلاح دینی، مرتبه ایی است که حقایق جهان هستی را بر ان نوشته‌اند[۲].

معنای لوح محفوظ

با توجه به منابع اسلامی، دو نوع لوح وجود دارد، لوحی که در آن محو و اثبات امور توسط پروردگار صورت می‌گیرد و لوحی که در آن تمامی موجودات هستی با تمام حقیقت و واقعیتشان منعکس‌اند و از این روست که اگر کسی بدین لوح دست یابد و از آن آگاه گردد، گویا بر همه چیز عالم آگاه گشته است[۳]. به عبارتی دیگر دو نوع لوح عبارت است از، لوح محفوظ که از آن به "ام الکتاب"، "کتاب مبین" و "کتاب مکنون" هم تعبیر می‌شود[۴] و لوح محو و اثبات که محل ثبت حوادث و اتفاقاتی است که به مرحلۀ فعلیت خواهد رسید و به طوری که از نامش‌ پیداست‌ آنچه‌ در آن نوشته شده قابل‌ تغییر‌ و تبدیل‌ است[۵].

توضیح اینکه حوادث جهان هستی دو مرحله دارند، مرحلۀ قطعیت که هیچ‌گونه دگرگونی در آن راه ندارد؛ در لسان آیات و روایات حوادث این مرحله در ام الکتاب یا لوح محفوظ ثبت شده است[۶]. این کتاب از دسترس انسان‌های عادی خارج است[۷] و بنابر برخی تفاسیر تنها برخی از اولیای خداوند به تناسب جایگاه و منزلت خود می‌توانند به آن دسترسی داشته و به علومی ویژه دست یابند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌‌اند.[۸] و دیگر "مرحلۀ غیر قطعی" است، یا به تعبیر دیگر "مرحله مشروط"، در این مرحله شخص از علل حوادث آگاه است، اما ممکن است تمام شرائط و موانع آن نزد او روشن نباشد، و لذا نمی‌تواند به طور قطع از وقوع حوادث خبر دهد، اما به طور مشروط می‌تواند و این همان چیزی است که در لسان آیات و روایات از آن تعبیر به لوح محو و اثبات شده است[۹]. ذیل آیۀ ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۱۰] امام صادق (ع) در رابطه با لوح محفوظ و علم خداوند می‌‌فرمایند: «هر امری را که خداوند اراده می‌کند، قبل از ایجاد آن در علمش موجود است. هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند جز اینکه قبل از آن در علم الهی موجود بوده است».[۱۱] تفاوت علم خداوند با علوم انبیاء و اولیاء در اینجا ظاهر می‌شود، یعنی علاوه بر اینکه علم خداوند ذاتی و مستقل است و علم معصومین اکتسابی و غیرمستقل، یکی جنبه قطعیت دارد و دیگری ندارد[۱۲].

لوح محفوظ گنجینۀ علم خدا و آیینۀ صفت عالِمیت اوست و چون علم خدا‌ عین‌ ذات اوست، لذا هیچ وقت‌ در‌ آن تغییر و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن، همواره ثابت و استوار است و می‌توانیم بگوییم لوح محفوظ، ‌ ظرف‌‌ علم الهی است؛ البته علم خدا نامحدود‌ است‌ و این‌ که‌ این‌ لوح‌ را ظرف آن یا گنجینۀ آن قلمداد می‌کنیم در نسبت به معلومات است که مجموع پدیده‌های جهان هستی است و به هر حال محدود است[۱۳].

قرآن و لوح محفوظ

مقالهٔ اصلی: لوح محفوظ در قرآن

برخی از آیاتی که درباره لوح محفوظ آمده، عبارتند از: ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾[۱۴]، ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِين﴾[۱۵].[۱۶]

صفات و ویژگی‌ها

طبق آیات و روایاتی‌ که دربارۀ لوح محفوظ آمده، این کتاب ویژگی‌هایی دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:

  1. این کتاب جایگاه علم کلی خداوند است که شامل علم به تمامی موجودات از کوچک‌ و بزرگ‌ می‌شود و اعم از پدیده‌هایی است که فعلیت یافته و یا هنوز وجود عینی و خارجی پیدا نکرده است: ﴿وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء وَلاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِكَ وَلا أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾[۱۷].
  2. لوح محفوظ محل علم جزئی پروردگار است و علم او به احوال اشخاص و جوامع و بروز و ظهور‌ حوادث و اتفاقات جزئی و شخصی در این کتاب ثبت شده و شمارش تمام‌ موجودات‌ در‌ آن قرار دارد و گاهی از آن به عنوان کتاب حفیظ یاد شده است: ﴿وَإِن مَّن قَرْيَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَدِيدًا كَانَ ذَلِك فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا ﴾[۱۸]؛ ﴿قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ﴾[۱۹].
  3. این لوح در عین محدود بودن مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های‌ عالم‌ را در برمی‌گیرد: «عَنِ النَّبِيِّ (ص) قَالَ: كَانَ‏ اللَّهُ‏ قَبْلَ‏ كُلِ‏ شَيْ‏ءٍ وَ كانَ‏ عَرْشُهُ‏ عَلَى‏ الْماءِ وَ كَتَبَ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ ذِكْرَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ الْخَبَرَ‏»[۲۰]؛ «قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْقَلَمِ اكْتُبْ فَسَطَرَ الْقَلَمُ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مَا كَانَ‏ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ‏ إِلَى‏ يَوْمِ‏ الْقِيَامَةِ فَالْمِدَادُ مِدَادٌ مِنْ نُورٍ وَ الْقَلَمُ قَلَمٌ مِنْ نُورٍ وَ اللَّوْحُ لَوْحٌ مِنْ نُور‏‏»[۲۱].[۲۲]

منبع علم امام

با توجه به آیۀ ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ لّا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»﴾[۲۳] و با توجه به آیۀ تطهیر[۲۴] که در مورد خاندان پیامبر (ص) است روشن می‌شود مصادیق بارز "مطهرون" که قادر به تماس با "کتاب مکنون" ـ لوح محفوظ و یا ام الکتاب[۲۵] ـ هستند و از آن باخبرند، پیامبر (ص) و خاندان ایشان هستند.[۲۶] امام کامل‏ترین انسان عهد خود و مظهر تام اسماء و صفات خدایی است و بالفعل به همه چیز عالم و به هر واقعۀ شخصی آشناست؛ منتها نکته این است که این گونه موهبتی به موجب ادلۀ عقلی و نقلی که آن را اثبات می‏‌کند قابل هیچ‌گونه تخلف نیست و تغیر نمی‏‌پذیرد و به اصطلاح علم است به آنچه در لوح محفوظ ثبت شده است؛ یعنی امام به آنچه در لوح محفوظ هست علم دارد[۲۷]. بنابراین یکی از راه‌های علوم غیبی امامان (ع) آگاهی به لوح محفوظ یا ام الکتاب است[۲۸].

منبع علم امام در روایات

مقالهٔ اصلی: لوح محفوظ در حدیث

روایاتی در رابطۀ منبع بودن لوح محفوظ برای علم امام وارد شده است مانند:

  1. امیرالمؤمنین (ع) می‌‌فرمایند: «من صاحب و عالم بر لوح محفوظم و خداوند تمام آنچه را از علوم و دانش‌ها در آن است بر من الهام فرموده است»[۲۹].[۳۰]
  2. در ضمن حدیثی طولانی از امیرالمؤمینن (ع) آمده است: «محمد (ص) صاحب جمع است و من صاحب نشر، محمد صاحب بهشت است و من صاحب دوزخ هستم. به دوزخ می‌گویم: این را بگیر و این یک را واگذار. محمد صاحب مکان و من صاحب ریزش و من صاحب لوح محفوظم که خدا به من الهام نموده آنچه در لوح است»[۳۱].[۳۲]

تکلیف آور نبودن علم به لوح محفوظ

البته باید توجه داشت، علم امام به لوح محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی کند؛ زیرا تکلیف همواره از راه امکان و اختیار به فعل تعلق می‏‌گیرد و از راه این که فعل و ترک هر دو در اختیار مکلف‌اند، فعل یا ترک خواسته می‏‌شود، اما از جهت حتمی بودن، محال است فعل مورد تکلیف قرار گیرد[۳۳].

پرسش‌های وابسته

منابع

  1. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن
  2. معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران
  3. حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر
  4. جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴.
  5. غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید
  6. رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر
  7. پارسانسب، گل‌افشان؛ پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا
  8. هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه
  9. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
  10. رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام
  11. میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث
  12. مطهری، مجتبی، علم لدنی، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی
  13. منصورنژاد، محمد، وحی، فصلنامه رشد آموزش قرآن
  14. رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی
  15. دیاری بیگدلی؛ محمد تقی، قاسمی، حسین، نیری، عصمت، بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی، فصلنامه پژوهش‌های فلسفی کلامی
  16. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن
  17. فرهنگ شیعه

پانویس

  1. ↑ ر.ک: طریحی، مجمع البحرین، ج ۲، ص ۱۵۲.
  2. ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۳۹۳.
  3. ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر، ج ۲۱، ص ۲۹۲ و ۲۹۳؛ پارسانسب، گل‌افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا، ص ۴۳.
  4. ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام؛ میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۷۸؛ جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴، ص ۸۴.
  5. ↑ جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴، ص ۸۴.
  6. ↑ ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی؛ معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳؛ مطهری، مجتبی، علم لدنی، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، ش ۳، ص ۷۵؛ منصورنژاد، محمد، وحی، ص ۵.
  7. ↑ ر.ک: منصورنژاد، محمد، وحی، ص ۵.
  8. ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه؛ رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن.
  9. ↑ ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ دیاری بیگدلی؛ محمد تقی، قاسمی، حسین، نیری، عصمت، بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی.
  10. ↑ سورۀ زخرف، آیۀ ۴.
  11. ↑ ر.ک: معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳.
  12. ↑ ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
  13. ↑ جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴، ص ۸۴.
  14. ↑ سورۀ رعد، آیۀ ۳۹.
  15. ↑ سورۀ انعام، آیۀ ۵۹.
  16. ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳.
  17. ↑ و تو در هیچ کاری نیستی و از آن هیچ قرآنی نمی‌خوانی و (نیز شما) هیچ کاری نمی‌کنید مگر همین که بدان می‌پردازید، ما بر شما گواهیم و همسنگ ذرّه‌ای در زمین یا در آسمان، از پروردگارت پنهان نمی‌ماند و هیچ چیز کوچک‌تر و یا بزرگ‌تر از آن نیست مگر که در کتابی روشنگر آمده است؛ سوره یونس، آیه ۶۱.
  18. ↑ و هیچ شهری نیست مگر که ما پیش از رستخیز آن را از میان می‌بریم یا سخت عذاب می‌کنیم، این در کتاب (خداوند) نگاشته است؛ سوره اسراء، آیه ۵۸.
  19. ↑ همانا ما می‌دانیم که زمین از آنان چه خواهد کاست و نزد ما کتابی نگهدارنده (ی همه چیز) است؛ سوره ق، آیه۴.
  20. ↑ خدا‌ پیش از هر چیزی وجود داشت و عرش او بر آب بود و در لوح محفوظ ذکر همه چیز‌ وجود دارد؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۲۰۷.
  21. ↑ خداوند به قلم گفت‌: هر‌ چه را‌ که‌ شده‌ و یا تا روز قیامت خواهد شد‌ در‌ لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از‌ نور‌ بود؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۳۶۸.
  22. ↑ جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴، ص ۸۴.
  23. ↑ سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ ـ ۷۹.
  24. ↑ سورۀ احزاب، آیۀ ۳۳: ﴿إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾.
  25. ↑ ر.ک: معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳.
  26. ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت؛ مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۱۲.
  27. ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی‌های اسلامی.
  28. ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳.
  29. ↑ «أَنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ أَلْهَمَنِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِيه»؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴.
  30. ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص۴۳.
  31. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴.
  32. ↑ ر.ک: حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر، ج۴، ص۱۹۸.
  33. ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی‌های اسلامی.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=لوح_محفوظ&oldid=1301263»