حکمت: تفاوت میان نسخه‌ها
| (۳۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = معرفت| عنوان مدخل = حکمت| مداخل مرتبط = [[حکمت در لغت]] - [[حکمت در قرآن]] - [[حکمت در حدیث]] - [[حکمت در نهج البلاغه]] - [[حکمت در اخلاق اسلامی]] - [[حکمت در کلام اسلامی]] - [[حکمت در فقه سیاسی]] - [[حکمت در معارف دعا و زیارات]] - [[حکمت در معارف و سیره سجادی]] - [[حکمت در معارف و سیره حسینی]]| پرسش مرتبط = }} | ||
'''حکمت'''، [[معرفت]] و دانشی است که با رساندن [[انسان]] به | '''حکمت'''، [[معرفت]] و دانشی است که با رساندن [[انسان]] به حقیقت اشیاء او را از کارهای سفیهانه و خلاف بازدارد. [[آیات]] و [[روایات]] زیادی در مورد حکمت وجود دارد که از آن به عنوان خیر کثیر یاد شده است. زمینه حکمت‌آموزی در گرو طهارت نفس و راه ماندگاری آن مراعات تقواست. از جمله آثار حکمت: سرعت فهم، [[تعقل]]، صفای ذهن و سهولت تعلم است. برخی از موانع آن نیز عبارت‌اند از: موانع [[فکری]] مانند: [[کفر]]، [[تعصب]]، و [[تقلید]]؛ موانع [[قلبی]] ـ [[اخلاقی]] مانند: [[دنیادوستی]]، [[کبر]]، [[عجب]]، [[طمع]]، [[غضب]] و آرزوی دراز و موانع [[رفتاری]] مانند: [[ظلم]]، [[فسق]]، [[گناه]] و [[تجاوز]] از [[حدود الهی]]. | ||
== | == معناشناسی == | ||
حکمت در لغت از ریشه «[[حکم]]» به معنی بازداشتن است<ref>احمد ابن فارس، معجم مقائیس اللغة، ج۲، ص۹۱؛ سعید الخوری شرتونی، اقرب الموارد؛ احمد بن علی فیومی، المصباح المنیر ج ۲ | {{اصلی|حکمت در لغت}} | ||
حکمت در لغت از ریشه «[[حکم]]» به معنی بازداشتن است<ref>احمد ابن فارس، معجم مقائیس اللغة، ج۲، ص۹۱؛ سعید الخوری شرتونی، اقرب الموارد؛ احمد بن علی فیومی، المصباح المنیر ج ۲ ص۱۴۵. </ref> ولی بازداشتنی که در راستای صلاح و [[جلوگیری از فساد]] باشد<ref>راغب اصفهانی، مفردات، ص۲۴۸؛ احمد بن علی فیومی، المصباح المنیر ج۲، ص۱۴۵.</ref>. همچنین حکمت به معنی [[دانش]] و معرفت است که صاحبش را از کارهای سفیهانه و [[جاهلانه]] باز می‌دارد<ref>احمد بن علی فیومی، المصباح المنیر ج۲، ص۱۴۵؛ احمد ابن فارس، معجم مقائیس اللغة ج۲، ص۹۱.</ref>.<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۸۱-۲۸۲.</ref>حکمت، دریافت [[حق]] است به وسیله [[عقل]] و [[علم]] و حکمت از جانب [[خدای تعالی]]، معرفت اشیا و ایجاد آنها در حدّ نهایی اقتضای آنهاست و حکمت از جانب انسان، [[شناخت]] موجودات و انجام کارهای خیر است و این همان چیزی است که [[لقمان]] در قول [[خدای عزّ و جلّ]]، به آن توصیف شده است که {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ}}<ref>«و به راستی ما به لقمان فرزانگی داده‌ایم» سوره لقمان، آیه ۱۲.</ref>. پس وقتی درباره خدای تعالی گفته شد: {{متن قرآن|هُوَ الْحَكِيمُ}}<ref>«و اوست که بر بندگان خویش چیره است و او فرزانه آگاه است» سوره انعام، آیه ۱۸.</ref>، این معنا، غیر از معنایی است که غیر او به آن توصیف می‌شود و بر این وجه است<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص۶۳۱.</ref>. | |||
و در اصطلاح به معنای رسیدن به [[حق]] از | و در اصطلاح به معنای رسیدن به [[حق]] از راه [[علم]] و [[عقل]] است<ref>احمد بن یوسف سمین حلبی، عمدة الحفاظ، ج۱، ص۵۰۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص۲۳۹-۲۴۰</ref> البته در اصطلاح علوم عقلی، حکمت [[شناخت]] [[حقایق]] موجودات است، همان‌گونه که هستند<ref>مرتضی مطهری، روش رئالیسم، ج۱، ص۵۳ (مقاله دوم)؛ راغب اصفهانی، مفردات ص۲۴۸.</ref>، به اندازه توانی که [[بشر]] در شناخت موجودات دارد<ref>جرجانی، تعریفات، ص۳۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۹۰-۹۱.</ref> | ||
در اصطلاح [[اخلاق]] حکمت، [[اعتدال]] بین قوای [[انسانی]] است که [[فضیلت]] [[انسان]] به شمار می‌آید<ref>احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه، تهذیب الاخلاق، ص۴۰.</ref>؛ یک صفت | در اصطلاح [[اخلاق]] حکمت، [[اعتدال]] بین قوای [[انسانی]] است که [[فضیلت]] [[انسان]] به شمار می‌آید<ref>احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه، تهذیب الاخلاق، ص۴۰.</ref>؛ یک صفت نفسانی که [[افعال]] خاصی از آن صادر می‌شود، به خلاف اصطلاح علوم عقلی که نوعی شناخت و [[معرفت]] است<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۸۳-۲۸۴.</ref>. بنابراین حکمت، معرفت و دانشی است که با رساندن انسان به حقیقت اشیاء او را از کارهای سفیهانه و خلاف بازدارد و مرحله‌ای بالاتر از علم که [[باطل]] در آن راه ندارد<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۹۰-۹۱.</ref>؛ چراکه مبتنی بر معرفت حقیقی و تعالیم وحیانی است<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۰۰.</ref>. حکمتی که به [[خدا]] نسبت داده می‌شود، به معنای شناخت اشیا و ایجاد آنها در نهایت [[استواری]] است<ref>{{عربی|و الحِکمَةُ: إصابة الحق بالعلم و العقل، فالحکمة من الله تعالی: معرفة الأشیاء و إیجادها علی غایة الإحکام، و من الإنسان: معرفة الموجودات و فعل الخیرات. و هذا هو الذی وصف به لقمان فی قوله عز و جل: وَ لَقَدْ آتَینا لُقْمانَ الْحِکمَةَ لقمان}}؛ مفردات راغب، ص۱۲۷.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱]]، ص۴۶۵.</ref> | ||
==حکمت در [[قرآن]]== | == حکمت در [[قرآن]] == | ||
{{اصلی|حکمت در قرآن}} | |||
کلمه حکمت، ۲۰ بار، در ۱۲ [[سوره]] قرآن ذکر شده که ۱۸ بار آن، معّرف به الف و لام: {{متن قرآن|الْحِكْمَةَ}} و ۲ بار آن، بدون الف و لام: {{متن قرآن|حِكْمَةٌ}} است<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص۶۳۰.</ref>. | |||
از منظر [[قرآن کریم]] حکمت [[خیر]] فراوان است: {{متن قرآن|يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا}}<ref>«به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند؛ و جز خردمندان در یاد نمی‌گیرند» سوره بقره، آیه ۲۶۹.</ref> که [[خداوند متعال]] به [[بندگان]] برگزیده‌اش: از جمله [[حضرت داود]]{{ع}}<ref>سوره بقره، آیه ۲۵۱.</ref> و [[عیسی]]{{ع}}<ref>سوره آل عمران، آیه ۴۸.</ref> و [[لقمان]]<ref>سوره لقمان، آیه ۱۲.</ref> عطا می‌کند. علاوه بر این، حکمت بخشی از نیاز [[معنوی]] انسان‌هاست که خداوند متعال همراه کتاب بر [[انبیا]] نازل کرده است: {{متن قرآن|فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا}}<ref>«بی‌گمان ما به خاندان ابراهیم کتاب (آسمانی) و فرزانگی دادیم و به آنان فرمانروایی سترگی بخشیدیم» سوره نساء، آیه ۵۴.</ref>. این حکمت برای [[آموزش]] به عموم [[مردم]] نازل شده است. برخی از مصادیق نظری و عملی حکمت، در [[سوره اسراء]] به این شرح آمده است: [[پاکی]] از [[شرک]] [[اعتقادی]]، [[یگانه‌پرستی]] و [[توحید عملی]]، [[احسان]] و [[مهربانی]] به والدین، دادن [[حق]] مستحق، [[میانه‌روی]] در أنفاق، [[اعتماد بر خدا]] و...<ref>سوره اسراء، آیه ۳۰-۳۸.</ref>. | |||
بنابراین حکمت از نگاه [[قرآن]]، مجموعه [[عقاید]] [[حق]] و عمل به مقتضای آنهاست و تفسیرهای مختلفی که از دانشمندان رسیده، همگی به این معنی برمی‌گردد<ref>محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۷، ص۲۶۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۸۴-۲۸۶.</ref> [[نعمت خداوند]] بر [[مؤمنان]] با [[بعثت پیامبر]] و [[تعلیم]] حکمت به مردم، سبب [[هدایت]] و [[رهایی]] آنان از [[گمراهی]] است: {{متن قرآن|لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا... وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ}}<ref>«بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت... و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.</ref>، علاوه بر اینکه تعلیم حکمت توسط [[پیامبر]] به [[مردم]]، زمینه‌ای برای [[تزکیه]] و پاکسازی آنان از آلودگیهاست: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا... وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ}}<ref>«اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت... و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد» سوره جمعه، آیه ۲.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱]]، ص۴۶۵.</ref> همچنین حکمت یکی از شیوه‌های دعوت به سوی پروردگار است: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ}}<ref>«(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان» سوره نحل، آیه ۱۲۵.</ref>.<ref>سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱۲، ص۳۷۱-۳۷؛ [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص۲۳۹-۲۴۰.</ref> | |||
==حکمت در آیینه [[روایات]] == | |||
{{اصلی|حکمت در حدیث}} | |||
براساس روایات، حکمت، [[علوم]] صحیح نافع و عمل به مقتضای آنهاست و گاهی نیز بر علومی اطلاق می‌شود که از [[خداوند]] بر [[بندگان]] پس از عمل به آنچه می‌دانند، افاضه می‌شود<ref>محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۷، ص۲۶۸.</ref>. روایات زیادی مؤید این مطلب هستند؛ از جمله [[امام صادق]]{{ع}} در [[تفسیر]] آیۀ {{متن قرآن|يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا}}<ref>«به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند» سوره بقره، آیه ۲۶۹.</ref> فرمودند: «حکمت، [[شناخت امام]] و پرهیز از [[گناهان کبیره]] است»<ref>{{متن حدیث|مَعْرِفَةَ اَلْإِمَامِ وَ اِجْتِنَابَ اَلْکَبَائِرِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۲۸۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۸۴-۲۸۶.</ref> [[امام علی]]{{ع}} حکمت را گمشدۀ [[مؤمن]] می‌دانند و سفارش می‌کنند آن‌را در هر جا، حتی اگر از [[منافق]] باشد، باید فراگرفت،؛ چراکه [[قلب]] مؤمن جایگاه شایسته حکمت است<ref>نهج البلاغه، حکمت ۷۷: {{متن حدیث|خُذِ الْحِکْمَةَ أَنَّی کَانَتْ، فَإِنَّ الْحِکْمَةَ تَکُونُ فِی صَدْرِ الْمُنَافِقِ، فَتَلَجْلَجُ فِی صَدْرِهِ حَتَّی تَخْرُجَ فَتَسْکُنَ إِلَی صَوَاحِبِهَا فِی صَدْرِ الْمُؤْمِنِ}}</ref>.<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۰۰- ۳۰۱.</ref> | |||
== اقسام حکمت == | |||
حکمت | حکمت بر دو قسم است: نظری و عملی. در بُعد نظری شاملِ هست و نیست و [[شناخت]] اشیاء است، همان‌گونه که هستند و در نهایت به حصول [[ایمان]] می‌انجامد<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۰۱.</ref> و حکمت در بُعد عملی، شامل [[شناخت]] باید و نباید و [[آگاهی]] از این است که اعمال آدمی در چه شرایطی [[نیک]] یا [[شر]] است و در نهایت باعث بروز [[عمل صالح]] و زندگی پاک می‌شود<ref>ر.ک: [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۰۱.</ref>. به بیان دیگر حکمت نظری [[معرفت]] موجوداتی است که تحقق آنها در [[اختیار انسان]] نیست ولی حکمت عملی معرفت نسبت به موجوداتی است که با [[اراده]] و [[اختیار]] [[بشر]] به وجود می‌آیند<ref>محمدصالح مازندرانی، شرح اصول کافی، ج۱، پاورقی، ص۱۱۶.</ref>.<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۸۲-۲۸۳.</ref> | ||
== شرایط فراگیری حکمت == | |||
برای فراگیری حکمت، دو شرط اساسی وجود دارد: نخست آنکه حکمت تنها از کسانی فراگرفتنی است که از زلال [[حکمت الهی]] نوشیده باشند. از این رو [[انبیای الهی]] [[برترین]] معلمان حکمت الهی هستند<ref>سوره آل عمران، آیه۴۸؛ سوره نساء، آیه۱۱۳؛ سوره مائده، آیه۱۱۰؛ سوره اسراء، آیه ۳۹.</ref>. شرط دیگر آمادگی است، [[تزکیه نفس]]، [[طهارت]] درون و زدودن [[رذائل اخلاقی]] نه تنها پیش نیاز حکمت است بلکه نتیجه [[قطعی]] آن نیز هست؛ چنانچه [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرماید: «هر بنده‌ای چهل [[روز]] برای [[خدا]] خالصانه عمل کند، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود»<ref>{{متن حدیث|مَنْ أَخْلَصَ اَلْعِبَادَةَ لِلَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ظَهَرَتْ یَنَابِیعُ اَلْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ}}؛ علی بن حسین صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۷۴؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۶۷، ۲۴۲.</ref> همچنین راه ماندگاری در مقام حکمت و جلوگیری از [[سقوط]]، مراعات [[طاعت]] و تقواست<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۸۸-۲۹۱.</ref>. | |||
== آثار حکمت == | |||
حکمت یکی از سجایای اخلاقی است، کسی که به این [[فضیلت]] آراسته شود به تبع آن صفت‌ها و سجایای نیک دیگری نیز پیدا می‌کند. علمای اخلاق برای حکمت شش اثر [[شناسایی]] کرده‌اند: | |||
== | # '''ذکاء:''' در لغت به معنی تیزهوشی است<ref>راغب اصفهانی، مفردات، ص۳۳۰؛ محمد بن ابی‌بکر رازی، مختار الصحاح؛ خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲. </ref> و در اصطلاح [[اخلاق]] عبارت است از نیرویی که باعث می‌شود [[انسان]] به سرعت از مقدمات [[استدلال]] به نتیجه برسد<ref>ابن‌میثم، شرح مأة کلمه، ص۲۰.</ref>. | ||
حکمت [[ | # '''ذکر یا [[تذکر]]:''' یعنی انسان هرگاه بخواهد چیزی را به یاد بیاورد، به سهولت و آسانی صورت می‌‌گیرد<ref>ابن‌میثم، شرح مأة کلمه، ص۲۰.</ref>. | ||
#''' | # '''سرعت فهم:''' به این معنی که برای فهم یک چیز نیازمند مکث فراوان نباشد<ref>خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.</ref>. | ||
# '''[[تعقل]]:''' به این معنی که در بحث و جست و جو از هر حقیقتی به اندازۀ شایسته دقت کند<ref>خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.</ref>. | |||
# '''صفای ذهن:''' یعنی نفس بتواند بدون هیچ تشویش و اضطرابی، به نتیجه مطلوب دست پیدا کند<ref>خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.</ref>. | |||
# | # '''سهولت یادآوری:''' یعنی نفس چنان آماده [[فکر]] باشد که بدون دخالت [[وسوسه]] و خاطره‌های متفرقه به مطلوب خود توجه کند<ref>خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.</ref>.<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۹۱-۲۹۲.</ref> | ||
== موانع حکمت == | |||
حکمت [[حقیقت علم]] است که به انسان و دانسته‌هایش [[ارزش]] می‌دهد ولی ممکن است موانعی بر سر راه آن قرار گیرد که عبارت‌اند از: | |||
# '''موانع [[فکری]]''': | |||
## [[کفر]] مهم‌ترین مانع فکری و [[اعتقادی]] حکمت است و در مقابل [[ایمان به خدا]] منشأ [[رشد]] و [[هدایت]] انسان است. [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ}}<ref>«و هر کس به خداوند ایمان آورد (خداوند) دلش را راهنمایی می‌کند» سوره تغابن، آیه ۱۱.</ref>. | |||
## مانع فکری دیگر [[تعصب]] است که [[انصاف]] و [[حق جویی]] را در [[قلب]] می‌کُشد و [[جور]] و [[ستم]] را جایگزین می‌کند. | |||
## [[تقلید]] مانع فکری دیگری برای حکمت است، پذیرش قول دیگری بدون دلیل و [[شاهد]]<ref>فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص۲۰.</ref>، [[قرآن]] در موارد زیادی [[کفار]] را به خاطر [[پیروی]] بی‌دلیل از پدران و نیاکان خود [[سرزنش]] نموده است: {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ}}<ref>«و چون به آنان گفته شود از آنچه خداوند فرو فرستاده است پیروی کنید می‌گویند: (نه) بلکه ما از آنچه پدرانمان را بر آن یافته‌ایم پیروی می‌کنیم؛ آیا حتی اگر پدرانشان چیزی را در نمی‌یافته و راه به جایی نمی‌برده‌اند، (باز از پدرانشان پیروی می‌کنند؟)» سوره بقره، آیه ۱۷۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۹۵-۲۹۷.</ref> | |||
# '''موانع [[قلبی]] ـ [[اخلاقی]]''': به [[طور]] کلی [[رذیلت‌های اخلاقی]] موجب [[انحراف]] نفس از حالت طبیعی و مانع پذیرش [[نور]] حکمت می‌شوند. چنانچه [[امام هادی]]{{ع}} می‌فرماید: «حکمت در جان‌های [[فاسد]] اثر نمی‌کند»<ref>{{متن حدیث|اَلْحِکْمَةُ لاَ تَنْجَعُ فِی اَلطِّبَاعِ اَلْفَاسِدَةِ}}؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۵، ص۳۷۰</ref> ولی برخی از رذیلت‌های اخلاقی به طور خاص به عنوان مانع حکمت محسوب می‌شوند، مانند: | |||
## [[دنیادوستی]]: [[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید: «به خاطر دنیادوستی گوش‌ها از شنیدن حکمت کر و قلب‌ها از دیدن نور [[بصیرت]] [[کور]] شده‌اند»<ref>{{متن حدیث|لِحُبِّ اَلدُّنْیَا صَمَتَ اَلْأَسْمَاعُ عَنْ سِمَاعِ اَلْحِکْمَةِ وَ عَمِیَتِ اَلْقُلُوبُ عَنْ نُورِ اَلْبَصِیرَةِ}}؛ محمد بن مرتضی فیض کاشانی، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۶، ص۲۲۸.</ref>. | ## [[دنیادوستی]]: [[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید: «به خاطر دنیادوستی گوش‌ها از شنیدن حکمت کر و قلب‌ها از دیدن نور [[بصیرت]] [[کور]] شده‌اند»<ref>{{متن حدیث|لِحُبِّ اَلدُّنْیَا صَمَتَ اَلْأَسْمَاعُ عَنْ سِمَاعِ اَلْحِکْمَةِ وَ عَمِیَتِ اَلْقُلُوبُ عَنْ نُورِ اَلْبَصِیرَةِ}}؛ محمد بن مرتضی فیض کاشانی، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۶، ص۲۲۸.</ref>. | ||
## [[کبر]] و خود برتربینی: [[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرماید: «کشت در [[زمین]] نرم می‌روید نه بر روی سنگ صاف؛ همین‌طور است حکمت در [[قلب]] [[انسان]] [[فروتن]] ساکن می‌شود نه در قلب انسان‌های [[متکبر]] [[سرکش]]»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اَلزَّرْعَ یَنْبُتُ فِی اَلسَّهْلِ وَ لاَ یَنْبُتُ فِی اَلصَّفَا فَکَذَلِکَ اَلْحِکْمَةُ تَعْمَرُ فِی قَلْبِ اَلْمُتَوَاضِعِ وَ لاَ تَعْمَرُ فِی قَلْبِ اَلْمُتَکَبِّرِ اَلْجَبَّارِ}}؛ حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحت العقول عن آل الرسول، ص۳۹۶.</ref>. | ## [[کبر]] و [[خود برتربینی]]: [[امام کاظم]]{{ع}} می‌فرماید: «کشت در [[زمین]] نرم می‌روید نه بر روی سنگ صاف؛ همین‌طور است حکمت در [[قلب]] [[انسان]] [[فروتن]] ساکن می‌شود نه در قلب انسان‌های [[متکبر]] [[سرکش]]»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اَلزَّرْعَ یَنْبُتُ فِی اَلسَّهْلِ وَ لاَ یَنْبُتُ فِی اَلصَّفَا فَکَذَلِکَ اَلْحِکْمَةُ تَعْمَرُ فِی قَلْبِ اَلْمُتَوَاضِعِ وَ لاَ تَعْمَرُ فِی قَلْبِ اَلْمُتَکَبِّرِ اَلْجَبَّارِ}}؛ حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحت العقول عن آل الرسول، ص۳۹۶.</ref>. | ||
## [[عُجب]] یا [[خودپسندی]]: عُجب، [[دشمن]] [[عقل انسان]] است. | ## [[عُجب]] یا [[خودپسندی]]: عُجب، [[دشمن]] [[عقل انسان]] است. امام علی{{ع}} می‌فرماید: «خودپسندی [[عقل]] را تباه می‌کند»<ref>{{متن حدیث|اَلْعُجْبُ یُفْسِدُ اَلْعَقْلَ}}؛ جمال‌الدین محمد خوانساری، شرح فارسی غرر و درر آمدی، تصحیح سید جلال‌الدین محدث، ج۱، ص۱۸۹.</ref>. | ||
## [[طمع]] آفت عقل و مانع حکمت است: | ## [[طمع]] آفت عقل و مانع حکمت است: علی{{ع}} می‌فرماید: «[[عقل‌ها]] بیشتر هنگامی به زمین می‌خورند که طمع فعال می‌شود»<ref>{{متن حدیث|أَکْثَرُ مَصَارِعِ اَلْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ اَلْمَطَامِعِ}}؛ حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص۵۰۴.</ref>. | ||
## [[غضب]]: [[خشم]] نه تنها مانع کسب حکمت، بلکه مانع بهره وری از آن نیز می‌شود. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: «خشم، قلب انسان [[حکیم]] را از بین می‌برد»<ref>{{متن حدیث|اَلْغَضَبُ مَمْحَقَةٌ لِقَلْبِ اَلْحَکِیمِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۲۰۵.</ref>. | ## [[غضب]]: [[خشم]] نه تنها مانع کسب حکمت، بلکه مانع بهره وری از آن نیز می‌شود. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: «خشم، [[قلب]] [[انسان]] [[حکیم]] را از بین می‌برد»<ref>{{متن حدیث|اَلْغَضَبُ مَمْحَقَةٌ لِقَلْبِ اَلْحَکِیمِ}}؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۲۰۵.</ref>. | ||
## | ## آرزوی دراز: [[علم]] و حکمت در [[جهان]] [[حقیقت]] به دست می‌آید، در حالی که انسان آرزوپرور در عالم خیال سرگرم است<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۲۹۷-۳۰۱.</ref>. | ||
#'''موانع [[رفتاری]]''': برخی [[گناهان]] موجب [[مرگ]] قلب می‌شوند و به طور کلی باب حکمت را به روی انسان می‌بندند. برخی از عناوین عام مثل [[اسراف]]، [[ظلم]]، [[فسق]]، [[تعدی]] بر [[گناه]] و [[تجاوز]] از [[حدود الهی]]، در [[قرآن کریم]] از موانع | # '''موانع [[رفتاری]]''': برخی [[گناهان]] موجب [[مرگ]] قلب می‌شوند و به [[طور]] کلی باب حکمت را به روی انسان می‌بندند. برخی از عناوین عام مثل [[اسراف]]، [[ظلم]]، [[فسق]]، [[تعدی]] بر [[گناه]] و [[تجاوز]] از [[حدود الهی]]، در [[قرآن کریم]] از موانع هدایت‌پذیری به شمار آمده‌اند؛ چراکه تجاوز از حدود الهی سبب بسته شدن [[دل]] به روی [[حقایق]] و معارف است: {{متن قرآن|كَذَلِكَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِينَ}}<ref>«بدین‌گونه بر دل تجاوزگران مهر می‌نهیم» سوره یونس، آیه ۷۴.</ref>. برخی رفتارهای خاص نیز در [[روایات]] به عنوان مانع حکمت شمرده شده‌اند که از آن جمله می‌توان [[اشتغال]] به کارهای [[بیهوده]]، شراب‌خواری، پرخوری و مجالست با [[ثروتمندان]] را نام برد. [[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید: «هرکس [[لهو]] و بیهودگی‌اش زیاد شود، احمق می‌شود»<ref>{{متن حدیث|مَنْ کَثُرَ لَهْوُهُ اُسْتُحْمِقَ}}؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۳۰.</ref> [[رسول‌خدا]]{{صل}} درباره پرخوری می‌فرماید: «پرخوری نکنید که [[نور]] حکمت در سینه‌هاتان خاموش می‌شود»<ref>{{متن حدیث|لا تشبعوا فیطفأ نور الحکمة من صدورکم}}؛ متقی هندی، کنزالعمال ج۱۵، ص۸۷۵.</ref> و درباره هم‌نشینی با ثروتمندان نیز فرموده‌اند: «هم‌نشینی با ثروتمندان قلب را می‌میراند»<ref>{{متن حدیث|الجلوس مع الاغنیا یمیت القلب}}؛ سید عبدالله جزائری، التفحة السنیة، ص۳۳۱.</ref>.<ref>ر.ک: [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|اخلاق الاهی ج۱]]، ص۳۰۱-۳۰۵.</ref> | ||
==جستارهای وابسته== | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[حکمت الهی]] | * [[حکمت الهی]] | ||
* [[فلسفه الهی]] | * [[فلسفه الهی]] | ||
| خط ۸۱: | خط ۷۹: | ||
* [[مراتب حکمت]] | * [[مراتب حکمت]] | ||
* [[تنزه از عبث]] | * [[تنزه از عبث]] | ||
{{پایان | {{پایان مدخل وابسته}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{ | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سیدجمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] | |||
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه''']] | |||
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | # [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']] | ||
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']] | # [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱''']] | ||
# [[پرونده:1100246.jpg|22px]] [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|'''اخلاق الاهی ج۱''']] | # [[پرونده:1100246.jpg|22px]] [[مجتبی تهرانی|تهرانی، مجتبی]]، [[اخلاق الاهی ج۱ (کتاب)|'''اخلاق الاهی ج۱''']] | ||
# [[پرونده:1379779.jpg|22px]] [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم''']] | # [[پرونده:1379779.jpg|22px]] [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم''']] | ||
{{پایان}} | # [[پرونده:1100560.jpg|22px]] [[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ قرآن ج۱''']] | ||
{{ | {{پایان منابع}} | ||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
{{فضایل اخلاقی}} | |||
{{ | {{مفاهیم اخلاقی}} | ||
{{ | {{فضیلت}} | ||
{{حکمت}} | |||
[[رده: | [[رده:منابع معرفت]] | ||
[[رده:فضایل اخلاقی]] | [[رده:فضایل اخلاقی]] | ||
[[رده:مدخل اخلاقی نهج البلاغه]] | [[رده:مدخل اخلاقی نهج البلاغه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۴ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۴۹
این مدخل زیرشاخهٔ بحث معرفت است. حکمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حکمت در لغت - حکمت در قرآن - حکمت در حدیث - حکمت در نهج البلاغه - حکمت در اخلاق اسلامی - حکمت در کلام اسلامی - حکمت در فقه سیاسی - حکمت در معارف دعا و زیارات - حکمت در معارف و سیره سجادی - حکمت در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط نداردحکمت، معرفت و دانشی است که با رساندن انسان به حقیقت اشیاء او را از کارهای سفیهانه و خلاف بازدارد. آیات و روایات زیادی در مورد حکمت وجود دارد که از آن به عنوان خیر کثیر یاد شده است. زمینه حکمت‌آموزی در گرو طهارت نفس و راه ماندگاری آن مراعات تقواست. از جمله آثار حکمت: سرعت فهم، تعقل، صفای ذهن و سهولت تعلم است. برخی از موانع آن نیز عبارت‌اند از: موانع فکری مانند: کفر، تعصب، و تقلید؛ موانع قلبی ـ اخلاقی مانند: دنیادوستی، کبر، عجب، طمع، غضب و آرزوی دراز و موانع رفتاری مانند: ظلم، فسق، گناه و تجاوز از حدود الهی.
معناشناسی
حکمت در لغت از ریشه «حکم» به معنی بازداشتن است[۱] ولی بازداشتنی که در راستای صلاح و جلوگیری از فساد باشد[۲]. همچنین حکمت به معنی دانش و معرفت است که صاحبش را از کارهای سفیهانه و جاهلانه باز می‌دارد[۳].[۴]حکمت، دریافت حق است به وسیله عقل و علم و حکمت از جانب خدای تعالی، معرفت اشیا و ایجاد آنها در حدّ نهایی اقتضای آنهاست و حکمت از جانب انسان، شناخت موجودات و انجام کارهای خیر است و این همان چیزی است که لقمان در قول خدای عزّ و جلّ، به آن توصیف شده است که ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ﴾[۵]. پس وقتی درباره خدای تعالی گفته شد: ﴿هُوَ الْحَكِيمُ﴾[۶]، این معنا، غیر از معنایی است که غیر او به آن توصیف می‌شود و بر این وجه است[۷].
و در اصطلاح به معنای رسیدن به حق از راه علم و عقل است[۸].[۹] البته در اصطلاح علوم عقلی، حکمت شناخت حقایق موجودات است، همان‌گونه که هستند[۱۰]، به اندازه توانی که بشر در شناخت موجودات دارد[۱۱].[۱۲]
در اصطلاح اخلاق حکمت، اعتدال بین قوای انسانی است که فضیلت انسان به شمار می‌آید[۱۳]؛ یک صفت نفسانی که افعال خاصی از آن صادر می‌شود، به خلاف اصطلاح علوم عقلی که نوعی شناخت و معرفت است[۱۴]. بنابراین حکمت، معرفت و دانشی است که با رساندن انسان به حقیقت اشیاء او را از کارهای سفیهانه و خلاف بازدارد و مرحله‌ای بالاتر از علم که باطل در آن راه ندارد[۱۵]؛ چراکه مبتنی بر معرفت حقیقی و تعالیم وحیانی است[۱۶]. حکمتی که به خدا نسبت داده می‌شود، به معنای شناخت اشیا و ایجاد آنها در نهایت استواری است[۱۷].[۱۸]
حکمت در قرآن
کلمه حکمت، ۲۰ بار، در ۱۲ سوره قرآن ذکر شده که ۱۸ بار آن، معّرف به الف و لام: ﴿الْحِكْمَةَ﴾ و ۲ بار آن، بدون الف و لام: ﴿حِكْمَةٌ﴾ است[۱۹].
از منظر قرآن کریم حکمت خیر فراوان است: ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا﴾[۲۰] که خداوند متعال به بندگان برگزیده‌اش: از جمله حضرت داود(ع)[۲۱] و عیسی(ع)[۲۲] و لقمان[۲۳] عطا می‌کند. علاوه بر این، حکمت بخشی از نیاز معنوی انسان‌هاست که خداوند متعال همراه کتاب بر انبیا نازل کرده است: ﴿فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾[۲۴]. این حکمت برای آموزش به عموم مردم نازل شده است. برخی از مصادیق نظری و عملی حکمت، در سوره اسراء به این شرح آمده است: پاکی از شرک اعتقادی، یگانه‌پرستی و توحید عملی، احسان و مهربانی به والدین، دادن حق مستحق، میانه‌روی در أنفاق، اعتماد بر خدا و...[۲۵].
بنابراین حکمت از نگاه قرآن، مجموعه عقاید حق و عمل به مقتضای آنهاست و تفسیرهای مختلفی که از دانشمندان رسیده، همگی به این معنی برمی‌گردد[۲۶].[۲۷] نعمت خداوند بر مؤمنان با بعثت پیامبر و تعلیم حکمت به مردم، سبب هدایت و رهایی آنان از گمراهی است: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا... وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾[۲۸]، علاوه بر اینکه تعلیم حکمت توسط پیامبر به مردم، زمینه‌ای برای تزکیه و پاکسازی آنان از آلودگیهاست: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا... وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ﴾[۲۹].[۳۰] همچنین حکمت یکی از شیوه‌های دعوت به سوی پروردگار است: ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ﴾[۳۱].[۳۲]
حکمت در آیینه روایات
براساس روایات، حکمت، علوم صحیح نافع و عمل به مقتضای آنهاست و گاهی نیز بر علومی اطلاق می‌شود که از خداوند بر بندگان پس از عمل به آنچه می‌دانند، افاضه می‌شود[۳۳]. روایات زیادی مؤید این مطلب هستند؛ از جمله امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا﴾[۳۴] فرمودند: «حکمت، شناخت امام و پرهیز از گناهان کبیره است»[۳۵].[۳۶] امام علی(ع) حکمت را گمشدۀ مؤمن می‌دانند و سفارش می‌کنند آن‌را در هر جا، حتی اگر از منافق باشد، باید فراگرفت،؛ چراکه قلب مؤمن جایگاه شایسته حکمت است[۳۷].[۳۸]
اقسام حکمت
حکمت بر دو قسم است: نظری و عملی. در بُعد نظری شاملِ هست و نیست و شناخت اشیاء است، همان‌گونه که هستند و در نهایت به حصول ایمان می‌انجامد[۳۹] و حکمت در بُعد عملی، شامل شناخت باید و نباید و آگاهی از این است که اعمال آدمی در چه شرایطی نیک یا شر است و در نهایت باعث بروز عمل صالح و زندگی پاک می‌شود[۴۰]. به بیان دیگر حکمت نظری معرفت موجوداتی است که تحقق آنها در اختیار انسان نیست ولی حکمت عملی معرفت نسبت به موجوداتی است که با اراده و اختیار بشر به وجود می‌آیند[۴۱].[۴۲]
شرایط فراگیری حکمت
برای فراگیری حکمت، دو شرط اساسی وجود دارد: نخست آنکه حکمت تنها از کسانی فراگرفتنی است که از زلال حکمت الهی نوشیده باشند. از این رو انبیای الهی برترین معلمان حکمت الهی هستند[۴۳]. شرط دیگر آمادگی است، تزکیه نفس، طهارت درون و زدودن رذائل اخلاقی نه تنها پیش نیاز حکمت است بلکه نتیجه قطعی آن نیز هست؛ چنانچه رسول خدا(ص) می‌فرماید: «هر بنده‌ای چهل روز برای خدا خالصانه عمل کند، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود»[۴۴] همچنین راه ماندگاری در مقام حکمت و جلوگیری از سقوط، مراعات طاعت و تقواست[۴۵].
آثار حکمت
حکمت یکی از سجایای اخلاقی است، کسی که به این فضیلت آراسته شود به تبع آن صفت‌ها و سجایای نیک دیگری نیز پیدا می‌کند. علمای اخلاق برای حکمت شش اثر شناسایی کرده‌اند:
- ذکاء: در لغت به معنی تیزهوشی است[۴۶] و در اصطلاح اخلاق عبارت است از نیرویی که باعث می‌شود انسان به سرعت از مقدمات استدلال به نتیجه برسد[۴۷].
- ذکر یا تذکر: یعنی انسان هرگاه بخواهد چیزی را به یاد بیاورد، به سهولت و آسانی صورت می‌‌گیرد[۴۸].
- سرعت فهم: به این معنی که برای فهم یک چیز نیازمند مکث فراوان نباشد[۴۹].
- تعقل: به این معنی که در بحث و جست و جو از هر حقیقتی به اندازۀ شایسته دقت کند[۵۰].
- صفای ذهن: یعنی نفس بتواند بدون هیچ تشویش و اضطرابی، به نتیجه مطلوب دست پیدا کند[۵۱].
- سهولت یادآوری: یعنی نفس چنان آماده فکر باشد که بدون دخالت وسوسه و خاطره‌های متفرقه به مطلوب خود توجه کند[۵۲].[۵۳]
موانع حکمت
حکمت حقیقت علم است که به انسان و دانسته‌هایش ارزش می‌دهد ولی ممکن است موانعی بر سر راه آن قرار گیرد که عبارت‌اند از:
- موانع فکری:
- کفر مهم‌ترین مانع فکری و اعتقادی حکمت است و در مقابل ایمان به خدا منشأ رشد و هدایت انسان است. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ﴾[۵۴].
- مانع فکری دیگر تعصب است که انصاف و حق جویی را در قلب می‌کُشد و جور و ستم را جایگزین می‌کند.
- تقلید مانع فکری دیگری برای حکمت است، پذیرش قول دیگری بدون دلیل و شاهد[۵۵]، قرآن در موارد زیادی کفار را به خاطر پیروی بی‌دلیل از پدران و نیاکان خود سرزنش نموده است: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ﴾[۵۶].[۵۷]
- موانع قلبی ـ اخلاقی: به طور کلی رذیلت‌های اخلاقی موجب انحراف نفس از حالت طبیعی و مانع پذیرش نور حکمت می‌شوند. چنانچه امام هادی(ع) می‌فرماید: «حکمت در جان‌های فاسد اثر نمی‌کند»[۵۸] ولی برخی از رذیلت‌های اخلاقی به طور خاص به عنوان مانع حکمت محسوب می‌شوند، مانند:
- دنیادوستی: امام علی(ع) می‌فرماید: «به خاطر دنیادوستی گوش‌ها از شنیدن حکمت کر و قلب‌ها از دیدن نور بصیرت کور شده‌اند»[۵۹].
- کبر و خود برتربینی: امام کاظم(ع) می‌فرماید: «کشت در زمین نرم می‌روید نه بر روی سنگ صاف؛ همین‌طور است حکمت در قلب انسان فروتن ساکن می‌شود نه در قلب انسان‌های متکبر سرکش»[۶۰].
- عُجب یا خودپسندی: عُجب، دشمن عقل انسان است. امام علی(ع) می‌فرماید: «خودپسندی عقل را تباه می‌کند»[۶۱].
- طمع آفت عقل و مانع حکمت است: علی(ع) می‌فرماید: «عقل‌ها بیشتر هنگامی به زمین می‌خورند که طمع فعال می‌شود»[۶۲].
- غضب: خشم نه تنها مانع کسب حکمت، بلکه مانع بهره وری از آن نیز می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: «خشم، قلب انسان حکیم را از بین می‌برد»[۶۳].
- آرزوی دراز: علم و حکمت در جهان حقیقت به دست می‌آید، در حالی که انسان آرزوپرور در عالم خیال سرگرم است[۶۴].
- موانع رفتاری: برخی گناهان موجب مرگ قلب می‌شوند و به طور کلی باب حکمت را به روی انسان می‌بندند. برخی از عناوین عام مثل اسراف، ظلم، فسق، تعدی بر گناه و تجاوز از حدود الهی، در قرآن کریم از موانع هدایت‌پذیری به شمار آمده‌اند؛ چراکه تجاوز از حدود الهی سبب بسته شدن دل به روی حقایق و معارف است: ﴿كَذَلِكَ نَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِ الْمُعْتَدِينَ﴾[۶۵]. برخی رفتارهای خاص نیز در روایات به عنوان مانع حکمت شمرده شده‌اند که از آن جمله می‌توان اشتغال به کارهای بیهوده، شراب‌خواری، پرخوری و مجالست با ثروتمندان را نام برد. امام علی(ع) می‌فرماید: «هرکس لهو و بیهودگی‌اش زیاد شود، احمق می‌شود»[۶۶] رسول‌خدا(ص) درباره پرخوری می‌فرماید: «پرخوری نکنید که نور حکمت در سینه‌هاتان خاموش می‌شود»[۶۷] و درباره هم‌نشینی با ثروتمندان نیز فرموده‌اند: «هم‌نشینی با ثروتمندان قلب را می‌میراند»[۶۸].[۶۹]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ احمد ابن فارس، معجم مقائیس اللغة، ج۲، ص۹۱؛ سعید الخوری شرتونی، اقرب الموارد؛ احمد بن علی فیومی، المصباح المنیر ج ۲ ص۱۴۵.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ص۲۴۸؛ احمد بن علی فیومی، المصباح المنیر ج۲، ص۱۴۵.
- ↑ احمد بن علی فیومی، المصباح المنیر ج۲، ص۱۴۵؛ احمد ابن فارس، معجم مقائیس اللغة ج۲، ص۹۱.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۸۱-۲۸۲.
- ↑ «و به راستی ما به لقمان فرزانگی داده‌ایم» سوره لقمان، آیه ۱۲.
- ↑ «و اوست که بر بندگان خویش چیره است و او فرزانه آگاه است» سوره انعام، آیه ۱۸.
- ↑ امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن ج۱، ص۶۳۱.
- ↑ احمد بن یوسف سمین حلبی، عمدة الحفاظ، ج۱، ص۵۰۸.
- ↑ ر.ک: نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص۲۳۹-۲۴۰
- ↑ مرتضی مطهری، روش رئالیسم، ج۱، ص۵۳ (مقاله دوم)؛ راغب اصفهانی، مفردات ص۲۴۸.
- ↑ جرجانی، تعریفات، ص۳۰.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۹۰-۹۱.
- ↑ احمد بن محمد بن یعقوب مسکویه، تهذیب الاخلاق، ص۴۰.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۸۳-۲۸۴.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۹۰-۹۱.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۳۰۰.
- ↑ و الحِکمَةُ: إصابة الحق بالعلم و العقل، فالحکمة من الله تعالی: معرفة الأشیاء و إیجادها علی غایة الإحکام، و من الإنسان: معرفة الموجودات و فعل الخیرات. و هذا هو الذی وصف به لقمان فی قوله عز و جل: وَ لَقَدْ آتَینا لُقْمانَ الْحِکمَةَ لقمان؛ مفردات راغب، ص۱۲۷.
- ↑ ر.ک: سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱، ص۴۶۵.
- ↑ امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن ج۱، ص۶۳۰.
- ↑ «به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند؛ و جز خردمندان در یاد نمی‌گیرند» سوره بقره، آیه ۲۶۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۵۱.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۴۸.
- ↑ سوره لقمان، آیه ۱۲.
- ↑ «بی‌گمان ما به خاندان ابراهیم کتاب (آسمانی) و فرزانگی دادیم و به آنان فرمانروایی سترگی بخشیدیم» سوره نساء، آیه ۵۴.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۳۰-۳۸.
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۷، ص۲۶۸.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۸۴-۲۸۶.
- ↑ «بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت... و به آنها کتاب و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.
- ↑ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت... و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد» سوره جمعه، آیه ۲.
- ↑ ر.ک: سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱، ص۴۶۵.
- ↑ «(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان» سوره نحل، آیه ۱۲۵.
- ↑ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۱۲، ص۳۷۱-۳۷؛ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص۲۳۹-۲۴۰.
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۷، ص۲۶۸.
- ↑ «به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند» سوره بقره، آیه ۲۶۹.
- ↑ «مَعْرِفَةَ اَلْإِمَامِ وَ اِجْتِنَابَ اَلْکَبَائِرِ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۲۸۴.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۸۴-۲۸۶.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۷۷: «خُذِ الْحِکْمَةَ أَنَّی کَانَتْ، فَإِنَّ الْحِکْمَةَ تَکُونُ فِی صَدْرِ الْمُنَافِقِ، فَتَلَجْلَجُ فِی صَدْرِهِ حَتَّی تَخْرُجَ فَتَسْکُنَ إِلَی صَوَاحِبِهَا فِی صَدْرِ الْمُؤْمِنِ»
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۳۰۰- ۳۰۱.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ محمدصالح مازندرانی، شرح اصول کافی، ج۱، پاورقی، ص۱۱۶.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۸۲-۲۸۳.
- ↑ سوره آل عمران، آیه۴۸؛ سوره نساء، آیه۱۱۳؛ سوره مائده، آیه۱۱۰؛ سوره اسراء، آیه ۳۹.
- ↑ «مَنْ أَخْلَصَ اَلْعِبَادَةَ لِلَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً ظَهَرَتْ یَنَابِیعُ اَلْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ»؛ علی بن حسین صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۷۴؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۶۷، ۲۴۲.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۸۸-۲۹۱.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ص۳۳۰؛ محمد بن ابی‌بکر رازی، مختار الصحاح؛ خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.
- ↑ ابن‌میثم، شرح مأة کلمه، ص۲۰.
- ↑ ابن‌میثم، شرح مأة کلمه، ص۲۰.
- ↑ خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی، اخلاق ناصری، ص۱۱۲.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۹۱-۲۹۲.
- ↑ «و هر کس به خداوند ایمان آورد (خداوند) دلش را راهنمایی می‌کند» سوره تغابن، آیه ۱۱.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ص۲۰.
- ↑ «و چون به آنان گفته شود از آنچه خداوند فرو فرستاده است پیروی کنید می‌گویند: (نه) بلکه ما از آنچه پدرانمان را بر آن یافته‌ایم پیروی می‌کنیم؛ آیا حتی اگر پدرانشان چیزی را در نمی‌یافته و راه به جایی نمی‌برده‌اند، (باز از پدرانشان پیروی می‌کنند؟)» سوره بقره، آیه ۱۷۰.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۹۵-۲۹۷.
- ↑ «اَلْحِکْمَةُ لاَ تَنْجَعُ فِی اَلطِّبَاعِ اَلْفَاسِدَةِ»؛ محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج۷۵، ص۳۷۰
- ↑ «لِحُبِّ اَلدُّنْیَا صَمَتَ اَلْأَسْمَاعُ عَنْ سِمَاعِ اَلْحِکْمَةِ وَ عَمِیَتِ اَلْقُلُوبُ عَنْ نُورِ اَلْبَصِیرَةِ»؛ محمد بن مرتضی فیض کاشانی، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج۶، ص۲۲۸.
- ↑ «إِنَّ اَلزَّرْعَ یَنْبُتُ فِی اَلسَّهْلِ وَ لاَ یَنْبُتُ فِی اَلصَّفَا فَکَذَلِکَ اَلْحِکْمَةُ تَعْمَرُ فِی قَلْبِ اَلْمُتَوَاضِعِ وَ لاَ تَعْمَرُ فِی قَلْبِ اَلْمُتَکَبِّرِ اَلْجَبَّارِ»؛ حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحت العقول عن آل الرسول، ص۳۹۶.
- ↑ «اَلْعُجْبُ یُفْسِدُ اَلْعَقْلَ»؛ جمال‌الدین محمد خوانساری، شرح فارسی غرر و درر آمدی، تصحیح سید جلال‌الدین محدث، ج۱، ص۱۸۹.
- ↑ «أَکْثَرُ مَصَارِعِ اَلْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ اَلْمَطَامِعِ»؛ حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص۵۰۴.
- ↑ «اَلْغَضَبُ مَمْحَقَةٌ لِقَلْبِ اَلْحَکِیمِ»؛ محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۲، ص۲۰۵.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۲۹۷-۳۰۱.
- ↑ «بدین‌گونه بر دل تجاوزگران مهر می‌نهیم» سوره یونس، آیه ۷۴.
- ↑ «مَنْ کَثُرَ لَهْوُهُ اُسْتُحْمِقَ»؛ علی بن محمد لیثی واسطی، عیون الحکم والمواعظ، ص۴۳۰.
- ↑ «لا تشبعوا فیطفأ نور الحکمة من صدورکم»؛ متقی هندی، کنزالعمال ج۱۵، ص۸۷۵.
- ↑ «الجلوس مع الاغنیا یمیت القلب»؛ سید عبدالله جزائری، التفحة السنیة، ص۳۳۱.
- ↑ ر.ک: تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱، ص۳۰۱-۳۰۵.