وحی: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
 
(۲۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{امامت}}
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[وحی در لغت]] - [[وحی در قرآن]] - [[وحی در حدیث]] - [[وحی در کلام اسلامی]] - [[وحی در عرفان اسلامی]] - [[وحی در فلسفه اسلامی]] - [[وحی در معارف دعا و زیارات]] - [[وحی در معارف و سیره علوی]] - [[وحی در معارف و سیره سجادی]] - [[وحی از دیدگاه ادیان]] - [[وحی از دیدگاه برون‌دینی]] - [[وحی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط  = وحی (پرسش)}}
{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط =
| عنوان مدخل  = [[وحی]]
| مداخل مرتبط = [[وحی در لغت]] - [[وحی در قرآن]] - [[وحی در حدیث]] - [[وحی در کلام اسلامی]] - [[وحی در معارف دعا و زیارات]] - [[وحی در معارف و سیره سجادی]] - [[وحی از دیدگاه ادیان]]
| پرسش مرتبط  = وحی (پرسش)
}}
'''وحی:''' [[کلام]] و فرمانی که از سوی [[خداوند]]، با واسطه یا بی‌واسطه به بشری می‌‌رسد و [[پیام]] [[دین]] را می‌‌رساند، "وحی" نام دارد. [[خداوند]] به [[پیامبران]] وحی می‌کرد، یعنی [[پیام]] و [[کلامی]] را بر [[دل]] آنان می‌افکند، یا به گوش آنان می‌‌رساند. رابطه یک [[پیامبر]] با [[خداوند]] برای [[دریافت دین]] و [[احکام]] آسمانی به صورت وحی بود. وحی گاهی به صورت صدایی بود که [[خداوند]] در کوه یا درخت ایجاد می‌کرد، گاهی "[[جبرئیل]]"، واسطه وحی بود، گاهی هم [[خداوند]]، بی‌واسطه و مستقیماً با یک [[پیامبر]] سخن می‌گفت. در [[قرآن]]، به آنچه بر [[قلب]] [[مادر]] [[حضرت موسی]] [[الهام]] شد تا [[فرزند]] خود را به [[رود نیل]] افکند، یا آنچه به [[زنبور عسل]] [[الهام]] غریزی شده، نیز "وحی" گفته شده است. [[آیات قرآن کریم]] در طول ۲۳ سال، به تدریج بر [[پیامبر]] وحی می‌شد و عده‌ای به عنوان "[[کاتبان وحی]]"، آیه‌ها را می‌نگاشتند. نخستین وحی [[خدا]] بر [[پیامبر اسلام]]، در آغاز [[بعثت]] و در "غار حرا" بود. هنگام [[نزول وحی]]، حالت [[پیامبر]] دگرگون می‌شد و [[مسلمانان]] از چهره او متوجه ارتباط [[خدا]] با پیامبرش می‌شدند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[ فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۲۴۳.</ref>.


==مقدمه==
'''وحی:''' [[کلام]] و فرمانی که از سوی [[خداوند]]، با واسطه یا بی‌واسطه به بشری می‌‌رسد و [[پیام]] [[دین]] را می‌‌رساند، "وحی" نام دارد. [[خداوند]] به [[پیامبران]] وحی می‌کرد، یعنی [[پیام]] و [[کلامی]] را بر [[دل]] آنان می‌افکند، یا به گوش آنان می‌‌رساند. رابطه یک [[پیامبر]] با [[خداوند]] برای [[دریافت دین]] و [[احکام]] آسمانی به صورت وحی بود. وحی گاهی به صورت صدایی بود که [[خداوند]] در کوه یا درخت ایجاد می‌کرد، گاهی "[[جبرئیل]]"، واسطه وحی بود، گاهی هم [[خداوند]]، بی‌واسطه و مستقیماً با یک [[پیامبر]] سخن می‌گفت. در [[قرآن]]، به آنچه بر [[قلب]] [[مادر]] [[حضرت موسی]] [[الهام]] شد تا [[فرزند]] خود را به [[رود نیل]] افکند، یا آنچه به [[زنبور عسل]] [[الهام]] غریزی شده، نیز "وحی" گفته شده است. [[آیات قرآن کریم]] در طول ۲۳ سال، به تدریج بر [[پیامبر]] وحی می‌شد و عده‌ای به عنوان "[[کاتبان وحی]]"، آیه‌ها را می‌نگاشتند. نخستین وحی [[خدا]] بر [[پیامبر اسلام]]، در آغاز [[بعثت]] و در "غار حرا" بود. هنگام [[نزول وحی]]، حالت [[پیامبر]] دگرگون می‌شد و [[مسلمانان]] از چهره او متوجه ارتباط [[خدا]] با پیامبرش می‌شدند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۲۴۳.</ref>.
* [[وحی در ادیان]] [[الهی]] از [[جایگاه]] اساسی برخوردار است و سنگ زیربنای بحث‌های دین‌پژوهی و قرآن‌پژوهی است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۲۶.</ref>.
* وحی در لغت به معنای القای معنا به دیگران است که نوعاً از طریق رمز و اشاره و پنهان از چشم دیگران صورت می‌گیرد. این معنای لغوی، عام بوده و هرگونه القای معنایی را در بر می‌گیرد و [[الهام]] یکی از مصادیق بارز آن است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۲۶.</ref>.
* وحی به معنای مصطلح در [[فرهنگ]] [[ادیان]]، ارتباط [[کلامی]] بین [[خدا]] و برگزیدگانش است که حاصل آن [[نبوت]] است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۲۶.</ref>.
* در [[الهام]] و [[مکاشفه]] نیز، القای معنا صورت می‌گیرد و بسیاری از موارد پیام‌های ربّانی به اهل [[مکاشفه]] و [[الهام]] [[القاء]] می‌شود که [[پاکی]] [[نفس]] و جلای [[روح]] و خموشی زبان و رهایی از تعلقات مادی شرط شنیدن نواهای وحیانی است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۲۶.</ref>.
* فرق اساسی وحی به معنای مصطلح [[دینی]] با دیگر راه‌های القای معنا آن است که راه‌های دیگر از مَبدأ شفافی برخوردار نیستند و چه بسیار پیش می‌آید که القائات رحمانی با القائات نفسانی و [[شیطانی]] خلط می‌شود<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۲۶.</ref>.
*وحی یکی از اساسی‌ترین مفاهیم در حوزه [[دین‌شناسی]]، است به طوری که [[ادیان]] [[جهان]] را به دو قسم [[ادیان]] وحیانی و [[ادیان]] غیر وحیانی<ref>ادیان غیر وحیانی ادیانی هستند که در آن‌ها سخنی از نزول حقایق از جانب خدا در میان نیست. به عنوان مثال، آیین‌های بودایی و تائوئیزم دو آیین غیر وحیانی‌اند؛ چراکه در این ادیان اعتقاد به خدا و نزول حقایق از جانب او مطرح نشده است.</ref> تقسیم می‌کنند<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*[[ادیان]] وحیانی، ادیانی هستند که اصالت خود را از وحی گرفته و بر این پیش‌فرض موجودیت یافته‌اند که [[خداوند]] انسان‌هایی را [[برگزیده]] و [[پیام]] خود را توسط آنان به [[مردم]] رسانده است. این [[پیام]] همان [[وحی الهی]] است. در [[ادیان]] بزرگی چون [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]]، به رغم برخی [[اختلافات]] در مورد کیفیت وحی در میان [[پیروان]] این [[ادیان]]، کتاب‌ها و مجموعه‌هایی چون [[عهد قدیم]]، [[عهد جدید]] و [[قرآن]]، مصداق و [[تجلی]] این وحی هستند. [[قرآن کریم]] آخرین ثمره این پدیده [[مبارک]] [[الهی]] در حیات [[بشر]] است که از طریق [[آخرین پیامبر]] از سلسله [[پیامبران بزرگ الهی]]، یعنی [[حضرت محمد]]{{صل}}، به [[بشر]] هدیه شده تا [[انسان‌ها]] در سراسر [[گیتی]] و تا [[پایان جهان]] ندای [[الله]] را در [[جان]] و روحشان [[حس]] کنند<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*پدیده وحی و ارتباط [[خدا]] با [[انسان]] از مسائلی است که چند و چون آن همیشه مورد بحث و گفتگوی دین‌مداران و دین‌پژوهان بوده است. از آنجا که [[قرآن کریم]] خود یکسر [[وحی الهی]] است و علاوه بر آن، در میان [[آیات]] و سوره‌هایش فراوان از [[سرشت]]، ابعاد و انواع آن سخن گفته است. مبحث وحی در [[علوم قرآنی]] از [[جایگاه]] ویژه‌ای برخوردار است و با توجه به این‌که وحی، سنگ زیربنای [[ادیان]] و [[کتب آسمانی]] و از جمله خود [[قرآن کریم]] است، در [[علوم قرآنی]] نیز به عنوان اولین و مهم‌ترین بحث مطرح است. در اینجا به معناشناسی وحی و اصطلاحات مرتبط با آن مانند کهانَت، [[الهام]] و [[مکاشفه]] خواهیم پرداخت و تفاوت هر یک با دیگری را روشن خواهیم کرد<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.


==واژه‌شناسی لغوی ==
== مقدمه ==
* واژه وحی و مشتقات آن، معانی گوناگونی دارد: "اشاره، [[نوشتن]]، [[پیام]]، در [[دل]] افکندن، [[سخن گفتن]] پنهانی، [[القاء]] مطلبی به دیگری، سرعت، صدا، [[آتش]] و...".
[[وحی در ادیان]] [[الهی]] از [[جایگاه]] اساسی برخوردار است و سنگ زیربنای بحث‌های دین‌پژوهی و قرآن‌پژوهی است.
* مؤلف العین می‌‌نویسد: "وحی، یوحی به معنای کتب یکتب است و "اوحی" "باب [[افعال]]" به معنای [[برانگیختن]]، [[الهام]] و اشاره است؛ "اوحی لها" یعنی به او امر کرد و "ایحاء" "باب [[افعال]]" به معنای اشاره می‌آید<ref>علی اکبر قرشی، قاموس قرآن </ref><ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۲۹ و ۳۰.</ref>.
* و یا گفته شده اگر خاستگاه وحی، [[خداوند متعال]] باشد معنای این واژه "خبر" و در [[دل]] افکندن خواهد بود و اگر منشأ وحی، [[مردم]] و [[انسان‌ها]] باشند، در این صورت وحی به معنای اشاره است.
* برخی از لغت‌شناسان برای وحی یک معنای اصلی بیان نموده و سایر معانی را به این اصل بازمی‌گردانند: [[حسن مصطفوی|مؤلف التحقیق فی کلمات القرآن]] می‌نویسد: اصل یگانه در ماده "وحی" افکندن و [[القاء]] امری در [[باطن]] و درون چیزی است: [[تکوینی]] باشد یا [[قلبی]]؛ چه آن امر، [[علم]] باشد یا [[ایمان]] یا [[نور]] یا [[وسوسه]] و چه القاکننده [[فرشته]] باشد یا [[انسان]] یا چیز دیگر، چه باواسطه باشد یا بی‌واسطه" <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص  ۳۱-۳۳.</ref>.
* عناصر محوری در معنای لغوی وحی را می‌توان چنین شماره کرد:
#انتقال سریع.
# پنهانی و پوشیده بودن غیر.
#القای مطلبی به غیر به قصد فهمیدن مخاطب <ref> [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]]، ص ۲۱.</ref>.
*واژه وحی از نظر ساختار صرفی، مصدر فعل وَحَی، یَحی یا اسم مصدر اَوحی یُوحی است، از این رو وحیاً و ایحاءً مانند عطاء و إعطاء به یک معنا به کار می‌رود<ref>ر.ک: لسان ‌العرب، ابن منظور، نشر ‌أدب الحوزه، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ﻫ، ج ۱۵، ص ۳۷۹ (ذیل واژه)؛ تاریخ قرآن، محمود رامیار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۰ ش، ص ۷۸.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
* [[احمد بن فارس]] در کتاب معجم مقاییس اللغه در باره معنای اصلی این واژه می‌نویسد: "واژه وحی بر القای [[دانش]] به غیر، چه به صورت نهانی و چه به صورت [[آشکار]]، دلالت دارد پس وحی از نظر لغوی، اشاره، نوشتار، [[نامه]] و هرچه را که به هر نحوی بر دیگری [[القاء]] می‌کنی تا بدان [[آگاه]] گردد، شامل می‌شود و تمام موارد کاربرد این کلمه به همین معنا برمی‌گردد<ref>معجم مقاییس اللغة، احمد ‌بن فارس، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ﻫ، ج ۲، ص ۶۲۴ (ذیل واژه).</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
* [[ابو اسحاق]]، یکی از لغت‌شناسان بزرگ، گفته است: "معنای اصلی وحی، اِعلام (آگاهانیدن) به صورت نهانی است و به همین جهت [[الهام]] را نیز "وحی" نامیده‌‌اند<ref>تاج العروس من الجواهر القاموس، زبیدی، تحقیق علی سیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ ﻫ، ج ۲۰، ص ۲۸۰ (ذیل واژه).</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
* [[ابن‌ انباری]] نیز گفته است: "اصل معنای ایحاء (وحی کردن) آن است که کسی، دیگری را به صورت سرّی [[آگاه]] سازد. وحی به [[پیامبران]] از این جهت وحی نامیده شده که [[فرشته وحی]] از دید [[مردم]] پنهان است<ref>تاج العروس من الجواهر القاموس، زبیدی، تحقیق علی سیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ ﻫ، ج ۲۰، ص ۲۸۰ (ذیل واژه).</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
* [[راغب اصفهانی]] گفته است: "اصل وحی اشاره سریع است و این اشاره سریع، به صورت‌های گوناگونی نظیر [[سخن گفتن]] به صورت رمز و [[تعریض]]، صدای بدون ترکیب، اشاره با اعضا و جوارح و [[نوشتن]] تحقق می‌یابد... از آنجا که واژه وحی معنای سرعت را در بر دارد، به یک کار سریع أمْرٌ وَحِیٌّ اطلاق می‌شود"<ref>المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ ﻫ، ص ۵۱۵ (ذیل واژه).</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*با توجه به نظریات فوق، در معنای اصلی وحی سه دیدگاه در میان لغت‌شناسان وجود دارد<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>:
#اِعلام (آگاهانیدن) به نحو مطلق<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
#اِعلام به صورت نهانی<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
#اِعلام به صورت سریع<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*به [[عقیده]] برخی از قرآن‌پژوهان معاصر هر سه معنای یادشده جزء معنای اصلی این کلمه است؛ به این معنا که وحی عبارت است از اینکه مطلبی به صورت پنهانی و سریع به کسی اِعلام شود<ref>تاریخ قرآن، محمود رامیار، (به نقل از محمد رشید رضا، الوحی المحمدی، قاهره، الزهراء للاعلام العربی، ۱۹۸۸م، ص ۷).</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*اما در اینکه چرا لغت شناسان در تعریف وحی به هر سه عنصر "اِعلام، خفا و سرعت" به صورت یک‌جا تصریح نکرده‌اند<ref>به طور مثال، ابن فارس در بیان معنای اصلی فقط بر عنصر اعلام تأکید کرده است. ابن اخباری به عنصر سرعت اشاره‌ای نکرده است.</ref>، برخی گفته‌‌اند که آنان یا در صدد تعریف کامل وحی نبودند، یا به علت وضوح مطلب آن عناصر را یکجا جمع نکرده‌اند و آن عنصری را که به نظرشان مهم‌تر از همه بوده است، بیان کرده‌اند. با این حال، باید توجه داشت لزومی ندارد در همه کاربردهای وحی هر سه عنصر یادشده وجود داشته باشد، آنچه مشهود است اینکه در کاربرد واژه وحی در بیش‌تر موارد، عنصر اِعلام و تفهیم و در برخی موارد عنصر سرعت و خفا، یا یکی از آنها نیز وجود دارد و در برخی از موارد هیچ‌کدام از این دو عنصر اخیر دیده نمی‌شود. حتی در برخی از کاربردها ملاحظه می‌شود که عنصر اِعلام نیز وجود ندارد. برای مثال در زبان [[عربی]] مَوْتٌ وَحِیٌّ به معنای [[مرگ سریع]] است <ref>الصحاح، جوهری، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۴ ﻫ، چاپ سوم، ج ۶، ص ۲۵۲۰ (ذیل واژه).</ref>. [[عرب]] "الوَحَی، الوَحَی" را به معنای العَجَلَةَ یا اَلْسُّرْعَةَ به کار می‌برد<ref>لسان ‌العرب، ابن منظور، ج ۱۵، ص ۳۷۹ (ذیل واژه)؛ تاج العروس من الجواهر القاموس، زبیدی، تحقیق علی سیری، ج۲۰، ص ۲۸۰.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*همچنین در [[حدیثی]] آمده است: "وقتی خواستی کاری را انجام دهی در فرجام آن [[اندیشه]] کن، اگر بد بود از انجامش صرف نظر کن و اگر خیر بود، (در انجام آن) شتاب کن"<ref>{{عربی|"إِذا أَرَدْتَ أَمراً فتَدَبَّر عاقِبتَه، فإِن كانت شَرّاً فانْتَهِ، و إِن كانت خيراً فَتَوَحَّهْ"}}؛ لسان ‌العرب، ابن منظور، ج ۱۵، ص ۳۷۹ (ذیل واژه)؛ تاج العروس من الجواهر القاموس، زبیدی، تحقیق علی سیری، ج۲۰، ص ۲۸۰.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*همان‌گونه که [[مشاهده]] می‌کنید فعل تَوَحَّی "باب تفعل از وحی" در این [[حدیث]] به معنای اَسِرع "شتاب کن" است<ref>لسان ‌العرب، ابن منظور، ج ۱۵، ص ۳۷۹ (ذیل واژه)؛ تاج العروس من الجواهر القاموس، زبیدی، تحقیق علی سیری، ج۲۰، ص ۲۸۰.</ref>. همچنین در [[شعر]] [[عرب]] آمده است: "القتلُ بِالسَّیفِ اَوحی"<ref>جنگ با شمشیر سریع‌تر است؛ محیط المحیط (قاموس مطول للّغة العربیة)، بطرس البستانی، ص ۹۶۱ (مادۀ وحی).</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*در اینجا اوحی به معنای اَسرَع است. جالب است که بدانیم کلمه وحی در [[عبری]] ـ آرامی "اوحی Aohy" به معنای شتاب کردن آمده است<ref>تاریخ قرآن، محمود رامیار، ص۷۹.</ref>. اگر این کلمه در اصل [[عبری]] باشد ممکن است گفته شود که معنای اصلی‌اش همان شتاب کردن است و بعداً در اشاره و اعلام سریع به کار رفته و در آن معنا [[کثرت]] استعمال پیدا کرده است. بر این مبنا باید گفت که عنصر خفا نیز در بسیاری از موارد جزء لوازم اعلام بوده است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*همچنین آمده است که {{عربی|"وَحْیُ العُیُونِ کَلامُها"}}<ref>اشاره چشمان، سخن آنها است؛ تاریخ قرآن، محمود رامیار، ص۷۹(به نقل از یاقوت حموی، ج ۳، ص ۵۲۰)</ref> نیز علاوه بر این اشاره با دست نیز وحی نامیده شده است.  در [[شعر]] [[عرب]] آمده است:{{عربی|" فأَوْحَتْ‏ إِلينا و الأَنامِلُ‏ رُسْلُها‏‏‏ ‏‏‏"}} <ref>پس به ما اشاره کرد و سر انگشتان رسولان او بودند؛ لسان ‌العرب، ابن منظور، ج ۱۵، ص ۳۷۹ (ذیل واژه)</ref>. با توجه به آنچه گفته شد روشن است که این کاربرد شایع از  وحی در معنای اشاره و اعلام خفی است که باعث شده است اغلب لغت‌شناسان عبارت وَحَی إلَیْهِ و أوْحَی را به {{عربی|" کَلَّمَهُ بکلامٍ یُخْفِیهِ عَنْ غَیرِه‏‏‏ ‏‏‏"}}<ref>با او با سخنی پوشیده از دیگران سخن گفت؛ تاج العروس من الجواهر القاموس، زبیدی، تحقیق علی سیری، ج۲۰، ص ۲۸۰.</ref>تعبیر ‌کنند<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*بنا بر این می‌توان گفت که معنای اولیه وحی، شتاب و سرعت بوده است، آن‌گاه در عملِ اشاره کردن به عنوان مصداقِ یک فعل سریع به کار رفته که عنصر خِفا نیز از لوازم آن است، سپس در مطلق اِعلام "آگاهانیدن" کاربرد یافته است.
*باید توجه داشت که کاربرد یک لفظ صرفآً به معنای اصلی آن محدود نمی‌شود، بلکه [[اهل]] زبان دامنه کاربرد را گسترش داده، یک لغت را در لوازم معنای اصلی و دیگر مواردی که با آن [[ارتباط]] دارد به کار می‌برند. به عنوان مثال وقتی وحی به معنای اعلام و یک عمل ارتباطی باشد آن گاه این کلمه در ابزارهای این عمل ارتباطی، نظیر خط و [[کتابت]] نیز به کار می‌رود. چنان‌که در سخنی از [[حارث اعور]] آمده است که گفت: {{عربی|" القرآن‏ هَيّن‏، و الوَحْي‏ أشد منه‏‏‏‏ ‏‏‏"}}<ref>خواندن آسان است، نوشتن از آن سخت‌تر است</ref>. در این سخن، [[قرآن]] به معنای مهارت [[خواندن]] و وحی به معنای مهارت [[نوشتن]] و خط است<ref>تاج العروس من الجواهر القاموس، زبیدی، تحقیق علی سیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ ﻫ، ج ۲۰، ص ۲۷۹ (ذيل واژه)</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.


==وحی در اصطلاح==
وحی در لغت به معنای القای معنا به دیگران است که نوعاً از طریق رمز و اشاره و پنهان از چشم دیگران صورت می‌گیرد. این معنای لغوی، عام بوده و هرگونه القای معنایی را در بر می‌گیرد و [[الهام]] یکی از مصادیق بارز آن است.
 
وحی به معنای مصطلح در [[فرهنگ]] [[ادیان]]، ارتباط [[کلامی]] بین [[خدا]] و برگزیدگانش است که حاصل آن [[نبوت]] است.
 
در [[الهام]] و [[مکاشفه]] نیز، القای معنا صورت می‌گیرد و بسیاری از موارد پیام‌های ربّانی به اهل [[مکاشفه]] و [[الهام]] [[القاء]] می‌شود که [[پاکی]] [[نفس]] و جلای [[روح]] و خموشی زبان و رهایی از تعلقات مادی شرط شنیدن نواهای وحیانی است.
 
فرق اساسی وحی به معنای مصطلح [[دینی]] با دیگر راه‌های القای معنا آن است که راه‌های دیگر از مَبدأ شفافی برخوردار نیستند و چه بسیار پیش می‌آید که القائات رحمانی با القائات نفسانی و [[شیطانی]] خلط می‌شود<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۲۶.</ref>.
 
وحی یکی از اساسی‌ترین مفاهیم در حوزه [[دین‌شناسی]]، است به طوری که [[ادیان]] [[جهان]] را به دو قسم [[ادیان]] وحیانی و [[ادیان]] غیر وحیانی<ref>ادیان غیر وحیانی ادیانی هستند که در آن‌ها سخنی از نزول حقایق از جانب خدا در میان نیست. به عنوان مثال، آیین‌های بودایی و تائوئیزم دو آیین غیر وحیانی‌اند؛ چراکه در این ادیان اعتقاد به خدا و نزول حقایق از جانب او مطرح نشده است.</ref> تقسیم می‌کنند.
 
[[ادیان]] وحیانی، ادیانی هستند که اصالت خود را از وحی گرفته و بر این پیش‌فرض موجودیت یافته‌اند که [[خداوند]] انسان‌هایی را [[برگزیده]] و [[پیام]] خود را توسط آنان به [[مردم]] رسانده است. این [[پیام]] همان [[وحی الهی]] است. در [[ادیان]] بزرگی چون [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]]، به رغم برخی [[اختلافات]] در مورد کیفیت وحی در میان [[پیروان]] این [[ادیان]]، کتاب‌ها و مجموعه‌هایی چون [[عهد قدیم]]، [[عهد جدید]] و [[قرآن]]، مصداق و [[تجلی]] این وحی هستند. [[قرآن کریم]] آخرین ثمره این پدیده [[مبارک]] [[الهی]] در حیات [[بشر]] است که از طریق [[آخرین پیامبر]] از سلسله [[پیامبران بزرگ الهی]]، یعنی [[حضرت محمد]] {{صل}}، به [[بشر]] هدیه شده تا [[انسان‌ها]] در سراسر [[گیتی]] و تا [[پایان جهان]] ندای [[الله]] را در [[جان]] و روحشان [[حس]] کنند.
 
پدیده وحی و ارتباط [[خدا]] با [[انسان]] از مسائلی است که چند و چون آن همیشه مورد بحث و گفتگوی دین‌مداران و دین‌پژوهان بوده است. از آنجا که [[قرآن کریم]] خود یکسر [[وحی الهی]] است و علاوه بر آن، در میان [[آیات]] و سوره‌هایش فراوان از [[سرشت]]، ابعاد و انواع آن سخن گفته است. مبحث وحی در [[علوم قرآنی]] از [[جایگاه]] ویژه‌ای برخوردار است و با توجه به این‌که وحی، سنگ زیربنای [[ادیان]] و [[کتب آسمانی]] و از جمله خود [[قرآن کریم]] است، در [[علوم قرآنی]] نیز به عنوان اولین و مهم‌ترین بحث مطرح است. در اینجا به معناشناسی وحی و اصطلاحات مرتبط با آن مانند کهانَت، [[الهام]] و [[مکاشفه]] خواهیم پرداخت و تفاوت هر یک با دیگری را روشن خواهیم کرد<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
 
== وحی در اصطلاح ==
{{اصلی|وحی در قرآن}}
{{اصلی|وحی در قرآن}}


*پس از سپری شدن عصر [[نزول قرآن]] و صدور [[روایات]]، [[دانشمندان]] در حوزه‌های مختلف به [[تفسیر]]، توجیه و [[تبیین]] وحی پرداخته‌اند. در اینجا اهمّ فعالیت‌های سه دسته از [[دانشمندان]] اسلامی‌ یعنی [[مفسران]]، [[فیلسوفان]] و [[متکلمان]] را به اختصار گزارش می‌کنیم<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۵.</ref>.
پس از سپری شدن عصر [[نزول قرآن]] و صدور [[روایات]]، [[دانشمندان]] در حوزه‌های مختلف به [[تفسیر]]، توجیه و [[تبیین]] وحی پرداخته‌اند. در اینجا اهمّ فعالیت‌های سه دسته از [[دانشمندان]] اسلامی‌ یعنی [[مفسران]]، [[فیلسوفان]] و [[متکلمان]] را به اختصار گزارش می‌کنیم<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۵.</ref>.
#'''[[مفسران]]:''' [[مفسران]] بیش‌تر به طبقه‌بندی کاربردهای وحی در لغت، [[قرآن]] و [[حدیث]] پرداخته و تلاش کرده‌اند تا معنای وحی و کاربردهای آن را در [[قرآن]] روشن سازند. حاصل نظر [[مفسران]] در این باب آن است که [[وحی در قرآن]] در یک معنا به کار نرفته است بلکه در وجوه و معانی مختلفی به کار رفته است که در بخش‌های قبلی بیان شد. همچنین آنها به توضیح [[آیات]] و [[روایات]] مربوط به انواع وحی، درجات وحی و حالات [[پیامبر]] در هنگام وحی نیز پرداخته‌اند<ref>در این‌باره رجوع کنید به: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، (ذیل آیۀ ۶۸ سورۀ نحل)؛ نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن مجید، ج ۷، ص ۳۸۹.</ref>. [[دانشمندان]] قرآن‌پژوه، این‌گونه مباحث را به عنوان یک فصل در کتب موسوم به [[علوم قرآن]] نیز آورده‌اند<ref>ر. ک: الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی؛ البرهان فی علوم القرآن، بدر الدین زرکشی.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۵.</ref>.
# '''[[مفسران]]:''' [[مفسران]] بیش‌تر به طبقه‌بندی کاربردهای وحی در لغت، [[قرآن]] و [[حدیث]] پرداخته و تلاش کرده‌اند تا معنای وحی و کاربردهای آن را در [[قرآن]] روشن سازند. حاصل نظر [[مفسران]] در این باب آن است که [[وحی در قرآن]] در یک معنا به کار نرفته است بلکه در وجوه و معانی مختلفی به کار رفته است که در بخش‌های قبلی بیان شد. همچنین آنها به توضیح [[آیات]] و [[روایات]] مربوط به انواع وحی، درجات وحی و حالات [[پیامبر]] در هنگام وحی نیز پرداخته‌اند<ref>در این‌باره رجوع کنید به: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، (ذیل آیۀ ۶۸ سورۀ نحل)؛ نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن مجید، ج ۷، ص ۳۸۹.</ref>. [[دانشمندان]] قرآن‌پژوه، این‌گونه مباحث را به عنوان یک فصل در کتب موسوم به [[علوم قرآن]] نیز آورده‌اند<ref>ر. ک: الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی؛ البرهان فی علوم القرآن، بدر الدین زرکشی.</ref>.<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۵.</ref>
#'''[[فیلسوفان]]:''' [[فیلسوفان]] [[مسلمان]] در تلاش بوده‌اند تا توجیهی [[فلسفی]] و هستی‌شناختی از وحی عرضه کنند. در میان [[فیلسوفان]] همیشه این پرسش مطرح بوده است که چگونه [[خداوند]]، که وجودی کاملاً مجرد است، با [[انسان]]، که وجودی مادی است، ارتباط برقرار می‌کند و با او سخن می‌گوید. [[فلاسفه]] خواسته‌اند با تحلیل مراتب وجودی [[جهان]]، پیوندی وجودی بین [[روح]] [[انسان]] و [[روح القدس]] برقرار کنند و فرایند وحی را از طریق این پیوند توجیه کنند. در میان [[فیلسوفان]] [[مسلمان]] نظریات [[فارابی]]، [[ابن سینا]]، [[ابن رشد]]، [[سهروردی]] و [[ملاصدرا]] در باب وحی قابل توجه است. نظریات این [[فیلسوفان]] در مجموع دارای [[انسجام]] لازم بوده و هر یک دیگری را تکمیل می‌کند<ref>در این‌باره رجوع کنید به: مجموعه آثار، مرتضی مطهری، قم، صدرا، ۱۳۷۴ ش، ج ۴، ص ۴۱۵ به بعد؛ علی رضا قائمی‌نیا، وحی و افعال گفتاری، قم، زلال کوثر، ۱۳۸۱ ش, ص ۴۲ و ۴۱ و ۱۶۶ ـ ۱۲۷؛ تحلیل وحی از دیدگاه اسلام و مسیحیت، محمد باقر سعیدی روشن، قم، مؤسسه فرهنگی اندیشه، ۱۳۷۵ ش، ص ۴۴ ـ ۳۲؛ وحی در آیات آسمانی، ابراهیم امینی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۷۷ ش، ص ۹۱ ـ ۸۱.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۵.</ref>.
# '''[[فیلسوفان]]:''' [[فیلسوفان]] [[مسلمان]] در تلاش بوده‌اند تا توجیهی [[فلسفی]] و هستی‌شناختی از وحی عرضه کنند. در میان [[فیلسوفان]] همیشه این پرسش مطرح بوده است که چگونه [[خداوند]]، که وجودی کاملاً مجرد است، با [[انسان]]، که وجودی مادی است، ارتباط برقرار می‌کند و با او سخن می‌گوید. [[فلاسفه]] خواسته‌اند با تحلیل مراتب وجودی [[جهان]]، پیوندی وجودی بین [[روح]] [[انسان]] و [[روح القدس]] برقرار کنند و فرایند وحی را از طریق این پیوند توجیه کنند. در میان [[فیلسوفان]] [[مسلمان]] نظریات [[فارابی]]، [[ابن سینا]]، [[ابن رشد]]، [[سهروردی]] و [[ملاصدرا]] در باب وحی قابل توجه است. نظریات این [[فیلسوفان]] در مجموع دارای [[انسجام]] لازم بوده و هر یک دیگری را تکمیل می‌کند<ref>در این‌باره رجوع کنید به: مجموعه آثار، مرتضی مطهری، قم، صدرا، ۱۳۷۴ ش، ج ۴، ص ۴۱۵ به بعد؛ علی رضا قائمی‌نیا، وحی و افعال گفتاری، قم، زلال کوثر، ۱۳۸۱ ش, ص ۴۲ و ۴۱ و ۱۶۶ ـ ۱۲۷؛ تحلیل وحی از دیدگاه اسلام و مسیحیت، محمد باقر سعیدی روشن، قم، مؤسسه فرهنگی اندیشه، ۱۳۷۵ ش، ص ۴۴ ـ ۳۲؛ وحی در آیات آسمانی، ابراهیم امینی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۷۷ ش، ص ۹۱ ـ ۸۱.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۵.</ref>.
#'''[[متکلمان]]:''' [[متکلمان اسلامی]] ‌از زاویه دیگری به وحی نگریسته‌اند. آنها در مباحثشان به دنبال اثبات [[ضرورت نبوت]] بوده‌اند. آنها می‌خواستند ثابت کنندکه [[انسان]] نمی‌تواند صرفاً با ادراکات حسی و [[عقلی]] خویش، همه مسیر [[زندگی]] را طی کند و [[سعادت]] دو [[جهان]] را برای خود رقم زند، بلکه احتیاج دارد تا از طریق [[هدایت‌های پیامبران]] [[الهی]]، که از [[طریق وحی]] با [[خداوند]] در ارتباط بودند، به حقایق [[برتر]] دست یافته و نقشه کامل [[زندگی]] را در [[اختیار]] بگیرد. به بیان دیگر، [[متکلمان]] به دنبال توجیه هستی‌شناختی و بیان [[نظام]] [[فلسفی]] وحی نبوده‌اند، بلکه با این پیش‌فرض که [[خداوند]] هر نوعی را به کمال خویش می‌رساند و [[انسان]] در رسیدن به کمال به نیرو و [[شعور]] مرموز دیگری [[نیاز]] دارد تا او را [[هدایت]] کند، به این نتیجه می‌رسیدند که وحی و [[نبوت]] [[ضرورت]] دارد<ref>علامه طباطبایی در رسالۀ «وحی یا شعور مرموز» نظریۀ متکلمان اسلامی را در ضرورت وحی و نبوت به خوبی تبیین کرده است. ر. ک: مباحثی در وحی و قرآن، محمد حسین طباطبایی ، تهران، بنیاد علوم اسلامی، ۱۳۶۰ ش، ص ۶۵ ـ ۵۰.</ref>. باید یادآور شد که علاوه بر گروه‌های یادشده از [[دانشمندان]] [[اسلامی]]، مورخانی چون [[ابن خلدون]] نیز به تفصیل این موضوع را مورد بحث قرار داده‌اند، به طور کلی می‌توان سخنان و نظریات [[ابن خلدون]] در مقدمه را از نقاط عطف مباحث مربوط به وحی تلقی کرد<ref>ر. ک: المقدمه، ابن خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش، ص ۱۱۵؛ محمد باقر سعیدی روشن، تحلیل وحی از دیدگاه اسلام و مسیحیت، ص ۱۴۲.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۵.</ref>.
# '''[[متکلمان]]:''' [[متکلمان اسلامی]] ‌از زاویه دیگری به وحی نگریسته‌اند. آنها در مباحثشان به دنبال اثبات [[ضرورت نبوت]] بوده‌اند. آنها می‌خواستند ثابت کنندکه [[انسان]] نمی‌تواند صرفاً با ادراکات حسی و [[عقلی]] خویش، همه مسیر [[زندگی]] را طی کند و [[سعادت]] دو [[جهان]] را برای خود رقم زند، بلکه احتیاج دارد تا از طریق [[هدایت‌های پیامبران]] [[الهی]]، که از [[طریق وحی]] با [[خداوند]] در ارتباط بودند، به حقایق [[برتر]] دست یافته و نقشه کامل [[زندگی]] را در [[اختیار]] بگیرد. به بیان دیگر، [[متکلمان]] به دنبال توجیه هستی‌شناختی و بیان [[نظام]] [[فلسفی]] وحی نبوده‌اند، بلکه با این پیش‌فرض که [[خداوند]] هر نوعی را به کمال خویش می‌رساند و [[انسان]] در رسیدن به کمال به نیرو و [[شعور]] مرموز دیگری [[نیاز]] دارد تا او را [[هدایت]] کند، به این نتیجه می‌رسیدند که وحی و [[نبوت]] [[ضرورت]] دارد<ref>علامه طباطبایی در رسالۀ «وحی یا شعور مرموز» نظریۀ متکلمان اسلامی را در ضرورت وحی و نبوت به خوبی تبیین کرده است. ر. ک: مباحثی در وحی و قرآن، محمد حسین طباطبایی، تهران، بنیاد علوم اسلامی، ۱۳۶۰ ش، ص ۶۵ ـ ۵۰.</ref>. باید یادآور شد که علاوه بر گروه‌های یادشده از [[دانشمندان]] [[اسلامی]]، مورخانی چون [[ابن خلدون]] نیز به تفصیل این موضوع را مورد بحث قرار داده‌اند، به طور کلی می‌توان سخنان و نظریات [[ابن خلدون]] در مقدمه را از نقاط عطف مباحث مربوط به وحی تلقی کرد<ref>ر. ک: المقدمه، ابن خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش، ص ۱۱۵؛ محمد باقر سعیدی روشن، تحلیل وحی از دیدگاه اسلام و مسیحیت، ص ۱۴۲.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۵.</ref>.
#'''وحی در تحقیقات متأخران و معاصران:''' در سده‌های اخیر فراز و نشیب‌های زیادی در کند و کاو پدیده وحی از سوی [[دانشمندان]] [[علوم تجربی]] و نیز الهیات‌دانان مشاهده می‌شود. انتشار [[فرهنگ]] مادیگری در [[غرب]] و [[تعارض]] ظاهری بین قضایای [[علمی]] ‌با برخی متون [[مقدس]] [[یهودی]] ـ [[مسیحی]] سبب شده است تا در سده هفدهم میلادی برخی از [[فیلسوفان]] غربی به [[انکار]] [[روح]] مجرد و عالم ماورای [[طبیعت]] پرداخته و در نتیجه وحی را از جمله [[خرافات]] به شمار آورند. آنها به این نتیجه رسیدند که آنچه به عنوان [[کلام]] [[خدا]] از زبان [[پیامبران]] [[نقل]] شده است، یا باید دروغ‌هایی بر ساخته خود آنها باشد‌‌‌، و یا باید پذیرفت که این افراد همچون بیمارانِ دچار تخیلات‌شده، چیزهای غیر واقعی را در پیش خود مجسم دیده و آنها را فرشتگانی پنداشته‌اند که از قول [[خدا]] با آنان سخن می‌گویند. این [[تفکر]] تا اوایل قرن نوزدهم در [[غرب]] به عنوان [[تفکر]] غالب در مورد وحی به شمار می‌رفت<ref>ر. ک: دایرة المعارف القرن العشرین، فرید وجدی، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج ۱۰، ص ۷۱۳ ـ ۷۱۲.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۶.</ref>.
# '''وحی در تحقیقات متأخران و معاصران:''' در سده‌های اخیر فراز و نشیب‌های زیادی در کند و کاو پدیده وحی از سوی [[دانشمندان]] [[علوم تجربی]] و نیز الهیات‌دانان مشاهده می‌شود. انتشار [[فرهنگ]] مادیگری در [[غرب]] و [[تعارض]] ظاهری بین قضایای [[علمی]] ‌با برخی متون [[مقدس]] [[یهودی]] ـ [[مسیحی]] سبب شده است تا در سده هفدهم میلادی برخی از [[فیلسوفان]] غربی به [[انکار]] [[روح]] مجرد و عالم ماورای [[طبیعت]] پرداخته و در نتیجه وحی را از جمله [[خرافات]] به شمار آورند. آنها به این نتیجه رسیدند که آنچه به عنوان [[کلام]] [[خدا]] از زبان [[پیامبران]] [[نقل]] شده است، یا باید دروغ‌هایی بر ساخته خود آنها باشد‌‌‌، و یا باید پذیرفت که این افراد همچون بیمارانِ دچار تخیلات‌شده، چیزهای غیر واقعی را در پیش خود مجسم دیده و آنها را فرشتگانی پنداشته‌اند که از قول [[خدا]] با آنان سخن می‌گویند. این [[تفکر]] تا اوایل قرن نوزدهم در [[غرب]] به عنوان [[تفکر]] غالب در مورد وحی به شمار می‌رفت<ref>ر. ک: دایرة المعارف القرن العشرین، فرید وجدی، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج ۱۰، ص ۷۱۳ ـ ۷۱۲.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۶.</ref>.
*در قرن نوزدهم تحقیقات [[دانشمندان]] بر روی موضوع [[روح]] و آزمایش‌هایی که آنها روی افراد در حالت [[خواب]] مصنوعی انجام دادند، نشان داد که [[انسان]] دارای شخصیتی ورای شخصیت عادی و مادی است. این شخصیت [[باطنی]] [[قادر]] است در حالت [[خواب]] (طبیعی یا مصنوعی) به عوالم دیگر رفته و با سیر در آنها مناظری را مشاهده کند و از اخباری مطلع گردد که در حال [[بیداری]] نمی‌تواند آنها را ببیند یا از آنها مطلع شود. این گروه از [[دانشمندان]] به این نتیجه رسیدند که [[اخبار غیبی]] و دیگر آموزه‌های [[پیامبران]]، الهاماتی است که شخصیت باطنی‌شان به آنها [[القاء]] کرده است و حتی گاهی این شخصیت [[باطنی]] در پیش چشم ظاهری آنها مجسم شده و به صورت فرشته‌ای ظاهر می‌شده است<ref>ر. ک: دایرة المعارف القرن العشرین، فرید وجدی، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج ۱۰، ص ۷۱۳ ـ ۷۱۴.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۶.</ref>.
 
*این تحول در نگرش [[غرب]] نسبت به وحی، نگرش [[دانشمندان]] [[مسیحی]] را در مورد [[قرآن کریم]] و کیفیت وحی آن بر [[پیامبر اسلام]] نیز تغییر داد. با توجه به مجموعه مسائلی که در [[قرآن]] و [[دین اسلام]] و [[تاریخ اسلام]] وجود دارد، بسیاری از آنان [[اذعان]] داشتند که ممکن نیست [[حضرت محمد]] {{صل}} [[دروغ]] گفته باشد. لذا آنها نتیجه گرفتند که وحی محمّدی نیز الهامی ‌است از [[شعور]] [[باطنی]] و [[نفس]] نهانی [[پیامبر]] بر [[قوه]] متخیله او، به طوری که این [[اعتقادات]] بر پیش چشم او نیز مجسم می‌شده است و فرشته‌ای را می‌دیده که با او سخن می‌گوید<ref>برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان، ویلیام وات مونتگمری، ترجمۀ محمد حسین آریا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ ش. ص ۴۷.</ref>. از این بالاتر، عده‌ای از [[دانشمندان]] [[مسیحی]] در سال‌های اخیر پذیرفته‌اند که [[پیامبر اسلام]] از مبدأ [[روحانی]] خارج از [[نفس]] خود وحی را دریافت می‌کرده است<ref>الوحی المحمدی، محمد رشید رضا، قاهره، الزهراء للاعلام العربی، ۱۹۸۸ م، ص ۳۹.</ref>. [[ویلیام وات مونتگمری]] یکی از خاور‌شناسان در این‌باره می‌نویسد: "در تمام نوشته‌هایم در باره [[محمد]]، تقریباً از [[چهل]] سال پیش تا کنون همواره این نظر را ابراز کرده‌ام که [[محمد]] در این گفته که [[قرآن]] تصنیف او نبوده بلکه از بالا به او وحی شده، [[صداقت]] داشته است. از سال ۱۹۵۳ تا‌ کنون مدافع این نظر هستم که [[قرآن]] فعل [[الهی]] است که از طریق شخصیت [[محمد]] عرضه شده است<ref>ویلیام وات مونتگمری، برخورد آراء مسلمانان و مسیحیان، ص ۴۶.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۷.</ref>.
در قرن نوزدهم تحقیقات [[دانشمندان]] بر روی موضوع [[روح]] و آزمایش‌هایی که آنها روی افراد در حالت [[خواب]] مصنوعی انجام دادند، نشان داد که [[انسان]] دارای شخصیتی ورای شخصیت عادی و مادی است. این شخصیت [[باطنی]] [[قادر]] است در حالت [[خواب]] (طبیعی یا مصنوعی) به عوالم دیگر رفته و با سیر در آنها مناظری را مشاهده کند و از اخباری مطلع گردد که در حال [[بیداری]] نمی‌تواند آنها را ببیند یا از آنها مطلع شود. این گروه از [[دانشمندان]] به این نتیجه رسیدند که [[اخبار غیبی]] و دیگر آموزه‌های [[پیامبران]]، الهاماتی است که شخصیت باطنی‌شان به آنها [[القاء]] کرده است و حتی گاهی این شخصیت [[باطنی]] در پیش چشم ظاهری آنها مجسم شده و به صورت فرشته‌ای ظاهر می‌شده است<ref>ر. ک: دایرة المعارف القرن العشرین، فرید وجدی، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج ۱۰، ص ۷۱۳ ـ ۷۱۴.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۶.</ref>.
*در نظر [[دانشمندان]] [[مسلمان]] نیز نگرش‌های جدیدی به وحی مشاهده می‌شود. در این میان می‌توان از اقبال لاهوری به عنوان یکی از نوپردازان نام برد که در کتاب احیای [[تفکر]] [[دینی]] تحلیلی [[جدید]] از وحی عرضه کرده است. وی بر انکارناپذیری وحی به عنوان یک [[تجربه دینی]] در کنار دیگر تجربه‌های [[عقلی]] و حسی [[بشر]] تأکید ورزیده و می‌گوید: [[ادبیات]] وحیی و [[باطنی]] نوع [[بشر]]، خود [[گواهی]] بر این امر است که [[تجربه دینی]] به قدری در [[تاریخ]] [[بشریت]] درنگ داشته و مستولی بوده است که نمی‌توان آن را [[وهم]] و [[خیال]] محض پنداشت و به دور انداخت. هیچ دلیلی نداریم که با توجه به آن، یک جنبه [[آزمایش]] بشری را به عنوان واقعیت بپذیریم و جنبه‌های دیگر آن را به عنوان اینکه [[باطنی]] و [[عاطفی]] است طرد کنیم. واقعیت‌های [[تجربه دینی]] واقعیت‌هایی همچون واقعیت‌های دیگر بشری هستند، و قابلیت هر واقعیت برای اینکه در نتیجه [[تفسیر]] و تعبیر از آن [[کسب معرفت]] شود، همان اندازه است که قابلیت واقعیت‌های دیگر و نیز با تحقیق و وارسی انتقادی این [[ناحیه]] از تجربه بشری هیچ بی احترامی نسبت به آن نمی‌شود<ref>احیای تفکر دینی در اسلام، اقبال لاهوری، ترجمۀ احمد آرام، تهران، کتاب پایا، بی تا. ص ۲۱.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۸.</ref>.
 
*بنا بر این از لحاظ دست یافتن به [[معرفت]]، میدان تجربه [[باطنی]] همان اندازه واقعی است که میدان‌های دیگر تجربه بشری واقعیت دارد، و تنها به این عذر که آن را نمی‌توان به [[ادراک]] و [[حس]] باز‌گرداند، نباید از آن غافل و [[جاهل]] بمانیم<ref>احیای تفکر دینی در اسلام، اقبال لاهوری، ترجمۀ احمد آرام، تهران، کتاب پایا، بی تا. ص ۲۹.</ref>.
این تحول در نگرش [[غرب]] نسبت به وحی، نگرش [[دانشمندان]] [[مسیحی]] را در مورد [[قرآن کریم]] و کیفیت وحی آن بر [[پیامبر اسلام]] نیز تغییر داد. با توجه به مجموعه مسائلی که در [[قرآن]] و [[دین اسلام]] و [[تاریخ اسلام]] وجود دارد، بسیاری از آنان [[اذعان]] داشتند که ممکن نیست [[حضرت محمد]] {{صل}} [[دروغ]] گفته باشد. لذا آنها نتیجه گرفتند که وحی محمّدی نیز الهامی ‌است از [[شعور]] [[باطنی]] و [[نفس]] نهانی [[پیامبر]] بر [[قوه]] متخیله او، به طوری که این [[اعتقادات]] بر پیش چشم او نیز مجسم می‌شده است و فرشته‌ای را می‌دیده که با او سخن می‌گوید<ref>برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان، ویلیام وات مونتگمری، ترجمۀ محمد حسین آریا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ ش. ص ۴۷.</ref>. از این بالاتر، عده‌ای از [[دانشمندان]] [[مسیحی]] در سال‌های اخیر پذیرفته‌اند که [[پیامبر اسلام]] از مبدأ [[روحانی]] خارج از [[نفس]] خود وحی را دریافت می‌کرده است<ref>الوحی المحمدی، محمد رشید رضا، قاهره، الزهراء للاعلام العربی، ۱۹۸۸ م، ص ۳۹.</ref>. [[ویلیام وات مونتگمری]] یکی از خاور‌شناسان در این‌باره می‌نویسد: "در تمام نوشته‌هایم در باره [[محمد]]، تقریباً از [[چهل]] سال پیش تا کنون همواره این نظر را ابراز کرده‌ام که [[محمد]] در این گفته که [[قرآن]] تصنیف او نبوده بلکه از بالا به او وحی شده، [[صداقت]] داشته است. از سال ۱۹۵۳ تا‌ کنون مدافع این نظر هستم که [[قرآن]] فعل [[الهی]] است که از طریق شخصیت [[محمد]] عرضه شده است<ref>ویلیام وات مونتگمری، برخورد آراء مسلمانان و مسیحیان، ص ۴۶.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۷.</ref>.
*نگرش به وحی از زاویه یک [[تجربه دینی]]، البته با تعریفی متفاوت از آنچه اقبال لاهوری آورده است، امروزه در مباحث [[کلام]] [[جدید]] مورد توجه دین‌پژوهان است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۸.</ref>.
 
* وحی در اصطلاح [[مفسران]] [[قرآن]] و [[دانشمندان]] [[علوم قرآنی]]، عبارت است از: "[[دانش]] و هدایتی که [[خداوند]] به شیوه‌ای سری و پنهانی و خلاف رسم معمول [[بشر]] در هر زمینه‌ای که بخواهد به [[بندگان]] [[برگزیده]] اش ارزانی دارد" و نیز: "[[کلامی]] که [[خداوند]] به یکی از پیامبرانش فرو می‌فرستد و به آن دلش را نیرو می‌بخشد، و آن [[پیامبر]] می‌تواند عین آن را بر زبان آورد یا بنویسد و به [[مردم]] [[ابلاغ]] کند".  
در نظر [[دانشمندان]] [[مسلمان]] نیز نگرش‌های جدیدی به وحی مشاهده می‌شود. در این میان می‌توان از اقبال لاهوری به عنوان یکی از نوپردازان نام برد که در کتاب احیای [[تفکر]] [[دینی]] تحلیلی [[جدید]] از وحی عرضه کرده است. وی بر انکارناپذیری وحی به عنوان یک [[تجربه دینی]] در کنار دیگر تجربه‌های [[عقلی]] و حسی [[بشر]] تأکید ورزیده و می‌گوید: [[ادبیات]] وحیی و [[باطنی]] نوع [[بشر]]، خود [[گواهی]] بر این امر است که [[تجربه دینی]] به قدری در [[تاریخ]] [[بشریت]] درنگ داشته و مستولی بوده است که نمی‌توان آن را [[وهم]] و [[خیال]] محض پنداشت و به دور انداخت. هیچ دلیلی نداریم که با توجه به آن، یک جنبه [[آزمایش]] بشری را به عنوان واقعیت بپذیریم و جنبه‌های دیگر آن را به عنوان اینکه [[باطنی]] و [[عاطفی]] است طرد کنیم. واقعیت‌های [[تجربه دینی]] واقعیت‌هایی همچون واقعیت‌های دیگر بشری هستند، و قابلیت هر واقعیت برای اینکه در نتیجه [[تفسیر]] و تعبیر از آن [[کسب معرفت]] شود، همان اندازه است که قابلیت واقعیت‌های دیگر و نیز با تحقیق و وارسی انتقادی این [[ناحیه]] از تجربه بشری هیچ بی احترامی نسبت به آن نمی‌شود<ref>احیای تفکر دینی در اسلام، اقبال لاهوری، ترجمۀ احمد آرام، تهران، کتاب پایا، بی تا. ص ۲۱.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۸.</ref>.
* هرگاه وحی به‌طور مطلق و بدون قرینه به کار [[رود]]، بر [[وحی رسالی]] دلالت دارد. [[عقل]] عادی [[انسان]] نمی‌تواند جزئیات وحی را [[درک]] کرده و از آن تعریفی دقیق ارائه دهد.  
 
* مفهوم اصطلاحی وحی، مکالمات و افاضات [[تشریعی]] [[خداوند]] بر [[انسان‌های برگزیده]] است: {{عربی|" وَ قَدْ عَرَفُوهُ شَرْعاً بِأَنَّهُ أَعْلَامِ اللَّهُ تَعَالَى لِنَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِهِ بِحُكْمِ شَرْعِيٍّ وَ نَحْوِهِ ... بأنه عرفان یجده من نفسه مع الیقین بأنه من قبل الله بواسطه أو بغیر واسطة"}} <ref> شیخ محمد عبده </ref>. و برخی وحی را اعلام نمودن [[شریعت]] دانسته است. <ref> سیوطی </ref>.
بنا بر این از لحاظ دست یافتن به [[معرفت]]، میدان تجربه [[باطنی]] همان اندازه واقعی است که میدان‌های دیگر تجربه بشری واقعیت دارد، و تنها به این عذر که آن را نمی‌توان به [[ادراک]] و [[حس]] باز‌گرداند، نباید از آن غافل و [[جاهل]] بمانیم<ref>احیای تفکر دینی در اسلام، اقبال لاهوری، ترجمۀ احمد آرام، تهران، کتاب پایا، بی تا. ص ۲۹.</ref>.
*وحی از لوازم [[نبوت]] و نوعی تکلیم [[الهی]] است که [[نبوت]] بر آن توقف دارد: {{عربی|" وَ قَدْ قُرِّرَ الادب الدیني فِي الْإِسْلَامِ أَنَّ لَا يُطَلِّقُ الْوَحْيُ عَلَى غیر مَا عِنْدَ الانبياء وَ الرُّسُلِ مِنْ تكليم الهي"}}. <ref> علامه طباطبایی </ref>.
 
*در مجموع می‌توان گفت: در [[وحی الهی]] به [[پیامبران]]، همان خصیصه اصلی "[[آگاهی]] بخشی رمزی و فوری" وجود دارد <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۳۴-۳۶؛ [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]]، ص ۲۳-۲۵.</ref>.
نگرش به وحی از زاویه یک [[تجربه دینی]]، البته با تعریفی متفاوت از آنچه اقبال لاهوری آورده است، امروزه در مباحث [[کلام]] [[جدید]] مورد توجه دین‌پژوهان است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۸.</ref>.
* بنابراین‌ چنین مواردی نمی‌تواند وحی اصطلاحی باشد:
 
#وحی به معنای [[الهام]] امور [[باطل]] 
وحی در اصطلاح [[مفسران]] [[قرآن]] و [[دانشمندان]] [[علوم قرآنی]]، عبارت است از: "[[دانش]] و هدایتی که [[خداوند]] به شیوه‌ای سری و پنهانی و خلاف رسم معمول [[بشر]] در هر زمینه‌ای که بخواهد به [[بندگان]] [[برگزیده]] اش ارزانی دارد" و نیز: "[[کلامی]] که [[خداوند]] به یکی از پیامبرانش فرو می‌فرستد و به آن دلش را نیرو می‌بخشد، و آن [[پیامبر]] می‌تواند عین آن را بر زبان آورد یا بنویسد و به [[مردم]] [[ابلاغ]] کند".  
#وحی به غیر [[پیامبر]]
 
#مبدأ وحی غیر [[خداوند]] باشد
هرگاه وحی به‌طور مطلق و بدون قرینه به کار [[رود]]، بر [[وحی رسالی]] دلالت دارد. [[عقل]] عادی [[انسان]] نمی‌تواند جزئیات وحی را [[درک]] کرده و از آن تعریفی دقیق ارائه دهد.
#اگر الهامی را همگان [[درک]] کنند.
 
مفهوم اصطلاحی وحی، مکالمات و افاضات [[تشریعی]] [[خداوند]] بر [[انسان‌های برگزیده]] است: {{عربی|" وَ قَدْ عَرَفُوهُ شَرْعاً بِأَنَّهُ أَعْلَامِ اللَّهُ تَعَالَى لِنَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِهِ بِحُكْمِ شَرْعِيٍّ وَ نَحْوِهِ ... بأنه عرفان یجده من نفسه مع الیقین بأنه من قبل الله بواسطه أو بغیر واسطة"}} <ref> شیخ محمد عبده </ref>. و برخی وحی را اعلام نمودن [[شریعت]] دانسته است. <ref> سیوطی </ref>.
 
وحی از لوازم [[نبوت]] و نوعی تکلیم [[الهی]] است که [[نبوت]] بر آن توقف دارد: {{عربی|" وَ قَدْ قُرِّرَ الادب الدیني فِي الْإِسْلَامِ أَنَّ لَا يُطَلِّقُ الْوَحْيُ عَلَى غیر مَا عِنْدَ الانبياء وَ الرُّسُلِ مِنْ تكليم الهي"}}. <ref> علامه طباطبایی </ref>.  


==وحی در اصطلاح [[ادیان الهی]]==
در مجموع می‌توان گفت: در [[وحی الهی]] به [[پیامبران]]، همان خصیصه اصلی "[[آگاهی]] بخشی رمزی و فوری" وجود دارد <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۳۴-۳۶؛ [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]]، ص ۲۳-۲۵.</ref>.
*وحی در [[فرهنگ]] [[ادیان الهی]]، مفهومی خاص دارد و وحی در این حوزه به عمل ارتباطی بین [[خداوند]] و اشخاص [[برگزیده]] گفته می‌شود که حاصل آن، [[نبوت]] است. به بیان دیگر، وحی پیامی است که [[پیامبران]] از [[خداوند]] دریافت می‌کنند. بنا بر این می‌توان گفت که وحی در اصطلاح [[ادیان الهی]] سه رکن دارد<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>:
#فرستنده [[پیام]] که [[خداوند]] است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
#گیرنده [[پیام]] که [[پیامبران]] هستند<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
#خود [[پیام]]، که سخن [[خدا]] است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
*[[نبوت]]، تنها متکی بر این تعریف از وحی است و نباید با مفهوم عام وحی که شامل [[کهانت]]، [[وسوسه]]، [[الهام]] و [[مکاشفه]] است، اشتباه گرفته شود<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.


==رابطه وحی و [[الهام]]==
بنابراین‌ چنین مواردی نمی‌تواند وحی اصطلاحی باشد:
# وحی به معنای [[الهام]] امور [[باطل]]
# وحی به غیر [[پیامبر]]
# مبدأ وحی غیر [[خداوند]] باشد
# اگر الهامی را همگان [[درک]] کنند.
 
== وحی در اصطلاح [[ادیان الهی]] ==
وحی در [[فرهنگ]] [[ادیان الهی]]، مفهومی خاص دارد و وحی در این حوزه به عمل ارتباطی بین [[خداوند]] و اشخاص [[برگزیده]] گفته می‌شود که حاصل آن، [[نبوت]] است. به بیان دیگر، وحی پیامی است که [[پیامبران]] از [[خداوند]] دریافت می‌کنند. بنا بر این می‌توان گفت که وحی در اصطلاح [[ادیان الهی]] سه رکن دارد<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>:
# فرستنده [[پیام]] که [[خداوند]] است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
# گیرنده [[پیام]] که [[پیامبران]] هستند<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
# خود [[پیام]]، که سخن [[خدا]] است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
 
[[نبوت]]، تنها متکی بر این تعریف از وحی است و نباید با مفهوم عام وحی که شامل [[کهانت]]، [[وسوسه]]، [[الهام]] و [[مکاشفه]] است، اشتباه گرفته شود<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۱۲ - ۱۵.</ref>.
 
== رابطه وحی و [[الهام]] ==
{{اصلی|الهام}}
{{اصلی|الهام}}
*[[ابو البقاء]] در فرق بین وحی و [[الهام]] می‌گوید:[[الهام]] نوعی [[کشف]] [[معنوی]] است، در حالی که وحی، [[کشف]] شهودی است که متضمن [[کشف]] [[معنوی]] است؛ چراکه وحی با مشاهده [[فرشته]] و شنیدن سخن او حاصل می‌شود. وحی از [[خواص]] [[نبوت]] است در حالی که [[الهام]] اعم است<ref>ر.ک: رسائل شاه نعمت الله ولی، ج ۳، ص ۱۸۱؛ فرهنگ نوربخش «اصطلاحات تصوف»، جواد نوربخش، تهران (ناشر: مؤلف)، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش ، ج ۴، ص ۲۲۲.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
[[ابو البقاء]] در فرق بین وحی و [[الهام]] می‌گوید:[[الهام]] نوعی [[کشف]] [[معنوی]] است، در حالی که وحی، [[کشف]] شهودی است که متضمن [[کشف]] [[معنوی]] است؛ چراکه وحی با مشاهده [[فرشته]] و شنیدن سخن او حاصل می‌شود. وحی از [[خواص]] [[نبوت]] است در حالی که [[الهام]] اعم است<ref>ر. ک: رسائل شاه نعمت الله ولی، ج ۳، ص ۱۸۱؛ فرهنگ نوربخش «اصطلاحات تصوف»، جواد نوربخش، تهران (ناشر: مؤلف)، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش، ج ۴، ص ۲۲۲.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
*باید گفت که رابطه [[الهام]] و وحی ـ به معنای لغوی‌ آن ـ [[عام و خاص]] مطلق است؛ یعنی وحی عام و [[الهام]] خاص است، به عبارت دیگر [[الهام]] به وحیی اختصاص دارد که به صورت [[القاء]] در [[قلب]] است. اما وحی و [[الهام]] نسبت به معانی خاص وحی (آنچه که به عنوان وحی [[نبوت]] بر [[انبیاء]] نازل می‌شود) دو چیزِ متفاوت هستند. [[الهام]] القای معنا در [[قلب]] است و حال آن‌که وحی [[کلام]] [[خدا]] است که بدون هیچ‌گونه ابهامی توسط [[فرشته وحی]] به شخص [[پیامبر]] [[ابلاغ]] می‌شود<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
*[[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] در بیان عدم شفافیت [[الهام]] و فرق بین [[الهام]] و وحی می‌گوید: "گاهی الهاماتی به افراد می‌شود بدون آن‌که خود فرد هم علتش را بفهمد. [[انسان]] همین‌قدر می‌بیند که یک‌دفعه در دلش چیزی را می‌فهمد، احساس می‌کند یک چیزی را [[درک]] کرد بدون آن‌که بفهمد آن چیست، این خودش یک نوع [[القاء]] و یک نوع [[الهام]] است. می‌گویند فرق لغوی [[الهام]] با وحی در این است که [[انسان]] در [[الهام]] مستشعر به مَبدئش نیست<ref>مجموعۀ آثار، مرتضی مطهری، قم، صدرا‍، ج ۴، ص ۴۰۵ ـ ۶.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
*نکته دیگری که نباید از نظر دور داشت آن است که گرچه در تعریف [[الهام]] گفته شده است که منشأ [[الهی]] دارد و [[انسان]] را به [[کار خیر]] [[دعوت]] می‌کند ـ در مقابل [[وسوسه]] که از القائات [[شیطانی]] است و [[انسان]] را به [[شر]] [[دعوت]] می‌کند ـ اما گاهی ما در خیر یا [[شر]] بودن عمل یا نظری که به ما [[القا]] شده است تردید داریم؛ یعنی در واقع نمی‌دانیم آنچه به [[قلب]] ما [[القا]] شده [[الهام]] است یا [[وسوسه]]. به دیگر سخن، گاه به [[قلب]] ما [[القا]] می‌شود که عملی را انجام دهیم یا ایده‌ای را بپذیریم در حالی که به درستی یا نادرستی آن [[علم]] و [[یقین]] نداریم. ناگهان به [[قلب]] ما [[القا]] می‌شود که به آن عمل دست بزنیم یا نظری را بپذیریم، در چنین صورتی نمی‌توان گفت که آیا این [[القا]]، الهامی [[الهی]] است یا وسوسه‌ای نفسانی و [[شیطانی]]. همان‌طور که در متون [[دینی]] هم آمده است: {{عربی|"إِنَ‏ لِلْمَلَكِ‏ لَمَّةً وَ لِلشَّيْطَانِ‏ لَمَّةً‏‏‏"}}<ref>المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ماده دهم.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
*بنا بر این [[الهام]] می‌تواند منشأ [[الهی]] یا نفسانی و یا حتی منشأ [[شیطانی]] داشته باشد<ref>البته این در جایی است که کار در حقیقت شرّ است ولی ما به خیر یا شرّ بودن آن آگاهی کامل نداریم.</ref>. با این همه برای تشخیص [[الهامات]] رحمانی از وسوسه‌های [[شیطانی]] معیارهای [[عقلی]] و شرعی نیز می‌تواند کارساز باشد. در [[کشف]] المحجوب هجویری آمده است که: وقتی [[شیخ]] [[ابو سعید]] از [[نیشابور]] قصد [[طوس]] داشت و اندر آن [[عقبه]]، سخت سرد بود و پایش اندر موزه می‌فسرد، درویشی گفت: من [[اندیشه]] کردم که این فوطه<ref>فوطه، معرب فوته است و فوته به معنای دستار می‌باشد. ر.ک: فرهنگ فارسی، محمد معین، تهران، مؤسسۀ انتشارات امیركبیر، ۱۳۷۸ش، چاپ سیزدهم، ج ۲، ص ۲۵۸۳؛ لغت‌نامۀ دهخدا، علی اكبر دهخدا، مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ ش، چاپ دوم، ج ۱۱، ص ۱۷۲۳۳.</ref> به دو نیم کنم و در پایش پیچم، دلم نداد که فوطه سخت [[نیکو]]  بود. چون به [[طوس]] آمدیم اندر مجلس از وی سؤال کردم که [[شیخ]] ما را فرقی کند میان وسواس [[شیطانی]] و [[الهام]] [[حق]]، گفت: [[الهام]] آن بُوَد که تو را گفتند فوطه پاره کن تا پای بوسعید سردی نیابد، وسواس آن که تو را منع کرد<ref>مجید نوربخش، فرهنگ نوربخش، ج۴، ص۲۲۵.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.


==[[حقیقت وحی]]==
باید گفت که رابطه [[الهام]] و وحی ـ به معنای لغوی‌ آن ـ [[عام و خاص]] مطلق است؛ یعنی وحی عام و [[الهام]] خاص است، به عبارت دیگر [[الهام]] به وحیی اختصاص دارد که به صورت [[القاء]] در [[قلب]] است. اما وحی و [[الهام]] نسبت به معانی خاص وحی (آنچه که به عنوان وحی [[نبوت]] بر [[انبیاء]] نازل می‌شود) دو چیزِ متفاوت هستند. [[الهام]] القای معنا در [[قلب]] است و حال آن‌که وحی [[کلام]] [[خدا]] است که بدون هیچ‌گونه ابهامی توسط [[فرشته وحی]] به شخص [[پیامبر]] [[ابلاغ]] می‌شود<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
 
[[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] در بیان عدم شفافیت [[الهام]] و فرق بین [[الهام]] و وحی می‌گوید: "گاهی الهاماتی به افراد می‌شود بدون آن‌که خود فرد هم علتش را بفهمد. [[انسان]] همین‌قدر می‌بیند که یک‌دفعه در دلش چیزی را می‌فهمد، احساس می‌کند یک چیزی را [[درک]] کرد بدون آن‌که بفهمد آن چیست، این خودش یک نوع [[القاء]] و یک نوع [[الهام]] است. می‌گویند فرق لغوی [[الهام]] با وحی در این است که [[انسان]] در [[الهام]] مستشعر به مَبدئش نیست<ref>مجموعۀ آثار، مرتضی مطهری، قم، صدرا‍، ج ۴، ص ۴۰۵ ـ ۶.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
 
نکته دیگری که نباید از نظر دور داشت آن است که گرچه در تعریف [[الهام]] گفته شده است که منشأ [[الهی]] دارد و [[انسان]] را به [[کار خیر]] [[دعوت]] می‌کند ـ در مقابل [[وسوسه]] که از القائات [[شیطانی]] است و [[انسان]] را به [[شر]] [[دعوت]] می‌کند ـ اما گاهی ما در خیر یا [[شر]] بودن عمل یا نظری که به ما [[القا]] شده است تردید داریم؛ یعنی در واقع نمی‌دانیم آنچه به [[قلب]] ما [[القا]] شده [[الهام]] است یا [[وسوسه]]. به دیگر سخن، گاه به [[قلب]] ما [[القا]] می‌شود که عملی را انجام دهیم یا ایده‌ای را بپذیریم در حالی که به درستی یا نادرستی آن [[علم]] و [[یقین]] نداریم. ناگهان به [[قلب]] ما [[القا]] می‌شود که به آن عمل دست بزنیم یا نظری را بپذیریم، در چنین صورتی نمی‌توان گفت که آیا این [[القا]]، الهامی [[الهی]] است یا وسوسه‌ای نفسانی و [[شیطانی]]. همان‌طور که در متون [[دینی]] هم آمده است: {{عربی|"إِنَ‏ لِلْمَلَكِ‏ لَمَّةً وَ لِلشَّيْطَانِ‏ لَمَّةً‏‏‏"}}<ref>المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ماده دهم.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
 
بنا بر این [[الهام]] می‌تواند منشأ [[الهی]] یا نفسانی و یا حتی منشأ [[شیطانی]] داشته باشد<ref>البته این در جایی است که کار در حقیقت شرّ است ولی ما به خیر یا شرّ بودن آن آگاهی کامل نداریم.</ref>. با این همه برای تشخیص [[الهامات]] رحمانی از وسوسه‌های [[شیطانی]] معیارهای [[عقلی]] و شرعی نیز می‌تواند کارساز باشد. در [[کشف]] المحجوب هجویری آمده است که: وقتی [[شیخ]] [[ابو سعید]] از [[نیشابور]] قصد [[طوس]] داشت و اندر آن [[عقبه]]، سخت سرد بود و پایش اندر موزه می‌فسرد، درویشی گفت: من [[اندیشه]] کردم که این فوطه<ref>فوطه، معرب فوته است و فوته به معنای دستار می‌باشد. ر. ک: فرهنگ فارسی، محمد معین، تهران، مؤسسۀ انتشارات امیركبیر، ۱۳۷۸ش، چاپ سیزدهم، ج ۲، ص ۲۵۸۳؛ لغت‌نامۀ دهخدا، علی اكبر دهخدا، مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ ش، چاپ دوم، ج ۱۱، ص ۱۷۲۳۳.</ref> به دو نیم کنم و در پایش پیچم، دلم نداد که فوطه سخت [[نیکو]] بود. چون به [[طوس]] آمدیم اندر مجلس از وی سؤال کردم که [[شیخ]] ما را فرقی کند میان وسواس [[شیطانی]] و [[الهام]] [[حق]]، گفت: [[الهام]] آن بُوَد که تو را گفتند فوطه پاره کن تا پای بوسعید سردی نیابد، وسواس آن که تو را منع کرد<ref>مجید نوربخش، فرهنگ نوربخش، ج۴، ص۲۲۵.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۲۲ - ۲۴.</ref>.
 
== [[حقیقت وحی]] ==
{{اصلی|حقیقت وحی}}
{{اصلی|حقیقت وحی}}
هیچ [[پیامبری]] نبود جز اینكه از سوی [[خداوند]] بر ایشان وحی ارسال می‌شد و اصل [[نبوت]] و [[رسالت]] با وحی آغاز می‌گشت. [[وحی در قرآن]] یك نوع تكلم و سخن گفتن [[خدای تعالی]] با [[انسان]] شمرده شده است: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه:۵۱.</ref> در آیۀ مذکور، وحی سخن گفتنی شمرده شده است، در برابر سخن گفتن از پس پرده و [[ارسال رسل]].


*هیچ [[پیامبری]] نبود جز اینكه از سوی [[خداوند]] بر ایشان وحی ارسال می‌شد و اصل [[نبوت]] و [[رسالت]] با وحی آغاز می‌گشت. [[وحی در قرآن]] یك نوع تكلم و سخن گفتن [[خدای تعالی]] با [[انسان]] شمرده شده است: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه:۵۱.</ref> در آیۀ مذکور، وحی سخن گفتنی شمرده شده است، در برابر سخن گفتن از پس پرده و [[ارسال رسل]].
در برخی [[روایات]] آمده، وقتی وحی مستقیم و بی‌واسطه [[جبرئیل]] بود، حضرتش به حالت غشوه و بیهوشی می‌افتاد: "آنگاه كه وحی به او از [[ناحیه]] [[خدا]] بود كه بین او و [[خدا]] [[جبرئیل]] واسطه نبود به خاطر سنگینی وحی از [[خدا]] این امر به او می‌رسید و آنگاه كه [[جبرئیل]] واسطه می‌شد این امر به او نمی‌رسید"<ref>{{عربی|"ُ إِذَا كَانَ الْوَحْيُ مِنَ اللَّهِ إِلَيْهِ لَيْسَ بَيْنَهُمَا جَبْرَئِيلُ أَصَابَهُ ذَلِكَ لَثَقُلَ الْوَحْيُ مِنَ اللَّهِ وَ إِذَا كَانَ بَيْنَهُمَا جَبْرَئِيلُ لَمْ يُصِبْهُ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}؛امالی طوسی، ص۶۶۳.</ref>. یعنی حالت غش در صورتی پدید می‌آمد كه [[خداوند متعال]] بی هیچ واسطه و حجابی با پیامبرش سخن می‌گفت. و آنگاه كه [[جبرئیل]] پیك وحی بود و یا از پس پرده صورت می‌گرفت؛ چنین حالتی برای [[پیامبر]] رخ نمی‌داد. لذا وحی حقیقتی است در راستای دو مورد دیگر نه اینکه جدای از آنها باشد<ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۱۲.</ref>.
*در برخی [[روایات]] آمده، وقتی وحی مستقیم و بی‌واسطه [[جبرئیل]] بود، حضرتش به حالت غشوه و بیهوشی می‌افتاد: "آنگاه كه وحی به او از [[ناحیه]] [[خدا]] بود كه بین او و [[خدا]] [[جبرئیل]] واسطه نبود به خاطر سنگینی وحی از [[خدا]] این امر به او می‌رسید و آنگاه كه [[جبرئیل]] واسطه می‌شد این امر به او نمی‌رسید"<ref>{{عربی|"ُ إِذَا كَانَ الْوَحْيُ مِنَ اللَّهِ إِلَيْهِ لَيْسَ بَيْنَهُمَا جَبْرَئِيلُ أَصَابَهُ ذَلِكَ لَثَقُلَ الْوَحْيُ مِنَ اللَّهِ وَ إِذَا كَانَ بَيْنَهُمَا جَبْرَئِيلُ لَمْ يُصِبْهُ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}؛امالی طوسی، ص۶۶۳.</ref>. یعنی حالت غش در صورتی پدید می‌آمد كه [[خداوند متعال]] بی هیچ واسطه و حجابی با پیامبرش سخن می‌گفت. و آنگاه كه [[جبرئیل]] پیك وحی بود و یا از پس پرده صورت می‌گرفت؛ چنین حالتی برای [[پیامبر]] رخ نمی‌داد. لذا وحی حقیقتی است در راستای دو مورد دیگر نه اینکه جدای از آنها باشد<ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۱۲.</ref>.


==[[اقسام وحی]]==
== [[اقسام وحی]] ==
*[[امیر مؤمنان]]{{ع}} وحی را با توجه به کاربردهای [[قرآنی]] آن به هفت قسمت تقسیم کرده‌اند:  
[[امیر مؤمنان]] {{ع}} وحی را با توجه به کاربردهای [[قرآنی]] آن به هفت قسمت تقسیم کرده‌اند:  
#وحی [[رسالت]] و [[نبوت]]: {{متن قرآن|أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيغًا}}<ref> آنانند که آنچه را در دل دارند خداوند می‌داند؛ از آنان دوری گزین و پندشان ده و به آنان سخنی رسا که در دلشان جایگیر شود، بگوی؛ سوره نساء، آیه:۶۳.</ref>
# وحی [[رسالت]] و [[نبوت]]: {{متن قرآن|أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيغًا}}<ref> آنانند که آنچه را در دل دارند خداوند می‌داند؛ از آنان دوری گزین و پندشان ده و به آنان سخنی رسا که در دلشان جایگیر شود، بگوی؛ سوره نساء، آیه:۶۳.</ref>
#وحی [[الهام]]: {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ }}<ref> و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد؛ سوره نحل، آیه:۶۸.</ref>، {{متن قرآن| وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى }}<ref> و به مادر موسی الهام کردیم؛ سوره قصص، آیه:۷.</ref>
# وحی [[الهام]]: {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ }}<ref> و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد؛ سوره نحل، آیه:۶۸.</ref>، {{متن قرآن| وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى }}<ref> و به مادر موسی الهام کردیم؛ سوره قصص، آیه:۷.</ref>
#وحی [[ارشاد]]: {{متن قرآن|فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا }}<ref> پگاهان و در پایان روز (خداوند را) به پاکی بستایید؛ سوره مریم، آیه:۱۱.</ref>
# وحی [[ارشاد]]: {{متن قرآن|فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا }}<ref> پگاهان و در پایان روز (خداوند را) به پاکی بستایید؛ سوره مریم، آیه:۱۱.</ref>
#وحی تقدیر: {{متن قرآن|وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا}}<ref> و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد؛ سوره فصلت، آیه:۱۲.</ref>
# وحی تقدیر: {{متن قرآن|وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا}}<ref> و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد؛ سوره فصلت، آیه:۱۲.</ref>
#وحی امر: {{متن قرآن| وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي }}<ref> و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید؛ سوره مائده، آیه:۱۱۱.</ref>
# وحی امر: {{متن قرآن| وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي }}<ref> و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید؛ سوره مائده، آیه:۱۱۱.</ref>
#وحی [[دروغ]]: {{متن قرآن|شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ }}<ref> شیطان‌های آدمی و پری قرار دادیم که برخی به برخی دیگر یکدیگر، به فریب سخنان آراسته الهام می‌کنند؛ سوره انعام، آیه:۱۱۲.</ref>
# وحی [[دروغ]]: {{متن قرآن|شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ }}<ref> شیطان‌های آدمی و پری قرار دادیم که برخی به برخی دیگر یکدیگر، به فریب سخنان آراسته الهام می‌کنند؛ سوره انعام، آیه:۱۱۲.</ref>
#وحی خیر: {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ }}<ref> و به آنها انجام کارهای نیک وحی کردیم؛ سوره انبیاء، آیه:۷۳.</ref><ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۱۴ - ۲۱۶.</ref>
# وحی خیر: {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ }}<ref> و به آنها انجام کارهای نیک وحی کردیم؛ سوره انبیاء، آیه:۷۳.</ref><ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۱۴ - ۲۱۶.</ref>


==وحی تشریعی==
== وحی تشریعی ==
{{اصلی|وحی تشریعی}}
{{اصلی|وحی تشریعی}}


==[[وحی قرآنی]] و [[وحی بیانی]]==
== [[وحی قرآنی]] و [[وحی بیانی]] ==
{{اصلی|وحی قرآنی}}
{{اصلی|وحی قرآنی}}
{{اصلی|وحی بیانی}}
{{اصلی|وحی بیانی}}


==ارکان وحی==
== ارکان وحی ==
{{اصلی|وحی کننده}}
{{اصلی|وحی کننده}}
{{اصلی|دریافت‌کننده وحی}}
{{اصلی|دریافت‌کننده وحی}}
{{اصلی|محتوای وحی}}
{{اصلی|محتوای وحی}}
{{اصلی|پیک وحی}}
{{اصلی|پیک وحی}}
#[[وحی کننده]].
# [[وحی کننده]].
#[[دریافت‌کننده وحی]].
# [[دریافت‌کننده وحی]].
#[[محتوای وحی]].
# [[محتوای وحی]].
# [[پیک وحی]].
# [[پیک وحی]].


==[[وحی در ادیان]] ==
== [[وحی در ادیان]] ==
* [[زرتشتیان]] به سروش ایزدی و [[پیام‌آور الهی]] [[اعتقاد]] داشته‌اند <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۲۳-۲۵.</ref>.
[[زرتشتیان]] به سروش ایزدی و [[پیام‌آور الهی]] [[اعتقاد]] داشته‌اند <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۲۳-۲۵.</ref>.
* واژه وحی بارها در [[عهد عتیق]] آمده است.  
 
* در [[مسیحیت]] وحی مجموعه‌ای از حقایق اصیل و معتبر [[الهی]] است که به [[بشر]] انتقال یافته است. <ref> جان هیگ </ref>.
واژه وحی بارها در [[عهد عتیق]] آمده است. در [[مسیحیت]] وحی مجموعه‌ای از حقایق اصیل و معتبر [[الهی]] است که به [[بشر]] انتقال یافته است. <ref> جان هیگ </ref>.


==امکان وحی==
== امکان وحی ==
{{اصلی|امکان وحی}}
{{اصلی|امکان وحی}}
==[[ضرورت وحی]]==
== [[ضرورت وحی]] ==
{{اصلی|ضرورت وحی}}
{{اصلی|ضرورت وحی}}
* همه [[ادیان الهی]] معتقدند [[خداوند]] بر [[پیامبران]] وحی فرستاده است. [[قرآن کریم]] از این [[حقیقت]] در سوره نساء [[آیه]] ۱۶۴ {{متن قرآن|وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِن قَبْلُ وَ رُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا‏‏‏‏‏‏}} خبر داده است. [[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید: {{متن حىيث|" وَ لَمْ يُخْلِ اللَّهُ سُبْحَانَهُ خَلْقَهُ مِنْ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ أَوْ كِتَابٍ مُنْزَلٍ"}}<ref> نهج البلاغه، خطبۀ اول </ref>. 
همه [[ادیان الهی]] معتقدند [[خداوند]] بر [[پیامبران]] وحی فرستاده است. [[قرآن کریم]] از این [[حقیقت]] در سوره نساء [[آیه]] ۱۶۴ {{متن قرآن|وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِن قَبْلُ وَ رُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا‏‏‏‏‏‏}} خبر داده است. [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن حىيث|" وَ لَمْ يُخْلِ اللَّهُ سُبْحَانَهُ خَلْقَهُ مِنْ نَبِيٍّ مُرْسَلٍ أَوْ كِتَابٍ مُنْزَلٍ"}}<ref> نهج البلاغه، خطبۀ اول </ref>.
* در طول [[تاریخ]]، افرادی راستگو که ادعای آنان با معجزاتشان ‌همگام بوده در [[جایگاه]] [[پیامبری]] بوده‌اند <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۶۳ و ۶۴.</ref>.
* پدیده [[وحی تشریعی]]، یک امر کاملاً [[معنوی]] و [[روحانی]] است؛ درواقع [[پیامبران]]، توسط یک [[شعور]] ویژه، پیام‌های [[الهی]] را دریافت می‌کنند. اما سؤال این است اگر وحی غیرممکن نیست، چرا معمولاً معاصران گیرندگان وحی، دعوی آنها را نمی‌پذیرفتند <ref> [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]] ص ۴۱.</ref>.
* [[ضرورت وحی]]  پاسخ به این پرسش است، بر فرض امکان یک نوع رابطه ویژه بین [[خدا]] و برگزیدگانی از [[بشر]]، [[حکمت]] این کار چیست؟ چه ضرورتی ایجاب می‌کند شیوه خاصی از [[تعلیم]] در [[سرنوشت انسان]] به وجود آید؟ البته عناصر محوری [[نبوت]] دو چیز است: یکی [[قانون]] "وحی" و دیگری آورنده "[[پیامبر]]" لذا بخشی از [[دلایل]] ناظر به [[ضرورت وحی]] و بخش دیگر آن ناظر به [[ضرورت]] [[بعثت|بعثت پیامبران]] است.


==[[انکار وحی]]==
در طول [[تاریخ]]، افرادی راستگو که ادعای آنان با معجزاتشان ‌همگام بوده در [[جایگاه]] [[پیامبری]] بوده‌اند <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۶۳ و ۶۴.</ref>.
 
پدیده [[وحی تشریعی]]، یک امر کاملاً [[معنوی]] و [[روحانی]] است؛ درواقع [[پیامبران]]، توسط یک [[شعور]] ویژه، پیام‌های [[الهی]] را دریافت می‌کنند. اما سؤال این است اگر وحی غیرممکن نیست، چرا معمولاً معاصران گیرندگان وحی، دعوی آنها را نمی‌پذیرفتند <ref> [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]] ص ۴۱.</ref>.
 
[[ضرورت وحی]] پاسخ به این پرسش است، بر فرض امکان یک نوع رابطه ویژه بین [[خدا]] و برگزیدگانی از [[بشر]]، [[حکمت]] این کار چیست؟ چه ضرورتی ایجاب می‌کند شیوه خاصی از [[تعلیم]] در [[سرنوشت انسان]] به وجود آید؟ البته عناصر محوری [[نبوت]] دو چیز است: یکی [[قانون]] "وحی" و دیگری آورنده "[[پیامبر]]" لذا بخشی از [[دلایل]] ناظر به [[ضرورت وحی]] و بخش دیگر آن ناظر به [[ضرورت]] [[بعثت|بعثت پیامبران]] است.
 
== [[انکار وحی]] ==
{{اصلی|انکار وحی}}
{{اصلی|انکار وحی}}


خط ۱۳۹: خط ۱۳۳:
# تجربه‌گرایان.
# تجربه‌گرایان.


==[[اثبات وحی]]==
== [[اثبات وحی]] ==
{{اصلی|اثبات وحی}}
{{اصلی|اثبات وحی}}


==[[راه های وحی]]==
== [[راه های وحی]] ==
{{اصلی|راه وحی}}
{{اصلی|راه وحی}}


==خصوصیات و [[ویژگی‌های وحی]]==
== خصوصیات و [[ویژگی‌های وحی]] ==
{{اصلی|ویژگی وحی}}
{{اصلی|ویژگی وحی}}


==وحی و جنسیت==
== وحی و جنسیت ==
* [[پیامبران|پیامبران الهی]] همه از جنس مذکر بوده‌اند و گفت‌وگوهایی که میان [[فرشتگان]] و برخی [[زنان]] مانند [[حضرت مریم]] وجود دارد از نوع [[وحی رسالی]] نبوده است: "[[زنان]]، وحیِ [[نبوت]] و رسالی ندارند، چرا که [[خداوند]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏}}. و [[آیات]] دیگری مانند {{متن قرآن|وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ}} <ref> سوره نحل؛ آیه: ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُون‏}} <ref> سوره انبیاء؛ آیه: ۷.</ref> و {{متن قرآن|وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ أَ فَلَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذينَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ}} <ref> سوره یوسف؛ آیه: ۱۰۹.</ref>. <ref> علامه طباطبایی </ref>.  
[[پیامبران|پیامبران الهی]] همه از جنس مذکر بوده‌اند و گفت‌وگوهایی که میان [[فرشتگان]] و برخی [[زنان]] مانند [[حضرت مریم]] وجود دارد از نوع [[وحی رسالی]] نبوده است: "[[زنان]]، وحیِ [[نبوت]] و رسالی ندارند، چرا که [[خداوند]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏}}. و [[آیات]] دیگری مانند {{متن قرآن|وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ}} <ref> سوره نحل؛ آیه: ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُون‏}} <ref> سوره انبیاء؛ آیه: ۷.</ref> و {{متن قرآن|وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ أَ فَلَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذينَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ}} <ref> سوره یوسف؛ آیه: ۱۰۹.</ref>. <ref> علامه طباطبایی </ref>.
* برخی به جهت آن که [[وحی رسالی]] را خطاب نفسانی می‌دانند، آن را منطبق بر [[حضرت مریم]] و... دانسته اند. ولی این دیدگاه مطابق اندیشه‌های [[یهود]] و مخالف [[آیات قرآن]] می‌باشد. <ref> ابن حزم </ref>.
 
برخی به جهت آن که [[وحی رسالی]] را خطاب نفسانی می‌دانند، آن را منطبق بر [[حضرت مریم]] و... دانسته اند. ولی این دیدگاه مطابق اندیشه‌های [[یهود]] و مخالف [[آیات قرآن]] می‌باشد. <ref> ابن حزم </ref>.
 
== [[روح الامین]] و [[روح القدس]] ==
یکی از راه های سخن گفتن [[خداوند]] با [[بشر]] به واسطه [[رسولان]] است. [[رسولان الهی]] دو نوع اند: آسمانی، زمینی. یکی از [[رسولان]] آسمانی که [[کلام الهی]] را به [[رسولان]] زمینی می‌رساند، [[جبرئیل]] و [[روح]] الامین است. و همان گونه که در [[حدیثی]] از [[امیرمؤمنان]] {{ع}} آمده است<ref> توحید صدوق؛ ص:۲۶۴.</ref>، [[روح]] الامین [[کلام الهی]] را به طور مستقیم دریافت نمی‌کند بلکه او از [[اسرافیل]] و [[اسرافیل]] از فرشته‌ای بالاتر دریافت می‌نماید. [[خداوند متعال]] در توصیف [[جبرئیل]] می‌فرماید: {{متن قرآن| إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ }}<ref> که این (قرآن) باز خوانده فرستاده‌ای گرامی است، توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد، آنجا فرمانگزاری امین است؛ سوره تکویر، آیه: ۱۹ - ۲۱.</ref>


==[[روح الامین]] و [[روح القدس]]==
[[امام سجاد|امام زین العابدین]] {{ع}} هم او را [[امین]] دانسته و از [[مقربان]] [[خدا]] شمرده است: "[[جبرئیل]] که [[امین]] وحی تو است، در اهل آسمانها فرمانش [[اطاعت]] می‌شود. نزد تو دارای [[مقام]] و مکنت است و [[مقرّب]] درگاه تو است"<ref>{{متن حدیث|" وَ جَبْرَئِيلُ‏ الْأَمِينُ‏ عَلَى‏ وَحْيِكَ‏ الْمُطَاعُ‏ فِي‏ أَهْلِ‏ سَمَاوَاتِكَ‏ الْمَكِينُ‏ لَدَيْكَ‏ الْمُقَرَّبُ عِنْدَكَ"}}؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص ۲۱۷.</ref>.
*یکی از راه های سخن گفتن [[خداوند]] با [[بشر]] به واسطه [[رسولان]] است. [[رسولان الهی]] دو نوع اند: آسمانی، زمینی. یکی از [[رسولان]] آسمانی که [[کلام الهی]] را به [[رسولان]] زمینی می‌رساند، [[جبرئیل]] و [[روح]] الامین است. و همان گونه که در [[حدیثی]] از [[امیرمؤمنان]]{{ع}} آمده است<ref> توحید صدوق؛ ص:۲۶۴.</ref>، [[روح]] الامین [[کلام الهی]] را به طور مستقیم دریافت نمی‌کند بلکه او از [[اسرافیل]] و [[اسرافیل]] از فرشته‌ای بالاتر دریافت می‌نماید. [[خداوند متعال]] در توصیف [[جبرئیل]] می‌فرماید: {{متن قرآن| إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ  مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ }}<ref> که این (قرآن) باز خوانده فرستاده‌ای گرامی است،توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد،آنجا فرمانگزاری امین است؛ سوره تکویر، آیه: ۱۹ - ۲۱.</ref>
*[[امام سجاد|امام زین العابدین]]{{ع}} هم او را [[امین]] دانسته و از [[مقربان]] [[خدا]] شمرده است: "[[جبرئیل]] که [[امین]] وحی تو است، در اهل آسمانها فرمانش [[اطاعت]] می‌شود. نزد تو دارای [[مقام]] و مکنت است و [[مقرّب]] درگاه تو است"<ref>{{متن حدیث|" وَ جَبْرَئِيلُ‏ الْأَمِينُ‏ عَلَى‏ وَحْيِكَ‏ الْمُطَاعُ‏ فِي‏ أَهْلِ‏ سَمَاوَاتِكَ‏ الْمَكِينُ‏ لَدَيْكَ‏ الْمُقَرَّبُ عِنْدَكَ"}}؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص ۲۱۷.</ref>.
*[[فرشته وحی]] با این [[عظمت]] و [[مقام]] و منزلتی که نزد [[خداوند متعال]] دارد، وقتی به حضور [[پیامبر]]{{صل}} می‌رسید؛ با [[تواضع]] و [[فروتنی]] نزد او می‌نشست. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرمایند: "[[جبرئیل]] آنگاه که به حضور [[پیامبر]]{{صل}} می‌رسید به مانند غلامان می‌نسشت و بدون [[اذن]] بر او وارد نمی‌شد<ref>{{متن حدیث|" کَانَ جَبْرَئِیلُ إِذَا أَتَى النَّبِیَّ قَعَدَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِعْدَةَ الْعَبْدِ وَ کَانَ لَا یَدْخُلُ حَتَّی یَسْتَأْذِنَهُ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}؛ تفسیر صافی، ج۴، ص۱۹۹.</ref>.
*در [[قرآن کریم]] از [[جبرئیل]] به دو عنوان "[[روح القدس]]" و "[[روح]] الأمین" یاد شده است: {{متن قرآن|قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref> بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد؛ سوره نحل، آیه:۱۰۲.</ref>، {{متن قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ}}<ref> که روح الامین آن را فرود آورده است...بر دلت، تا از بیم‌دهندگان باشی؛ سوره شعراء، آیه: ۱۹۳ - ۱۹۴.</ref>
*[[روح القدس]] به معنای دیگر هم در [[روایات]] بکار رفته است که در بخش [[امامت]] به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت<ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۱۶.</ref>.


==[[مصونیت وحی]] ([[سلامت وحی|سلامت]] و [[خطاناپذیری وحی]])==
[[فرشته وحی]] با این [[عظمت]] و [[مقام]] و منزلتی که نزد [[خداوند متعال]] دارد، وقتی به حضور [[پیامبر]] {{صل}} می‌رسید؛ با [[تواضع]] و [[فروتنی]] نزد او می‌نشست. [[امام صادق]] {{ع}} می‌فرمایند: "[[جبرئیل]] آنگاه که به حضور [[پیامبر]] {{صل}} می‌رسید به مانند غلامان می‌نسشت و بدون [[اذن]] بر او وارد نمی‌شد<ref>{{متن حدیث|" کَانَ جَبْرَئِیلُ إِذَا أَتَى النَّبِیَّ قَعَدَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِعْدَةَ الْعَبْدِ وَ کَانَ لَا یَدْخُلُ حَتَّی یَسْتَأْذِنَهُ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}؛ تفسیر صافی، ج۴، ص۱۹۹.</ref>.
 
در [[قرآن کریم]] از [[جبرئیل]] به دو عنوان "[[روح القدس]]" و "[[روح]] الأمین" یاد شده است: {{متن قرآن|قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref> بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد؛ سوره نحل، آیه:۱۰۲.</ref>، {{متن قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ}}<ref> که روح الامین آن را فرود آورده است...بر دلت، تا از بیم‌دهندگان باشی؛ سوره شعراء، آیه: ۱۹۳ - ۱۹۴.</ref>
 
[[روح القدس]] به معنای دیگر هم در [[روایات]] بکار رفته است که در بخش [[امامت]] به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت<ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۱۶.</ref>.
 
== [[مصونیت وحی]] ([[سلامت وحی|سلامت]] و [[خطاناپذیری وحی]]) ==
{{اصلی|عصمت وحی}}
{{اصلی|عصمت وحی}}
{{اصلی|عصمت پیامبر}}
{{اصلی|عصمت پیامبر}}
*با توجه به اینکه [[خداوند]] به واسطۀ وحی بر [[پیامبران]] درصدد [[هدایت]] [[انسان]] هاست لذا باید ارسال وحی از هرگونه خطایی مصون باشد، یعنی علاوه بر اینکه [[پیامبران]] باید [[معصوم]] باشند، ملائکه‌ایی هم که وحی را از طرف [[خداوند]] برای [[پیامبران]] نازل می کنند نیز باید از [[عصمت]] برخوردار باشند تا وحی به [[سلامت]] به [[بندگان الهی]] برسد. در [[عصمت]] و [[امانت]] [[جبرئیل]] هیچ‌گونه شکّ و تردیدی وجود ندارد. علاوه بر اینکه، [[خداوند متعال]] برای حفظ وحی خویش عده‌ای از فرشتگانش را [[مأمور]] ساخته است. [[خداوند متعال]] [[علم غیب]] را ویژه خود گردانده و آن را از رسولانی که مورد [[خشنودی]] او بودند دریغ نکرده است. و برای آنها نگهبانانی از پیش رو و از پشت سر قرار داده است: {{متن قرآن|[[با توجه به آیه ۲۶ و ۲۷ سوره جن غیر از خدا چه کسی از غیب خبر دارد؟ (پرسش)|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ]]}}<ref>او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند. جز فرستاده‌ای را که بپسندد؛ سوره جن، آیه: ۲۶ و ۲۷.</ref>.
با توجه به اینکه [[خداوند]] به واسطۀ وحی بر [[پیامبران]] درصدد [[هدایت]] [[انسان]] هاست لذا باید ارسال وحی از هرگونه خطایی مصون باشد، یعنی علاوه بر اینکه [[پیامبران]] باید [[معصوم]] باشند، ملائکه‌ایی هم که وحی را از طرف [[خداوند]] برای [[پیامبران]] نازل می کنند نیز باید از [[عصمت]] برخوردار باشند تا وحی به [[سلامت]] به [[بندگان الهی]] برسد. در [[عصمت]] و [[امانت]] [[جبرئیل]] هیچ‌گونه شکّ و تردیدی وجود ندارد. علاوه بر اینکه، [[خداوند متعال]] برای حفظ وحی خویش عده‌ای از فرشتگانش را [[مأمور]] ساخته است. [[خداوند متعال]] [[علم غیب]] را ویژه خود گردانده و آن را از رسولانی که مورد [[خشنودی]] او بودند دریغ نکرده است. و برای آنها نگهبانانی از پیش رو و از پشت سر قرار داده است: {{متن قرآن|[[با توجه به آیه ۲۶ و ۲۷ سوره جن غیر از خدا چه کسی از غیب خبر دارد؟ (پرسش)|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ]]}}<ref>او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند. جز فرستاده‌ای را که بپسندد؛ سوره جن، آیه: ۲۶ و ۲۷.</ref>.
*از [[ابن عباس]] [[نقل]] شده است: هیچ آیه‌ای بر [[پیامبر]] نازل نمی‌شد جز اینکه چهار [[فرشته]] نگهبان آن بودند تا به [[پیامبر]] برساندند: "[[خداوند]] هیچ آیه‌ای از [[قرآن]] را بر پیامبرش نازل نکرد مگر اینکه چهار [[فرشته]] [[حافظ]] آن بودند. آن را نگهبانی می‌کردند تا به [[پیامبر]] برسد"<ref>{{عربی|" مَا أَنْزَلَ‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ نَبِيِّهِ‏ آيَةً مِنَ‏ الْقُرْآنِ‏ إِلَّا وَ مَعَهُ‏ أَرْبَعَةُ حَفَظَةٍ مِنَ‏ الْمَلَائِكَةِ يَحْفَظُونَهَا حَتَّى‏ يُؤَدُّونَهَا إِلَى‏ النَّبِيِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص ۲۰۱.</ref>.
*اما [[عصمت]] [[پیامبران]] درباره وحی در سه مرحله مورد بحث قرار می گیرد:
#[[عصمت پیامبران]] در [[دریافت وحی]]؛
#[[عصمت پیامبران]] در [[حفظ وحی]]؛
#[[عصمت پیامبران]] در [[ابلاغ وحی]]<ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۲۱.</ref>


==ابلاغ وحى==
از [[ابن عباس]] [[نقل]] شده است: هیچ آیه‌ای بر [[پیامبر]] نازل نمی‌شد جز اینکه چهار [[فرشته]] نگهبان آن بودند تا به [[پیامبر]] برساندند: "[[خداوند]] هیچ آیه‌ای از [[قرآن]] را بر پیامبرش نازل نکرد مگر اینکه چهار [[فرشته]] [[حافظ]] آن بودند. آن را نگهبانی می‌کردند تا به [[پیامبر]] برسد"<ref>{{عربی|" مَا أَنْزَلَ‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ نَبِيِّهِ‏ آيَةً مِنَ‏ الْقُرْآنِ‏ إِلَّا وَ مَعَهُ‏ أَرْبَعَةُ حَفَظَةٍ مِنَ‏ الْمَلَائِكَةِ يَحْفَظُونَهَا حَتَّى‏ يُؤَدُّونَهَا إِلَى‏ النَّبِيِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص ۲۰۱.</ref>.
 
اما [[عصمت]] [[پیامبران]] درباره وحی در سه مرحله مورد بحث قرار می گیرد:
# [[عصمت پیامبران]] در [[دریافت وحی]]؛
# [[عصمت پیامبران]] در [[حفظ وحی]]؛
# [[عصمت پیامبران]] در [[ابلاغ وحی]]<ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۲۱.</ref>
 
== ابلاغ وحى ==
{{اصلی|عصمت وحی}}
{{اصلی|عصمت وحی}}


==انقطاع وحى==
== انقطاع وحى ==
{{اصلی|انقطاع وحی}}
{{اصلی|انقطاع وحی}}


==ابعاد وحی==
== ابعاد وحی ==
*با توجّه به [[عصمت پیامبران]] و [[آیه]]: {{متن قرآن|وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى}}<ref> و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید.آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود؛ سوره نجم، آیه: ۳ - ۴.</ref> می‌توان گفت [[وحی الهی]] در تمام [[افعال]] و گفتار [[پیامبران]] [[الهی]] حضور داشته است. هیچ سخن و کرداری از آنان بر پایه خواهش [[نفس]] نبود؛ بلکه منشأ وحیانی و آسمانی داشت. به همین [[دلیل]]، [[قول و فعل]] و تقریر [[معصوم]] [[حجّت]] است.
با توجّه به [[عصمت پیامبران]] و [[آیه]]: {{متن قرآن|وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى}}<ref> و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید. آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود؛ سوره نجم، آیه: ۳ - ۴.</ref> می‌توان گفت [[وحی الهی]] در تمام [[افعال]] و گفتار [[پیامبران]] [[الهی]] حضور داشته است. هیچ سخن و کرداری از آنان بر پایه خواهش [[نفس]] نبود؛ بلکه منشأ وحیانی و آسمانی داشت. به همین [[دلیل]]، [[قول و فعل]] و تقریر [[معصوم]] [[حجّت]] است.
*البته باید توجّه داشت که وحی به معنای خاصّ آن، که وحی [[نبوت]] و [[رسالت]] است در موارد خاصّی صورت می‌گرفت. در مورد [[پیامبر خاتم]] محدود به [[قرآن کریم]] و احادیثی است که به عنوان [[حدیث قدسی]] معروف‌اند. ولی این بدان معنا نیست که سایر گفتار او به وحی ارتباط ندارد.
 
*بدین ترتیب معلوم می‌شود همه آنچه از [[پیامبران]] و اوصیایشان رسیده است مستند به [[وحی الهی]] اند<ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۲۸.</ref>
البته باید توجّه داشت که وحی به معنای خاصّ آن، که وحی [[نبوت]] و [[رسالت]] است در موارد خاصّی صورت می‌گرفت. در مورد [[پیامبر خاتم]] محدود به [[قرآن کریم]] و احادیثی است که به عنوان [[حدیث قدسی]] معروف‌اند. ولی این بدان معنا نیست که سایر گفتار او به وحی ارتباط ندارد.
 
بدین ترتیب معلوم می‌شود همه آنچه از [[پیامبران]] و اوصیایشان رسیده است مستند به [[وحی الهی]] اند<ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۲۸.</ref>


==مراتب وحی==
== مراتب وحی ==
{{اصلی|مراتب وحی}}
{{اصلی|مراتب وحی}}


==[[الهی بودن وحی]]==
== [[الهی بودن وحی]] ==
{{اصلی|الهی بودن وحی}}
{{اصلی|الهی بودن وحی}}


==وحی در فرهنگ مطهر==
== وحی در فرهنگ مطهر ==
وحی که از نظر لغوی به معنی آهسته و به [[نجوا]] سخن‌گفتن است، در [[قرآن]] مفهوم گسترش‌یافته‌ای دارد، که شامل انواع [[هدایت‌های مرموز]] - از [[هدایت]] جماد و نبات و حیوان گرفته تا هدایت [[انسان]] به وسیله وحی - می‌باشد. وحی چیزی از نوع [[غریزه]] است و هدایت وحی چیزی از نوع هدایت غریزی است. وحی هدایت انسان است از نظر جمعی؛ یعنی [[جامعه انسانی]] از نظر آنکه یک واحد است و [[راه]] و مسیر و [[قوانین]] حرکتی دارد [[نیازمند]] است که هدایت شود<ref>مجموعه آثار، ج۲، ص۱۸۶.</ref>. در [[حقیقت]] “وحی” همان فهماندن است از راه نهانی، از راهی غیر از راه‌های معمولی. همان قدرتی که در [[زبان علم]] غریزه نامیده می‌شود و قرآن آن را به نام وحی نامیده است<ref>اسلام و مقتضیات زمان، ج۱، ص۳۶.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۸۴۵.</ref>
وحی که از نظر لغوی به معنی آهسته و به [[نجوا]] سخن‌گفتن است، در [[قرآن]] مفهوم گسترش‌یافته‌ای دارد، که شامل انواع [[هدایت‌های مرموز]] - از [[هدایت]] جماد و نبات و حیوان گرفته تا هدایت [[انسان]] به وسیله وحی - می‌باشد. وحی چیزی از نوع [[غریزه]] است و هدایت وحی چیزی از نوع هدایت غریزی است. وحی هدایت انسان است از نظر جمعی؛ یعنی [[جامعه انسانی]] از نظر آنکه یک واحد است و [[راه]] و مسیر و [[قوانین]] حرکتی دارد [[نیازمند]] است که هدایت شود<ref>مجموعه آثار، ج۲، ص۱۸۶.</ref>. در [[حقیقت]] “وحی” همان فهماندن است از راه نهانی، از راهی غیر از راه‌های معمولی. همان قدرتی که در [[زبان علم]] غریزه نامیده می‌شود و قرآن آن را به نام وحی نامیده است<ref>اسلام و مقتضیات زمان، ج۱، ص۳۶.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۸۴۵.</ref>


===وحی و [[نبوّت]]===
=== وحی و [[نبوّت]] ===
وحی و نبوّت، یعنی اتصال مرموز با ریشه وجود و سپس [[مأموریت]] برای [[ارشاد]] [[خلق]]، مظهری است از مظاهر “هدایت” که بر سراسر هستی حکم‌فرماست:
وحی و نبوّت، یعنی اتصال مرموز با ریشه وجود و سپس [[مأموریت]] برای [[ارشاد]] [[خلق]]، مظهری است از مظاهر “هدایت” که بر سراسر هستی حکم‌فرماست:
{{متن قرآن|رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى}}<ref>«پروردگار ما کسی است که آفرینش هر چیز را به (فراخور) او، ارزانی داشته سپس راهنمایی کرده است» سوره طه، آیه ۵۰.</ref>.
{{متن قرآن|رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى}}<ref>«پروردگار ما کسی است که آفرینش هر چیز را به (فراخور) او، ارزانی داشته سپس راهنمایی کرده است» سوره طه، آیه ۵۰.</ref>.
{{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى * وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى}}<ref>«آنکه آفرید و باندام ساخت، و آنکه اندازه کرد و راه نمود» سوره اعلی، آیه ۲-۳.</ref><ref>مجموعه آثار، ج۳، ص۱۷۳.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۸۴۵.</ref>
{{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى * وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى}}<ref>«آنکه آفرید و باندام ساخت، و آنکه اندازه کرد و راه نمود» سوره اعلی، آیه ۲-۳.</ref><ref>مجموعه آثار، ج۳، ص۱۷۳.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۸۴۵.</ref>
== چیستی وحی ==
تمام پیامبرانی که از سوی خداوند مبعوث شده اند برایشان وحی نازل می شد و در اصل، نبوّت و رسالت با وحى آغاز مى‌گشت. وحى در قرآن، نوعی تكلم و سخن گفتن خداى تعالى با انسان شمرده شده است: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه:۵۱.</ref><ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]، ص۲۲۳. </ref>.
باید دانست، شناخت ماهیت و حقیقت [[وحی]] برای غیر [[پیامبران]] مقدور و ممکن نیست <ref>[[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]] ص ۱۴۵.</ref>. [[وحی]] رابطه‌ای میان پیامبران با مبدأ آفرینش است تا از این راه قوانین و نیازمندی‌های لازم بشری عرضه شود<ref>[[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]] ص ۱۰۱.</ref>.
== ویژگی های وحی ==
برخی از ویژگی‌های [[وحی]] عبارتند از: <ref>[[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]] ص ۱۴۵.</ref>
# '''اسرارآمیز بودن''': [[وحی]] جریانی از عالم فرامادی است و عالم غیرمادی، ناشناخته و از ادراکات حسی و عقلی بشر برتر است و علم امروزی تنها می‌تواند با تجربه حسی و عقل به ابعاد چیزی پی‌ببرد.
# '''رابطۀ دوسویه''': وحی رابطه میان دو نفر است: '''الف.''' پیام‌ دهنده که خداوند متعال است. '''ب.''' مأمور و گیرنده پیام، که پیامبران هستند.
# '''صیانت از خطا''': [[وحی]] حضور حقایق هستی در محضر عالم است و قابلیت صدق و کذب را ندارد، ادراکات حضوری از قبیل مفاهیم نیستند و از خطا محفوظ‌ند.
# '''غیر قابل تعلیم''': [[پیامبران]] به‌ وسیله وحی چیزی را می‌یابند که هیچ ربطی به استنباط شخصی آنان ندارند و قابل تعلیم به دیگران نیست. تفسیر [[پیامبر]] از محتوای وحی شاید به‌ صورت جمله‌هایی به دیگران انتقال داده شود؛ ولی خود محتوا قابل‌ انتقال نیست <ref>[[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]] ص ۱۰۲ و ۱۰۳.</ref>.
# '''دریافت قلبی''': {{متن قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ}}<ref>که روح الامین آن را فرود آورده است بر دلت، تا از بیم‌دهندگان باشی؛ سورۀ شعرا، آیۀ ۱۹۳ و ۱۹۴.</ref> اگر منظور از قلب درون سینه باشد، باید دیگر افراد نیز آن را دریابند و حال‌ آنکه چنین نیست، [[پیامبر]] بدون مشارکت حواس ظاهری وحی را دریافت می‌کند. در بیشتر اوقات که وحی نازل می‌شد [[پیامبر]] {{صل}} در میان مردم بود. ولی کسانی که اطراف او بودند چیزی از وحی را درک نمی‌کردند<ref>[[علامه طباطبایی]]، المیزان، ج۱۸، ص۳۱۷. </ref><ref>[[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]] ص ۱۰۲ و ۱۰۳.</ref>.
# '''خارج از اختیار بودن''': [[پیامبران|پیامبران الهی]] و [[فرشتگان]] نزول وحی هیچ اختیاری، نه در زمان فرود آمدن وحی و نه در محتوای آن ندارند. حتی پس از نزول وحی برای آنان امکان هیچ‌گونه تغییری وجود ندارد. شاهد آن {{متن قرآن|وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما يَكُونُ لي‏ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسي‏ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يُوحى‏ إِلَيَّ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ}} <ref> سوره یونس؛ آیه: ۱۵.</ref> است. گواه دیگر این است که از [[پیامبر]] سؤالی می‌شد. اما پاسخ آن مدت‌ها طول می‌کشید <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]] ص ۱۰۴ و ۱۰۵.</ref>.
== رابطه وحی با کهانت ==
{{اصلی|کهانت}}
== تحلیل‌های گوناگون از حقیقت [[وحی]] ==
=== نخست: تحلیل‌های منجر به [[انکار وحی]] ===
=== دوم: تحلیل‌های منجر به [[اثبات وحی]] ===
== مهم‌ترین نظریات در تبیین وحی ==
=== نظریه [[فعل گفتاری]] یا [[املای لفظ]] ===
=== نظریه [[القای معنا]] (گزاره) ===
=== نظریه [[تجربه دینی]] ===
== [[الهی بودن وحی]] ==
{{اصلی|الهی بودن وحی}}


== پرسش‌های وابسته ==
== پرسش‌های وابسته ==
خط ۲۰۰: خط ۲۳۷:


== جستارهای وابسته ==
== جستارهای وابسته ==
{{مدخل‌ وابسته}}
{{مدخل وابسته}}
* [[وحی در قرآن]]
* [[وحی در قرآن]]
* [[وحی در حدیث]]
* [[وحی در حدیث]]
خط ۲۶۶: خط ۳۰۳:
{{پایان مدخل وابسته}}  
{{پایان مدخل وابسته}}  


==[[:رده:آثار وحی|منبع‌شناسی جامع وحی]]==
== [[:رده:آثار وحی|منبع‌شناسی جامع وحی]] ==
{{منبع‌ جامع}}
{{منبع جامع}}
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های وحی|کتاب‌شناسی وحی]]
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های وحی|کتاب‌شناسی وحی]]
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های وحی|مقاله‌شناسی وحی]]
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های وحی|مقاله‌شناسی وحی]]
خط ۲۸۵: خط ۳۲۲:
{{پانویس}}
{{پانویس}}


{{قرآن کریم}}
{{نبوت شناسی}}
{{نبوت شناسی}}
{{قرآن کریم}}


[[رده:مدخل]]
[[رده:نبوت عامه]]
[[رده:علم معصوم]]
[[رده:منابع معرفت]]
[[رده:مدخل]]
<onlyinclude>{{درجه‌بندی
| نویسنده اصلی=<!--واثق،بهمنی-->
| ارزیابی=<!--آماده،نشده، تمام-->
| ارزیابی نهایی =<!--نشده،-،خیرآبادی،فرقانی،تمام توسط [[کاربر:خیرآبادی|خیرآبادی]]،تمام توسط [[کاربر:فرقانی|فرقانی]]-->
| شناسه = <!--ندارد، ناقص، کامل-->
| جامعیت = <!--ندارد، دارد-->
| زیاده‌نویسی = <!--دارد، ندارد-->
| رسا بودن = <!--ندارد، دارد-->
| لینک‌دهی دستی = <!--ندارد، دارد-->
| رده = <!--ندارد، دارد-->
| جعبه اطلاعات = <!--ندارد،-، دارد-->
| عکس = <!-- ندارد،-، دارد-->
| ناوبری = <!--ندارد، دارد-->
| رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد-->
| کپی‌کاری = <!--از چند منبع ، از تک منبع، ندارد-->
| استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل-->
| تاریخ خوبیدگی =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}-->
| تاریخ برتر شدن =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}-->
| توضیحات =
}}</onlyinclude>

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۱۶

وحی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: وحی در لغت - وحی در قرآن - وحی در حدیث - وحی در کلام اسلامی - وحی در عرفان اسلامی - وحی در فلسفه اسلامی - وحی در معارف دعا و زیارات - وحی در معارف و سیره علوی - وحی در معارف و سیره سجادی - وحی از دیدگاه ادیان - وحی از دیدگاه برون‌دینی - وحی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش‌های مرتبط

وحی: کلام و فرمانی که از سوی خداوند، با واسطه یا بی‌واسطه به بشری می‌‌رسد و پیام دین را می‌‌رساند، "وحی" نام دارد. خداوند به پیامبران وحی می‌کرد، یعنی پیام و کلامی را بر دل آنان می‌افکند، یا به گوش آنان می‌‌رساند. رابطه یک پیامبر با خداوند برای دریافت دین و احکام آسمانی به صورت وحی بود. وحی گاهی به صورت صدایی بود که خداوند در کوه یا درخت ایجاد می‌کرد، گاهی "جبرئیل"، واسطه وحی بود، گاهی هم خداوند، بی‌واسطه و مستقیماً با یک پیامبر سخن می‌گفت. در قرآن، به آنچه بر قلب مادر حضرت موسی الهام شد تا فرزند خود را به رود نیل افکند، یا آنچه به زنبور عسل الهام غریزی شده، نیز "وحی" گفته شده است. آیات قرآن کریم در طول ۲۳ سال، به تدریج بر پیامبر وحی می‌شد و عده‌ای به عنوان "کاتبان وحی"، آیه‌ها را می‌نگاشتند. نخستین وحی خدا بر پیامبر اسلام، در آغاز بعثت و در "غار حرا" بود. هنگام نزول وحی، حالت پیامبر دگرگون می‌شد و مسلمانان از چهره او متوجه ارتباط خدا با پیامبرش می‌شدند[۱].

مقدمه

وحی در ادیان الهی از جایگاه اساسی برخوردار است و سنگ زیربنای بحث‌های دین‌پژوهی و قرآن‌پژوهی است.

وحی در لغت به معنای القای معنا به دیگران است که نوعاً از طریق رمز و اشاره و پنهان از چشم دیگران صورت می‌گیرد. این معنای لغوی، عام بوده و هرگونه القای معنایی را در بر می‌گیرد و الهام یکی از مصادیق بارز آن است.

وحی به معنای مصطلح در فرهنگ ادیان، ارتباط کلامی بین خدا و برگزیدگانش است که حاصل آن نبوت است.

در الهام و مکاشفه نیز، القای معنا صورت می‌گیرد و بسیاری از موارد پیام‌های ربّانی به اهل مکاشفه و الهام القاء می‌شود که پاکی نفس و جلای روح و خموشی زبان و رهایی از تعلقات مادی شرط شنیدن نواهای وحیانی است.

فرق اساسی وحی به معنای مصطلح دینی با دیگر راه‌های القای معنا آن است که راه‌های دیگر از مَبدأ شفافی برخوردار نیستند و چه بسیار پیش می‌آید که القائات رحمانی با القائات نفسانی و شیطانی خلط می‌شود[۲].

وحی یکی از اساسی‌ترین مفاهیم در حوزه دین‌شناسی، است به طوری که ادیان جهان را به دو قسم ادیان وحیانی و ادیان غیر وحیانی[۳] تقسیم می‌کنند.

ادیان وحیانی، ادیانی هستند که اصالت خود را از وحی گرفته و بر این پیش‌فرض موجودیت یافته‌اند که خداوند انسان‌هایی را برگزیده و پیام خود را توسط آنان به مردم رسانده است. این پیام همان وحی الهی است. در ادیان بزرگی چون یهودیت، مسیحیت و اسلام، به رغم برخی اختلافات در مورد کیفیت وحی در میان پیروان این ادیان، کتاب‌ها و مجموعه‌هایی چون عهد قدیم، عهد جدید و قرآن، مصداق و تجلی این وحی هستند. قرآن کریم آخرین ثمره این پدیده مبارک الهی در حیات بشر است که از طریق آخرین پیامبر از سلسله پیامبران بزرگ الهی، یعنی حضرت محمد (ص)، به بشر هدیه شده تا انسان‌ها در سراسر گیتی و تا پایان جهان ندای الله را در جان و روحشان حس کنند.

پدیده وحی و ارتباط خدا با انسان از مسائلی است که چند و چون آن همیشه مورد بحث و گفتگوی دین‌مداران و دین‌پژوهان بوده است. از آنجا که قرآن کریم خود یکسر وحی الهی است و علاوه بر آن، در میان آیات و سوره‌هایش فراوان از سرشت، ابعاد و انواع آن سخن گفته است. مبحث وحی در علوم قرآنی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و با توجه به این‌که وحی، سنگ زیربنای ادیان و کتب آسمانی و از جمله خود قرآن کریم است، در علوم قرآنی نیز به عنوان اولین و مهم‌ترین بحث مطرح است. در اینجا به معناشناسی وحی و اصطلاحات مرتبط با آن مانند کهانَت، الهام و مکاشفه خواهیم پرداخت و تفاوت هر یک با دیگری را روشن خواهیم کرد[۴].

وحی در اصطلاح

مقالهٔ اصلی: وحی در قرآن

پس از سپری شدن عصر نزول قرآن و صدور روایات، دانشمندان در حوزه‌های مختلف به تفسیر، توجیه و تبیین وحی پرداخته‌اند. در اینجا اهمّ فعالیت‌های سه دسته از دانشمندان اسلامی‌ یعنی مفسران، فیلسوفان و متکلمان را به اختصار گزارش می‌کنیم[۵].

  1. مفسران: مفسران بیش‌تر به طبقه‌بندی کاربردهای وحی در لغت، قرآن و حدیث پرداخته و تلاش کرده‌اند تا معنای وحی و کاربردهای آن را در قرآن روشن سازند. حاصل نظر مفسران در این باب آن است که وحی در قرآن در یک معنا به کار نرفته است بلکه در وجوه و معانی مختلفی به کار رفته است که در بخش‌های قبلی بیان شد. همچنین آنها به توضیح آیات و روایات مربوط به انواع وحی، درجات وحی و حالات پیامبر در هنگام وحی نیز پرداخته‌اند[۶]. دانشمندان قرآن‌پژوه، این‌گونه مباحث را به عنوان یک فصل در کتب موسوم به علوم قرآن نیز آورده‌اند[۷].[۸]
  2. فیلسوفان: فیلسوفان مسلمان در تلاش بوده‌اند تا توجیهی فلسفی و هستی‌شناختی از وحی عرضه کنند. در میان فیلسوفان همیشه این پرسش مطرح بوده است که چگونه خداوند، که وجودی کاملاً مجرد است، با انسان، که وجودی مادی است، ارتباط برقرار می‌کند و با او سخن می‌گوید. فلاسفه خواسته‌اند با تحلیل مراتب وجودی جهان، پیوندی وجودی بین روح انسان و روح القدس برقرار کنند و فرایند وحی را از طریق این پیوند توجیه کنند. در میان فیلسوفان مسلمان نظریات فارابی، ابن سینا، ابن رشد، سهروردی و ملاصدرا در باب وحی قابل توجه است. نظریات این فیلسوفان در مجموع دارای انسجام لازم بوده و هر یک دیگری را تکمیل می‌کند[۹][۱۰].
  3. متکلمان: متکلمان اسلامی ‌از زاویه دیگری به وحی نگریسته‌اند. آنها در مباحثشان به دنبال اثبات ضرورت نبوت بوده‌اند. آنها می‌خواستند ثابت کنندکه انسان نمی‌تواند صرفاً با ادراکات حسی و عقلی خویش، همه مسیر زندگی را طی کند و سعادت دو جهان را برای خود رقم زند، بلکه احتیاج دارد تا از طریق هدایت‌های پیامبران الهی، که از طریق وحی با خداوند در ارتباط بودند، به حقایق برتر دست یافته و نقشه کامل زندگی را در اختیار بگیرد. به بیان دیگر، متکلمان به دنبال توجیه هستی‌شناختی و بیان نظام فلسفی وحی نبوده‌اند، بلکه با این پیش‌فرض که خداوند هر نوعی را به کمال خویش می‌رساند و انسان در رسیدن به کمال به نیرو و شعور مرموز دیگری نیاز دارد تا او را هدایت کند، به این نتیجه می‌رسیدند که وحی و نبوت ضرورت دارد[۱۱]. باید یادآور شد که علاوه بر گروه‌های یادشده از دانشمندان اسلامی، مورخانی چون ابن خلدون نیز به تفصیل این موضوع را مورد بحث قرار داده‌اند، به طور کلی می‌توان سخنان و نظریات ابن خلدون در مقدمه را از نقاط عطف مباحث مربوط به وحی تلقی کرد[۱۲][۱۳].
  4. وحی در تحقیقات متأخران و معاصران: در سده‌های اخیر فراز و نشیب‌های زیادی در کند و کاو پدیده وحی از سوی دانشمندان علوم تجربی و نیز الهیات‌دانان مشاهده می‌شود. انتشار فرهنگ مادیگری در غرب و تعارض ظاهری بین قضایای علمی ‌با برخی متون مقدس یهودی ـ مسیحی سبب شده است تا در سده هفدهم میلادی برخی از فیلسوفان غربی به انکار روح مجرد و عالم ماورای طبیعت پرداخته و در نتیجه وحی را از جمله خرافات به شمار آورند. آنها به این نتیجه رسیدند که آنچه به عنوان کلام خدا از زبان پیامبران نقل شده است، یا باید دروغ‌هایی بر ساخته خود آنها باشد‌‌‌، و یا باید پذیرفت که این افراد همچون بیمارانِ دچار تخیلات‌شده، چیزهای غیر واقعی را در پیش خود مجسم دیده و آنها را فرشتگانی پنداشته‌اند که از قول خدا با آنان سخن می‌گویند. این تفکر تا اوایل قرن نوزدهم در غرب به عنوان تفکر غالب در مورد وحی به شمار می‌رفت[۱۴][۱۵].

در قرن نوزدهم تحقیقات دانشمندان بر روی موضوع روح و آزمایش‌هایی که آنها روی افراد در حالت خواب مصنوعی انجام دادند، نشان داد که انسان دارای شخصیتی ورای شخصیت عادی و مادی است. این شخصیت باطنی قادر است در حالت خواب (طبیعی یا مصنوعی) به عوالم دیگر رفته و با سیر در آنها مناظری را مشاهده کند و از اخباری مطلع گردد که در حال بیداری نمی‌تواند آنها را ببیند یا از آنها مطلع شود. این گروه از دانشمندان به این نتیجه رسیدند که اخبار غیبی و دیگر آموزه‌های پیامبران، الهاماتی است که شخصیت باطنی‌شان به آنها القاء کرده است و حتی گاهی این شخصیت باطنی در پیش چشم ظاهری آنها مجسم شده و به صورت فرشته‌ای ظاهر می‌شده است[۱۶][۱۷].

این تحول در نگرش غرب نسبت به وحی، نگرش دانشمندان مسیحی را در مورد قرآن کریم و کیفیت وحی آن بر پیامبر اسلام نیز تغییر داد. با توجه به مجموعه مسائلی که در قرآن و دین اسلام و تاریخ اسلام وجود دارد، بسیاری از آنان اذعان داشتند که ممکن نیست حضرت محمد (ص) دروغ گفته باشد. لذا آنها نتیجه گرفتند که وحی محمّدی نیز الهامی ‌است از شعور باطنی و نفس نهانی پیامبر بر قوه متخیله او، به طوری که این اعتقادات بر پیش چشم او نیز مجسم می‌شده است و فرشته‌ای را می‌دیده که با او سخن می‌گوید[۱۸]. از این بالاتر، عده‌ای از دانشمندان مسیحی در سال‌های اخیر پذیرفته‌اند که پیامبر اسلام از مبدأ روحانی خارج از نفس خود وحی را دریافت می‌کرده است[۱۹]. ویلیام وات مونتگمری یکی از خاور‌شناسان در این‌باره می‌نویسد: "در تمام نوشته‌هایم در باره محمد، تقریباً از چهل سال پیش تا کنون همواره این نظر را ابراز کرده‌ام که محمد در این گفته که قرآن تصنیف او نبوده بلکه از بالا به او وحی شده، صداقت داشته است. از سال ۱۹۵۳ تا‌ کنون مدافع این نظر هستم که قرآن فعل الهی است که از طریق شخصیت محمد عرضه شده است[۲۰][۲۱].

در نظر دانشمندان مسلمان نیز نگرش‌های جدیدی به وحی مشاهده می‌شود. در این میان می‌توان از اقبال لاهوری به عنوان یکی از نوپردازان نام برد که در کتاب احیای تفکر دینی تحلیلی جدید از وحی عرضه کرده است. وی بر انکارناپذیری وحی به عنوان یک تجربه دینی در کنار دیگر تجربه‌های عقلی و حسی بشر تأکید ورزیده و می‌گوید: ادبیات وحیی و باطنی نوع بشر، خود گواهی بر این امر است که تجربه دینی به قدری در تاریخ بشریت درنگ داشته و مستولی بوده است که نمی‌توان آن را وهم و خیال محض پنداشت و به دور انداخت. هیچ دلیلی نداریم که با توجه به آن، یک جنبه آزمایش بشری را به عنوان واقعیت بپذیریم و جنبه‌های دیگر آن را به عنوان اینکه باطنی و عاطفی است طرد کنیم. واقعیت‌های تجربه دینی واقعیت‌هایی همچون واقعیت‌های دیگر بشری هستند، و قابلیت هر واقعیت برای اینکه در نتیجه تفسیر و تعبیر از آن کسب معرفت شود، همان اندازه است که قابلیت واقعیت‌های دیگر و نیز با تحقیق و وارسی انتقادی این ناحیه از تجربه بشری هیچ بی احترامی نسبت به آن نمی‌شود[۲۲][۲۳].

بنا بر این از لحاظ دست یافتن به معرفت، میدان تجربه باطنی همان اندازه واقعی است که میدان‌های دیگر تجربه بشری واقعیت دارد، و تنها به این عذر که آن را نمی‌توان به ادراک و حس باز‌گرداند، نباید از آن غافل و جاهل بمانیم[۲۴].

نگرش به وحی از زاویه یک تجربه دینی، البته با تعریفی متفاوت از آنچه اقبال لاهوری آورده است، امروزه در مباحث کلام جدید مورد توجه دین‌پژوهان است[۲۵].

وحی در اصطلاح مفسران قرآن و دانشمندان علوم قرآنی، عبارت است از: "دانش و هدایتی که خداوند به شیوه‌ای سری و پنهانی و خلاف رسم معمول بشر در هر زمینه‌ای که بخواهد به بندگان برگزیده اش ارزانی دارد" و نیز: "کلامی که خداوند به یکی از پیامبرانش فرو می‌فرستد و به آن دلش را نیرو می‌بخشد، و آن پیامبر می‌تواند عین آن را بر زبان آورد یا بنویسد و به مردم ابلاغ کند".

هرگاه وحی به‌طور مطلق و بدون قرینه به کار رود، بر وحی رسالی دلالت دارد. عقل عادی انسان نمی‌تواند جزئیات وحی را درک کرده و از آن تعریفی دقیق ارائه دهد.

مفهوم اصطلاحی وحی، مکالمات و افاضات تشریعی خداوند بر انسان‌های برگزیده است: " وَ قَدْ عَرَفُوهُ شَرْعاً بِأَنَّهُ أَعْلَامِ اللَّهُ تَعَالَى لِنَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِهِ بِحُكْمِ شَرْعِيٍّ وَ نَحْوِهِ ... بأنه عرفان یجده من نفسه مع الیقین بأنه من قبل الله بواسطه أو بغیر واسطة" [۲۶]. و برخی وحی را اعلام نمودن شریعت دانسته است. [۲۷].

وحی از لوازم نبوت و نوعی تکلیم الهی است که نبوت بر آن توقف دارد: " وَ قَدْ قُرِّرَ الادب الدیني فِي الْإِسْلَامِ أَنَّ لَا يُطَلِّقُ الْوَحْيُ عَلَى غیر مَا عِنْدَ الانبياء وَ الرُّسُلِ مِنْ تكليم الهي". [۲۸].

در مجموع می‌توان گفت: در وحی الهی به پیامبران، همان خصیصه اصلی "آگاهی بخشی رمزی و فوری" وجود دارد [۲۹].

بنابراین‌ چنین مواردی نمی‌تواند وحی اصطلاحی باشد:

  1. وحی به معنای الهام امور باطل
  2. وحی به غیر پیامبر
  3. مبدأ وحی غیر خداوند باشد
  4. اگر الهامی را همگان درک کنند.

وحی در اصطلاح ادیان الهی

وحی در فرهنگ ادیان الهی، مفهومی خاص دارد و وحی در این حوزه به عمل ارتباطی بین خداوند و اشخاص برگزیده گفته می‌شود که حاصل آن، نبوت است. به بیان دیگر، وحی پیامی است که پیامبران از خداوند دریافت می‌کنند. بنا بر این می‌توان گفت که وحی در اصطلاح ادیان الهی سه رکن دارد[۳۰]:

  1. فرستنده پیام که خداوند است[۳۱].
  2. گیرنده پیام که پیامبران هستند[۳۲].
  3. خود پیام، که سخن خدا است[۳۳].

نبوت، تنها متکی بر این تعریف از وحی است و نباید با مفهوم عام وحی که شامل کهانت، وسوسه، الهام و مکاشفه است، اشتباه گرفته شود[۳۴].

رابطه وحی و الهام

مقالهٔ اصلی: الهام

ابو البقاء در فرق بین وحی و الهام می‌گوید:الهام نوعی کشف معنوی است، در حالی که وحی، کشف شهودی است که متضمن کشف معنوی است؛ چراکه وحی با مشاهده فرشته و شنیدن سخن او حاصل می‌شود. وحی از خواص نبوت است در حالی که الهام اعم است[۳۵][۳۶].

باید گفت که رابطه الهام و وحی ـ به معنای لغوی‌ آن ـ عام و خاص مطلق است؛ یعنی وحی عام و الهام خاص است، به عبارت دیگر الهام به وحیی اختصاص دارد که به صورت القاء در قلب است. اما وحی و الهام نسبت به معانی خاص وحی (آنچه که به عنوان وحی نبوت بر انبیاء نازل می‌شود) دو چیزِ متفاوت هستند. الهام القای معنا در قلب است و حال آن‌که وحی کلام خدا است که بدون هیچ‌گونه ابهامی توسط فرشته وحی به شخص پیامبر ابلاغ می‌شود[۳۷].

شهید مطهری در بیان عدم شفافیت الهام و فرق بین الهام و وحی می‌گوید: "گاهی الهاماتی به افراد می‌شود بدون آن‌که خود فرد هم علتش را بفهمد. انسان همین‌قدر می‌بیند که یک‌دفعه در دلش چیزی را می‌فهمد، احساس می‌کند یک چیزی را درک کرد بدون آن‌که بفهمد آن چیست، این خودش یک نوع القاء و یک نوع الهام است. می‌گویند فرق لغوی الهام با وحی در این است که انسان در الهام مستشعر به مَبدئش نیست[۳۸][۳۹].

نکته دیگری که نباید از نظر دور داشت آن است که گرچه در تعریف الهام گفته شده است که منشأ الهی دارد و انسان را به کار خیر دعوت می‌کند ـ در مقابل وسوسه که از القائات شیطانی است و انسان را به شر دعوت می‌کند ـ اما گاهی ما در خیر یا شر بودن عمل یا نظری که به ما القا شده است تردید داریم؛ یعنی در واقع نمی‌دانیم آنچه به قلب ما القا شده الهام است یا وسوسه. به دیگر سخن، گاه به قلب ما القا می‌شود که عملی را انجام دهیم یا ایده‌ای را بپذیریم در حالی که به درستی یا نادرستی آن علم و یقین نداریم. ناگهان به قلب ما القا می‌شود که به آن عمل دست بزنیم یا نظری را بپذیریم، در چنین صورتی نمی‌توان گفت که آیا این القا، الهامی الهی است یا وسوسه‌ای نفسانی و شیطانی. همان‌طور که در متون دینی هم آمده است: "إِنَ‏ لِلْمَلَكِ‏ لَمَّةً وَ لِلشَّيْطَانِ‏ لَمَّةً‏‏‏"[۴۰][۴۱].

بنا بر این الهام می‌تواند منشأ الهی یا نفسانی و یا حتی منشأ شیطانی داشته باشد[۴۲]. با این همه برای تشخیص الهامات رحمانی از وسوسه‌های شیطانی معیارهای عقلی و شرعی نیز می‌تواند کارساز باشد. در کشف المحجوب هجویری آمده است که: وقتی شیخ ابو سعید از نیشابور قصد طوس داشت و اندر آن عقبه، سخت سرد بود و پایش اندر موزه می‌فسرد، درویشی گفت: من اندیشه کردم که این فوطه[۴۳] به دو نیم کنم و در پایش پیچم، دلم نداد که فوطه سخت نیکو بود. چون به طوس آمدیم اندر مجلس از وی سؤال کردم که شیخ ما را فرقی کند میان وسواس شیطانی و الهام حق، گفت: الهام آن بُوَد که تو را گفتند فوطه پاره کن تا پای بوسعید سردی نیابد، وسواس آن که تو را منع کرد[۴۴][۴۵].

حقیقت وحی

مقالهٔ اصلی: حقیقت وحی

هیچ پیامبری نبود جز اینكه از سوی خداوند بر ایشان وحی ارسال می‌شد و اصل نبوت و رسالت با وحی آغاز می‌گشت. وحی در قرآن یك نوع تكلم و سخن گفتن خدای تعالی با انسان شمرده شده است: ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۴۶] در آیۀ مذکور، وحی سخن گفتنی شمرده شده است، در برابر سخن گفتن از پس پرده و ارسال رسل.

در برخی روایات آمده، وقتی وحی مستقیم و بی‌واسطه جبرئیل بود، حضرتش به حالت غشوه و بیهوشی می‌افتاد: "آنگاه كه وحی به او از ناحیه خدا بود كه بین او و خدا جبرئیل واسطه نبود به خاطر سنگینی وحی از خدا این امر به او می‌رسید و آنگاه كه جبرئیل واسطه می‌شد این امر به او نمی‌رسید"[۴۷]. یعنی حالت غش در صورتی پدید می‌آمد كه خداوند متعال بی هیچ واسطه و حجابی با پیامبرش سخن می‌گفت. و آنگاه كه جبرئیل پیك وحی بود و یا از پس پرده صورت می‌گرفت؛ چنین حالتی برای پیامبر رخ نمی‌داد. لذا وحی حقیقتی است در راستای دو مورد دیگر نه اینکه جدای از آنها باشد[۴۸].

اقسام وحی

امیر مؤمنان (ع) وحی را با توجه به کاربردهای قرآنی آن به هفت قسمت تقسیم کرده‌اند:

  1. وحی رسالت و نبوت: ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيغًا﴾[۴۹]
  2. وحی الهام: ﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ ﴾[۵۰]، ﴿ وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى ﴾[۵۱]
  3. وحی ارشاد: ﴿فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا ﴾[۵۲]
  4. وحی تقدیر: ﴿وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاء أَمْرَهَا﴾[۵۳]
  5. وحی امر: ﴿ وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي ﴾[۵۴]
  6. وحی دروغ: ﴿شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ ﴾[۵۵]
  7. وحی خیر: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ ﴾[۵۶][۵۷]

وحی تشریعی

مقالهٔ اصلی: وحی تشریعی

وحی قرآنی و وحی بیانی

مقالهٔ اصلی: وحی قرآنی
مقالهٔ اصلی: وحی بیانی

ارکان وحی

مقالهٔ اصلی: وحی کننده
مقالهٔ اصلی: دریافت‌کننده وحی
مقالهٔ اصلی: محتوای وحی
مقالهٔ اصلی: پیک وحی
  1. وحی کننده.
  2. دریافت‌کننده وحی.
  3. محتوای وحی.
  4. پیک وحی.

وحی در ادیان

زرتشتیان به سروش ایزدی و پیام‌آور الهی اعتقاد داشته‌اند [۵۸].

واژه وحی بارها در عهد عتیق آمده است. در مسیحیت وحی مجموعه‌ای از حقایق اصیل و معتبر الهی است که به بشر انتقال یافته است. [۵۹].

امکان وحی

مقالهٔ اصلی: امکان وحی

ضرورت وحی

مقالهٔ اصلی: ضرورت وحی

همه ادیان الهی معتقدند خداوند بر پیامبران وحی فرستاده است. قرآن کریم از این حقیقت در سوره نساء آیه ۱۶۴ ﴿وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَيْكَ مِن قَبْلُ وَ رُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَيْكَ وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا‏‏‏‏‏‏﴾ خبر داده است. امام علی (ع) می‌فرماید: الگو:متن حىيث[۶۰].

در طول تاریخ، افرادی راستگو که ادعای آنان با معجزاتشان ‌همگام بوده در جایگاه پیامبری بوده‌اند [۶۱].

پدیده وحی تشریعی، یک امر کاملاً معنوی و روحانی است؛ درواقع پیامبران، توسط یک شعور ویژه، پیام‌های الهی را دریافت می‌کنند. اما سؤال این است اگر وحی غیرممکن نیست، چرا معمولاً معاصران گیرندگان وحی، دعوی آنها را نمی‌پذیرفتند [۶۲].

ضرورت وحی پاسخ به این پرسش است، بر فرض امکان یک نوع رابطه ویژه بین خدا و برگزیدگانی از بشر، حکمت این کار چیست؟ چه ضرورتی ایجاب می‌کند شیوه خاصی از تعلیم در سرنوشت انسان به وجود آید؟ البته عناصر محوری نبوت دو چیز است: یکی قانون "وحی" و دیگری آورنده "پیامبر" لذا بخشی از دلایل ناظر به ضرورت وحی و بخش دیگر آن ناظر به ضرورت بعثت پیامبران است.

انکار وحی

مقالهٔ اصلی: انکار وحی

ازآنجاکه ارتباط با عالم غیب از مجاری عادی به دست نمی‌آید لذا سه گروه اصل آن را ناممکن دانسته‌اند:

  1. عقل‌گرایان؛
  2. مشرکان و مخالفان پیامبران؛
  3. تجربه‌گرایان.

اثبات وحی

مقالهٔ اصلی: اثبات وحی

راه های وحی

مقالهٔ اصلی: راه وحی

خصوصیات و ویژگی‌های وحی

مقالهٔ اصلی: ویژگی وحی

وحی و جنسیت

پیامبران الهی همه از جنس مذکر بوده‌اند و گفت‌وگوهایی که میان فرشتگان و برخی زنان مانند حضرت مریم وجود دارد از نوع وحی رسالی نبوده است: "زنان، وحیِ نبوت و رسالی ندارند، چرا که خداوند می‌فرماید: ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏﴾. و آیات دیگری مانند ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾ [۶۳]، ﴿وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُون‏﴾ [۶۴] و ﴿وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحي‏ إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ أَ فَلَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذينَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ﴾ [۶۵]. [۶۶].

برخی به جهت آن که وحی رسالی را خطاب نفسانی می‌دانند، آن را منطبق بر حضرت مریم و... دانسته اند. ولی این دیدگاه مطابق اندیشه‌های یهود و مخالف آیات قرآن می‌باشد. [۶۷].

روح الامین و روح القدس

یکی از راه های سخن گفتن خداوند با بشر به واسطه رسولان است. رسولان الهی دو نوع اند: آسمانی، زمینی. یکی از رسولان آسمانی که کلام الهی را به رسولان زمینی می‌رساند، جبرئیل و روح الامین است. و همان گونه که در حدیثی از امیرمؤمنان (ع) آمده است[۶۸]، روح الامین کلام الهی را به طور مستقیم دریافت نمی‌کند بلکه او از اسرافیل و اسرافیل از فرشته‌ای بالاتر دریافت می‌نماید. خداوند متعال در توصیف جبرئیل می‌فرماید: ﴿ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ ﴾[۶۹]

امام زین العابدین (ع) هم او را امین دانسته و از مقربان خدا شمرده است: "جبرئیل که امین وحی تو است، در اهل آسمانها فرمانش اطاعت می‌شود. نزد تو دارای مقام و مکنت است و مقرّب درگاه تو است"[۷۰].

فرشته وحی با این عظمت و مقام و منزلتی که نزد خداوند متعال دارد، وقتی به حضور پیامبر (ص) می‌رسید؛ با تواضع و فروتنی نزد او می‌نشست. امام صادق (ع) می‌فرمایند: "جبرئیل آنگاه که به حضور پیامبر (ص) می‌رسید به مانند غلامان می‌نسشت و بدون اذن بر او وارد نمی‌شد[۷۱].

در قرآن کریم از جبرئیل به دو عنوان "روح القدس" و "روح الأمین" یاد شده است: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾[۷۲]، ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ﴾[۷۳]

روح القدس به معنای دیگر هم در روایات بکار رفته است که در بخش امامت به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت[۷۴].

مصونیت وحی (سلامت و خطاناپذیری وحی)

مقالهٔ اصلی: عصمت وحی
مقالهٔ اصلی: عصمت پیامبر

با توجه به اینکه خداوند به واسطۀ وحی بر پیامبران درصدد هدایت انسان هاست لذا باید ارسال وحی از هرگونه خطایی مصون باشد، یعنی علاوه بر اینکه پیامبران باید معصوم باشند، ملائکه‌ایی هم که وحی را از طرف خداوند برای پیامبران نازل می کنند نیز باید از عصمت برخوردار باشند تا وحی به سلامت به بندگان الهی برسد. در عصمت و امانت جبرئیل هیچ‌گونه شکّ و تردیدی وجود ندارد. علاوه بر اینکه، خداوند متعال برای حفظ وحی خویش عده‌ای از فرشتگانش را مأمور ساخته است. خداوند متعال علم غیب را ویژه خود گردانده و آن را از رسولانی که مورد خشنودی او بودند دریغ نکرده است. و برای آنها نگهبانانی از پیش رو و از پشت سر قرار داده است: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾[۷۵].

از ابن عباس نقل شده است: هیچ آیه‌ای بر پیامبر نازل نمی‌شد جز اینکه چهار فرشته نگهبان آن بودند تا به پیامبر برساندند: "خداوند هیچ آیه‌ای از قرآن را بر پیامبرش نازل نکرد مگر اینکه چهار فرشته حافظ آن بودند. آن را نگهبانی می‌کردند تا به پیامبر برسد"[۷۶].

اما عصمت پیامبران درباره وحی در سه مرحله مورد بحث قرار می گیرد:

  1. عصمت پیامبران در دریافت وحی؛
  2. عصمت پیامبران در حفظ وحی؛
  3. عصمت پیامبران در ابلاغ وحی[۷۷]

ابلاغ وحى

مقالهٔ اصلی: عصمت وحی

انقطاع وحى

مقالهٔ اصلی: انقطاع وحی

ابعاد وحی

با توجّه به عصمت پیامبران و آیه: ﴿وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى﴾[۷۸] می‌توان گفت وحی الهی در تمام افعال و گفتار پیامبران الهی حضور داشته است. هیچ سخن و کرداری از آنان بر پایه خواهش نفس نبود؛ بلکه منشأ وحیانی و آسمانی داشت. به همین دلیل، قول و فعل و تقریر معصوم حجّت است.

البته باید توجّه داشت که وحی به معنای خاصّ آن، که وحی نبوت و رسالت است در موارد خاصّی صورت می‌گرفت. در مورد پیامبر خاتم محدود به قرآن کریم و احادیثی است که به عنوان حدیث قدسی معروف‌اند. ولی این بدان معنا نیست که سایر گفتار او به وحی ارتباط ندارد.

بدین ترتیب معلوم می‌شود همه آنچه از پیامبران و اوصیایشان رسیده است مستند به وحی الهی اند[۷۹]

مراتب وحی

مقالهٔ اصلی: مراتب وحی

الهی بودن وحی

مقالهٔ اصلی: الهی بودن وحی

وحی در فرهنگ مطهر

وحی که از نظر لغوی به معنی آهسته و به نجوا سخن‌گفتن است، در قرآن مفهوم گسترش‌یافته‌ای دارد، که شامل انواع هدایت‌های مرموز - از هدایت جماد و نبات و حیوان گرفته تا هدایت انسان به وسیله وحی - می‌باشد. وحی چیزی از نوع غریزه است و هدایت وحی چیزی از نوع هدایت غریزی است. وحی هدایت انسان است از نظر جمعی؛ یعنی جامعه انسانی از نظر آنکه یک واحد است و راه و مسیر و قوانین حرکتی دارد نیازمند است که هدایت شود[۸۰]. در حقیقت “وحی” همان فهماندن است از راه نهانی، از راهی غیر از راه‌های معمولی. همان قدرتی که در زبان علم غریزه نامیده می‌شود و قرآن آن را به نام وحی نامیده است[۸۱].[۸۲]

وحی و نبوّت

وحی و نبوّت، یعنی اتصال مرموز با ریشه وجود و سپس مأموریت برای ارشاد خلق، مظهری است از مظاهر “هدایت” که بر سراسر هستی حکم‌فرماست: ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾[۸۳]. ﴿الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى * وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى﴾[۸۴][۸۵].[۸۶]

چیستی وحی

تمام پیامبرانی که از سوی خداوند مبعوث شده اند برایشان وحی نازل می شد و در اصل، نبوّت و رسالت با وحى آغاز مى‌گشت. وحى در قرآن، نوعی تكلم و سخن گفتن خداى تعالى با انسان شمرده شده است: ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۸۷][۸۸].

باید دانست، شناخت ماهیت و حقیقت وحی برای غیر پیامبران مقدور و ممکن نیست [۸۹]. وحی رابطه‌ای میان پیامبران با مبدأ آفرینش است تا از این راه قوانین و نیازمندی‌های لازم بشری عرضه شود[۹۰].

ویژگی های وحی

برخی از ویژگی‌های وحی عبارتند از: [۹۱]

  1. اسرارآمیز بودن: وحی جریانی از عالم فرامادی است و عالم غیرمادی، ناشناخته و از ادراکات حسی و عقلی بشر برتر است و علم امروزی تنها می‌تواند با تجربه حسی و عقل به ابعاد چیزی پی‌ببرد.
  2. رابطۀ دوسویه: وحی رابطه میان دو نفر است: الف. پیام‌ دهنده که خداوند متعال است. ب. مأمور و گیرنده پیام، که پیامبران هستند.
  3. صیانت از خطا: وحی حضور حقایق هستی در محضر عالم است و قابلیت صدق و کذب را ندارد، ادراکات حضوری از قبیل مفاهیم نیستند و از خطا محفوظ‌ند.
  4. غیر قابل تعلیم: پیامبران به‌ وسیله وحی چیزی را می‌یابند که هیچ ربطی به استنباط شخصی آنان ندارند و قابل تعلیم به دیگران نیست. تفسیر پیامبر از محتوای وحی شاید به‌ صورت جمله‌هایی به دیگران انتقال داده شود؛ ولی خود محتوا قابل‌ انتقال نیست [۹۲].
  5. دریافت قلبی: ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ﴾[۹۳] اگر منظور از قلب درون سینه باشد، باید دیگر افراد نیز آن را دریابند و حال‌ آنکه چنین نیست، پیامبر بدون مشارکت حواس ظاهری وحی را دریافت می‌کند. در بیشتر اوقات که وحی نازل می‌شد پیامبر (ص) در میان مردم بود. ولی کسانی که اطراف او بودند چیزی از وحی را درک نمی‌کردند[۹۴][۹۵].
  6. خارج از اختیار بودن: پیامبران الهی و فرشتگان نزول وحی هیچ اختیاری، نه در زمان فرود آمدن وحی و نه در محتوای آن ندارند. حتی پس از نزول وحی برای آنان امکان هیچ‌گونه تغییری وجود ندارد. شاهد آن ﴿وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما يَكُونُ لي‏ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسي‏ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يُوحى‏ إِلَيَّ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ﴾ [۹۶] است. گواه دیگر این است که از پیامبر سؤالی می‌شد. اما پاسخ آن مدت‌ها طول می‌کشید [۹۷].

رابطه وحی با کهانت

مقالهٔ اصلی: کهانت

تحلیل‌های گوناگون از حقیقت وحی

نخست: تحلیل‌های منجر به انکار وحی

دوم: تحلیل‌های منجر به اثبات وحی

مهم‌ترین نظریات در تبیین وحی

نظریه فعل گفتاری یا املای لفظ

نظریه القای معنا (گزاره)

نظریه تجربه دینی

الهی بودن وحی

مقالهٔ اصلی: الهی بودن وحی

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منبع‌شناسی جامع وحی

منابع

  1. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
  2. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
  3. بیابانی اسکوئی، محمد، نبوت
  4. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
  5. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر

پانویس

  1. ↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۴۳.
  2. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۲۶.
  3. ↑ ادیان غیر وحیانی ادیانی هستند که در آن‌ها سخنی از نزول حقایق از جانب خدا در میان نیست. به عنوان مثال، آیین‌های بودایی و تائوئیزم دو آیین غیر وحیانی‌اند؛ چراکه در این ادیان اعتقاد به خدا و نزول حقایق از جانب او مطرح نشده است.
  4. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۱۲ - ۱۵.
  5. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۵.
  6. ↑ در این‌باره رجوع کنید به: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، (ذیل آیۀ ۶۸ سورۀ نحل)؛ نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن مجید، ج ۷، ص ۳۸۹.
  7. ↑ ر. ک: الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی؛ البرهان فی علوم القرآن، بدر الدین زرکشی.
  8. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۵.
  9. ↑ در این‌باره رجوع کنید به: مجموعه آثار، مرتضی مطهری، قم، صدرا، ۱۳۷۴ ش، ج ۴، ص ۴۱۵ به بعد؛ علی رضا قائمی‌نیا، وحی و افعال گفتاری، قم، زلال کوثر، ۱۳۸۱ ش, ص ۴۲ و ۴۱ و ۱۶۶ ـ ۱۲۷؛ تحلیل وحی از دیدگاه اسلام و مسیحیت، محمد باقر سعیدی روشن، قم، مؤسسه فرهنگی اندیشه، ۱۳۷۵ ش، ص ۴۴ ـ ۳۲؛ وحی در آیات آسمانی، ابراهیم امینی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۷۷ ش، ص ۹۱ ـ ۸۱.
  10. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۵.
  11. ↑ علامه طباطبایی در رسالۀ «وحی یا شعور مرموز» نظریۀ متکلمان اسلامی را در ضرورت وحی و نبوت به خوبی تبیین کرده است. ر. ک: مباحثی در وحی و قرآن، محمد حسین طباطبایی، تهران، بنیاد علوم اسلامی، ۱۳۶۰ ش، ص ۶۵ ـ ۵۰.
  12. ↑ ر. ک: المقدمه، ابن خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش، ص ۱۱۵؛ محمد باقر سعیدی روشن، تحلیل وحی از دیدگاه اسلام و مسیحیت، ص ۱۴۲.
  13. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۵.
  14. ↑ ر. ک: دایرة المعارف القرن العشرین، فرید وجدی، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج ۱۰، ص ۷۱۳ ـ ۷۱۲.
  15. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۶.
  16. ↑ ر. ک: دایرة المعارف القرن العشرین، فرید وجدی، بیروت، دارالفکر، بی تا، ج ۱۰، ص ۷۱۳ ـ ۷۱۴.
  17. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۶.
  18. ↑ برخورد آرای مسلمانان و مسیحیان، ویلیام وات مونتگمری، ترجمۀ محمد حسین آریا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ ش. ص ۴۷.
  19. ↑ الوحی المحمدی، محمد رشید رضا، قاهره، الزهراء للاعلام العربی، ۱۹۸۸ م، ص ۳۹.
  20. ↑ ویلیام وات مونتگمری، برخورد آراء مسلمانان و مسیحیان، ص ۴۶.
  21. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۷.
  22. ↑ احیای تفکر دینی در اسلام، اقبال لاهوری، ترجمۀ احمد آرام، تهران، کتاب پایا، بی تا. ص ۲۱.
  23. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۸.
  24. ↑ احیای تفکر دینی در اسلام، اقبال لاهوری، ترجمۀ احمد آرام، تهران، کتاب پایا، بی تا. ص ۲۹.
  25. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص۵۸.
  26. ↑ شیخ محمد عبده
  27. ↑ سیوطی
  28. ↑ علامه طباطبایی
  29. ↑ علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن، ص ۳۴-۳۶؛ احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی، ص ۲۳-۲۵.
  30. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۱۲ - ۱۵.
  31. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۱۲ - ۱۵.
  32. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۱۲ - ۱۵.
  33. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۱۲ - ۱۵.
  34. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۱۲ - ۱۵.
  35. ↑ ر. ک: رسائل شاه نعمت الله ولی، ج ۳، ص ۱۸۱؛ فرهنگ نوربخش «اصطلاحات تصوف»، جواد نوربخش، تهران (ناشر: مؤلف)، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش، ج ۴، ص ۲۲۲.
  36. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۲۲ - ۲۴.
  37. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۲۲ - ۲۴.
  38. ↑ مجموعۀ آثار، مرتضی مطهری، قم، صدرا‍، ج ۴، ص ۴۰۵ ـ ۶.
  39. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۲۲ - ۲۴.
  40. ↑ المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، ماده دهم.
  41. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۲۲ - ۲۴.
  42. ↑ البته این در جایی است که کار در حقیقت شرّ است ولی ما به خیر یا شرّ بودن آن آگاهی کامل نداریم.
  43. ↑ فوطه، معرب فوته است و فوته به معنای دستار می‌باشد. ر. ک: فرهنگ فارسی، محمد معین، تهران، مؤسسۀ انتشارات امیركبیر، ۱۳۷۸ش، چاپ سیزدهم، ج ۲، ص ۲۵۸۳؛ لغت‌نامۀ دهخدا، علی اكبر دهخدا، مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ ش، چاپ دوم، ج ۱۱، ص ۱۷۲۳۳.
  44. ↑ مجید نوربخش، فرهنگ نوربخش، ج۴، ص۲۲۵.
  45. ↑ شاکر، محمد کاظم، آشنایی با علوم قرآنی، ص ۲۲ - ۲۴.
  46. ↑ و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه:۵۱.
  47. ↑ "ُ إِذَا كَانَ الْوَحْيُ مِنَ اللَّهِ إِلَيْهِ لَيْسَ بَيْنَهُمَا جَبْرَئِيلُ أَصَابَهُ ذَلِكَ لَثَقُلَ الْوَحْيُ مِنَ اللَّهِ وَ إِذَا كَانَ بَيْنَهُمَا جَبْرَئِيلُ لَمْ يُصِبْهُ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"؛امالی طوسی، ص۶۶۳.
  48. ↑ بیابانی اسکوئی، محمد، نبوت، ص۲۱۲.
  49. ↑ آنانند که آنچه را در دل دارند خداوند می‌داند؛ از آنان دوری گزین و پندشان ده و به آنان سخنی رسا که در دلشان جایگیر شود، بگوی؛ سوره نساء، آیه:۶۳.
  50. ↑ و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد؛ سوره نحل، آیه:۶۸.
  51. ↑ و به مادر موسی الهام کردیم؛ سوره قصص، آیه:۷.
  52. ↑ پگاهان و در پایان روز (خداوند را) به پاکی بستایید؛ سوره مریم، آیه:۱۱.
  53. ↑ و در هر آسمانی کار آن را وحی کرد؛ سوره فصلت، آیه:۱۲.
  54. ↑ و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید؛ سوره مائده، آیه:۱۱۱.
  55. ↑ شیطان‌های آدمی و پری قرار دادیم که برخی به برخی دیگر یکدیگر، به فریب سخنان آراسته الهام می‌کنند؛ سوره انعام، آیه:۱۱۲.
  56. ↑ و به آنها انجام کارهای نیک وحی کردیم؛ سوره انبیاء، آیه:۷۳.
  57. ↑ بیابانی اسکوئی، محمد، نبوت، ص۲۱۴ - ۲۱۶.
  58. ↑ علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن، ص ۲۳-۲۵.
  59. ↑ جان هیگ
  60. ↑ نهج البلاغه، خطبۀ اول
  61. ↑ علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن، ص ۶۳ و ۶۴.
  62. ↑ احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی ص ۴۱.
  63. ↑ سوره نحل؛ آیه: ۴۳.
  64. ↑ سوره انبیاء؛ آیه: ۷.
  65. ↑ سوره یوسف؛ آیه: ۱۰۹.
  66. ↑ علامه طباطبایی
  67. ↑ ابن حزم
  68. ↑ توحید صدوق؛ ص:۲۶۴.
  69. ↑ که این (قرآن) باز خوانده فرستاده‌ای گرامی است، توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد، آنجا فرمانگزاری امین است؛ سوره تکویر، آیه: ۱۹ - ۲۱.
  70. ↑ «" وَ جَبْرَئِيلُ‏ الْأَمِينُ‏ عَلَى‏ وَحْيِكَ‏ الْمُطَاعُ‏ فِي‏ أَهْلِ‏ سَمَاوَاتِكَ‏ الْمَكِينُ‏ لَدَيْكَ‏ الْمُقَرَّبُ عِنْدَكَ"»؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص ۲۱۷.
  71. ↑ «" کَانَ جَبْرَئِیلُ إِذَا أَتَى النَّبِیَّ قَعَدَ بَیْنَ یَدَیْهِ قِعْدَةَ الْعَبْدِ وَ کَانَ لَا یَدْخُلُ حَتَّی یَسْتَأْذِنَهُ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"»؛ تفسیر صافی، ج۴، ص۱۹۹.
  72. ↑ بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد؛ سوره نحل، آیه:۱۰۲.
  73. ↑ که روح الامین آن را فرود آورده است...بر دلت، تا از بیم‌دهندگان باشی؛ سوره شعراء، آیه: ۱۹۳ - ۱۹۴.
  74. ↑ بیابانی اسکوئی، محمد، نبوت، ص۲۱۶.
  75. ↑ او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند. جز فرستاده‌ای را که بپسندد؛ سوره جن، آیه: ۲۶ و ۲۷.
  76. ↑ " مَا أَنْزَلَ‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ نَبِيِّهِ‏ آيَةً مِنَ‏ الْقُرْآنِ‏ إِلَّا وَ مَعَهُ‏ أَرْبَعَةُ حَفَظَةٍ مِنَ‏ الْمَلَائِكَةِ يَحْفَظُونَهَا حَتَّى‏ يُؤَدُّونَهَا إِلَى‏ النَّبِيِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"؛ بحارالانوار، ج ۵۶، ص ۲۰۱.
  77. ↑ بیابانی اسکوئی، محمد، نبوت، ص۲۲۱.
  78. ↑ و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید. آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود؛ سوره نجم، آیه: ۳ - ۴.
  79. ↑ بیابانی اسکوئی، محمد، نبوت، ص۲۲۸.
  80. ↑ مجموعه آثار، ج۲، ص۱۸۶.
  81. ↑ اسلام و مقتضیات زمان، ج۱، ص۳۶.
  82. ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۸۴۵.
  83. ↑ «پروردگار ما کسی است که آفرینش هر چیز را به (فراخور) او، ارزانی داشته سپس راهنمایی کرده است» سوره طه، آیه ۵۰.
  84. ↑ «آنکه آفرید و باندام ساخت، و آنکه اندازه کرد و راه نمود» سوره اعلی، آیه ۲-۳.
  85. ↑ مجموعه آثار، ج۳، ص۱۷۳.
  86. ↑ زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر، ص ۸۴۵.
  87. ↑ و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه:۵۱.
  88. ↑ بیابانی اسکوئی، محمد، نبوت، ص۲۲۳.
  89. ↑ احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی ص ۱۴۵.
  90. ↑ علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن ص ۱۰۱.
  91. ↑ احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی ص ۱۴۵.
  92. ↑ علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن ص ۱۰۲ و ۱۰۳.
  93. ↑ که روح الامین آن را فرود آورده است بر دلت، تا از بیم‌دهندگان باشی؛ سورۀ شعرا، آیۀ ۱۹۳ و ۱۹۴.
  94. ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ج۱۸، ص۳۱۷.
  95. ↑ علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن ص ۱۰۲ و ۱۰۳.
  96. ↑ سوره یونس؛ آیه: ۱۵.
  97. ↑ علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن ص ۱۰۴ و ۱۰۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=وحی&oldid=1303719»