ابراهیم بن عقبه: تفاوت میان نسخه‌ها
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[ابراهیم بن عقبه در تراجم و رجال]] | پرسش مرتبط = }} | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[ابراهیم بن عقبه در تراجم و رجال]] - [[ابراهیم بن عقبه در معارف و سیره رضوی]] | پرسش مرتبط = }} | ||
== مقدمه == | |||
ابراهیم بن عقبه<ref>ر. ک: رجال البرقی، ص۵۸؛ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰ (ح۸۷۵) و ۴۶۱ (ح۸۷۹)؛ رجال الطوسی، ص۳۸۳، ش۵۶۳۶؛ نقد الرجال، ج۱، ص۷۴، ش۱۰۳؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۸؛ إکلیل المنهج، ص۸۵، ش۴۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۳، ش۱۸۲۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۷۵، ش۳۴۲؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۳۶، ش۲۱۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۲۴۵، ش۱۵۳.</ref> در سند ۵ [[روایت]] [[تفسیر کنز الدقائق]]<ref>ر. ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۸، ص۵۲، ج۱۲، ص۵۷ و ۳۰۰؛ ج۱۳، ص۴۸ و ۲۰۴.</ref> دیده می‌شود که یک موردش از کتاب [[المحاسن]] «[[برقی]]» و بقیه از [[کتاب شریف کافی]] نقل شده‌اند؛ مانند: | |||
{{متن حدیث|عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ وَ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبَّادٍ جَمِيعاً يَرْفَعَانِهِ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} قَالَ: مَا كَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مُؤْمِنٌ إِلَّا فَقِيراً وَ لَا كَافِرٌ إِلَّا غَنِيّاً حَتَّى جَاءَ إِبْرَاهِيمُ {{ع}} فَقَالَ- {{متن قرآن|رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا}}<ref>«پروردگارا! ما را مایه عبرتی برای کافران مگردان و از ما درگذر! بی‌گمان تویی که پیروزمند فرزانه‌ای» سوره ممتحنه، آیه ۵.</ref> فَصَيَّرَ اللَّهُ فِي هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً وَ فِي هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۵۷ به گزارش از الکافی، ج۲، ص۲۶۲، ح۱۰.</ref>. | |||
===یادآوری=== | |||
در بعضی اسناد [[روایی]]، عنوان ابراهیم بن عقبة با وصف «الخزاعی» آمده<ref>{{متن حدیث|عَنْهُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ الْخُزَاعِيِّ عَنْ يَحْيَى بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا {{ع}} بِخُرَاسَانَ فِي رَوْضَةٍ وَ هُوَ يَأْكُلُ الْكُرَّاثَ...}}؛ (المحاسن، ج۲، ص۵۱۳، ح۶۹۲).</ref> که بر این اساس، برخی از [[رجالیان]] احتمال داده‌اند که این دو عنوان (ابراهیم بن عقبة و ابراهیم بن عقبة الخزاعی) [[متحد]] باشند و یک [[راوی]] به شمار آیند<ref>ر. ک: تنقیح المقال، ج۴، ص۱۹۳، ش۴۰۰.</ref>، مؤیدش [[قرب]] طبقه است؛ زیرا هر دو با یک واسطه از [[امام رضا]] {{ع}} [[حدیث]] نقل کرده‌اند<ref>ر. ک: تهذیب الأحکام، ج۷، ص۲۵۶، ح۱۱۰۹؛ المحاسن، ج۲، ص۵۱۳، ح۶۹۲.</ref>. | |||
[[علامه حلی]] نیز در کتاب [[منتهی المطلب (کتاب)|منتهی المطلب]] (ط. ق) روایتی را از ابراهیم بن عقبة با | [[علامه حلی]] نیز در کتاب [[منتهی المطلب (کتاب)|منتهی المطلب]] (ط. ق) روایتی را از ابراهیم بن عقبة با وصف «الربعی» نقل کرده<ref>{{متن حدیث|ما رواه علی بن الریان قال کتب بعض أصحابنا بید إبراهیم بن عقبة الربعی أباجعفر {{ع}} یسأله عن الصلاة علی الخمرة المدنیة...}}؛ (منتهی المطلب (ط. ق) ج۱، ص۲۵۲) یادآوری می‌شود که در چاپ جدید منتهی المطلب (ج ۴، ص۳۶۵) سند حدیث بدین صورت آمده است: {{عربی|کتب بعض أصحابنا بید إبراهیم بن عقبة إلیه یعنی أباجعفر {{ع}}...}}.</ref>؛ ولی این [[روایت]] در [[جوامع حدیثی]]، مانند [[کافی]]، [[تهذیب الأحکام]] و [[وسائل الشیعة]]<ref>ر. ک: الکافی، ج۳، ص۳۳۱، ح۷؛ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۰۶، ح۱۲۳۸؛ وسائل الشیعه، ج۵، ص۳۵۹، ح۶۷۹۰.</ref> بی‌وصف الربعی ثبت شده، پس شاید واژه الربعی [[مصحف]] باشد.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۴۰۹-۴۱۰.</ref> | ||
== طبقه [[راوی]] == | == طبقه [[راوی]] == | ||
| خط ۱۳: | خط ۱۵: | ||
همچنین بیشتر روایاتش از آن [[حضرت]] (امام هادی {{ع}}) به گونه مکاتبه‌ای است<ref>مانند: {{متن حدیث|... عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الثَّالِثِ {{ع}} أَسْأَلُهُ عَنْ زِيَارَةِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنِ وَ عَنْ زِيَارَةِ أَبِي الْحَسَنِ وَ أَبِي جَعْفَرٍ {{عم}} أَجْمَعِينَ فَكَتَبَ إِلَيَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} الْمُقَدَّمُ وَ هَذَا أَجْمَعُ وَ أَعْظَمُ أَجْراً}}؛ (الکافی، ج۴، ص۵۸۳ - ۵۸۴، ح۳).</ref> و در بعضی اسناد، تعبیر {{عربی|"کتبت إلی العسکری {{ع}}"}} آمده که امام هادی {{ع}} مراد است؛ نه [[امام عسکری]] {{ع}}<ref>مانند: {{متن حدیث|... قَالَ حَدَّثَنِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَى الْعَسْكَرِيِّ {{ع}}: جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ هَؤُلَاءِ الْمَمْطُورَةَ فَأَقْنُتُ عَلَيْهِمْ فِي صَلَاتِي...}}؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰، ح۸۷۵) مقصود از العسکری در این روایت، امام هادی {{ع}} است، چون این روایت در موضع دیگر در رجال کشی تکرار شده و در سند آن به جای العسکری، عبارت أبا الحسن ثبت شده است: {{متن حدیث|... عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَيْهِ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ {{ع}} جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ بُغْضَ هَذِهِ الْمَمْطُورَةِ...}}؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۱، ح۸۷۹).</ref>. | همچنین بیشتر روایاتش از آن [[حضرت]] (امام هادی {{ع}}) به گونه مکاتبه‌ای است<ref>مانند: {{متن حدیث|... عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الثَّالِثِ {{ع}} أَسْأَلُهُ عَنْ زِيَارَةِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنِ وَ عَنْ زِيَارَةِ أَبِي الْحَسَنِ وَ أَبِي جَعْفَرٍ {{عم}} أَجْمَعِينَ فَكَتَبَ إِلَيَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} الْمُقَدَّمُ وَ هَذَا أَجْمَعُ وَ أَعْظَمُ أَجْراً}}؛ (الکافی، ج۴، ص۵۸۳ - ۵۸۴، ح۳).</ref> و در بعضی اسناد، تعبیر {{عربی|"کتبت إلی العسکری {{ع}}"}} آمده که امام هادی {{ع}} مراد است؛ نه [[امام عسکری]] {{ع}}<ref>مانند: {{متن حدیث|... قَالَ حَدَّثَنِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَى الْعَسْكَرِيِّ {{ع}}: جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ هَؤُلَاءِ الْمَمْطُورَةَ فَأَقْنُتُ عَلَيْهِمْ فِي صَلَاتِي...}}؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰، ح۸۷۵) مقصود از العسکری در این روایت، امام هادی {{ع}} است، چون این روایت در موضع دیگر در رجال کشی تکرار شده و در سند آن به جای العسکری، عبارت أبا الحسن ثبت شده است: {{متن حدیث|... عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَيْهِ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ {{ع}} جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ بُغْضَ هَذِهِ الْمَمْطُورَةِ...}}؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۱، ح۸۷۹).</ref>. | ||
===یادآوری=== | |||
در برخی [[احادیث]] مکاتبه‌ای ابراهیم بن عقبه، مکتوب الیه مشخص نشده، از این رو بعضی آن را به [[امام هادی]] {{ع}} برگرداندند و برخی به [[امام جواد]] {{ع}}؛ نمونه‌هایش: | |||
#{{متن حدیث|عَلِيُّ بْنُ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ عِنْدَنَا جَوَارِبُ وَ تِكَكٌ تُعْمَلُ مِنْ وَبَرِ الْأَرَانِبِ فَهَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِي وَبَرِ الْأَرَانِبِ مِنْ غَيْرِ ضَرُورَةٍ وَ لَا تَقِيَّةٍ فَكَتَبَ {{ع}} لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهَا}}<ref>الکافی، ج۳، ص۳۹۹، ح۹.</ref>. | #{{متن حدیث|عَلِيُّ بْنُ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ عِنْدَنَا جَوَارِبُ وَ تِكَكٌ تُعْمَلُ مِنْ وَبَرِ الْأَرَانِبِ فَهَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِي وَبَرِ الْأَرَانِبِ مِنْ غَيْرِ ضَرُورَةٍ وَ لَا تَقِيَّةٍ فَكَتَبَ {{ع}} لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهَا}}<ref>الکافی، ج۳، ص۳۹۹، ح۹.</ref>. | ||
#{{متن حدیث| مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ كَمْ هِيَ بِرِطْلِ بَغْدَادَ عَنْ كُلِّ رَأْسٍ وَ هَلْ يَجُوزُ إِعْطَاؤُهَا غَيْرَ مُؤْمِنٍ فَكَتَبَ إِلَيْهِ عَلَيْكَ أَنْ تُخْرِجَ عَنْ نَفْسِكَ صَاعاً...}}<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۸۷ - ۸۸، ح۲۵۷.</ref>. | #{{متن حدیث| مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ كَمْ هِيَ بِرِطْلِ بَغْدَادَ عَنْ كُلِّ رَأْسٍ وَ هَلْ يَجُوزُ إِعْطَاؤُهَا غَيْرَ مُؤْمِنٍ فَكَتَبَ إِلَيْهِ عَلَيْكَ أَنْ تُخْرِجَ عَنْ نَفْسِكَ صَاعاً...}}<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۸۷ - ۸۸، ح۲۵۷.</ref>. | ||
#{{متن حدیث|مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ حَجَّ عَنْ صَرُورَةٍ لَمْ يَحُجَّ قَطُّ أَ يُجْزِي كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا تِلْكَ الْحَجَّةُ عَنْ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ أَمْ لَا بَيِّنْ لِي ذَلِكَ يَا سَيِّدِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَكَتَبَ {{ع}} لَا يُجْزِي ذَلِكَ}}<ref>تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۱۱، ح۱۴۳۰.</ref>. | #{{متن حدیث|مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ حَجَّ عَنْ صَرُورَةٍ لَمْ يَحُجَّ قَطُّ أَ يُجْزِي كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا تِلْكَ الْحَجَّةُ عَنْ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ أَمْ لَا بَيِّنْ لِي ذَلِكَ يَا سَيِّدِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَكَتَبَ {{ع}} لَا يُجْزِي ذَلِكَ}}<ref>تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۱۱، ح۱۴۳۰.</ref>. | ||
[[مجلسی]] اول در کتاب [[روضة المتقین (کتاب)|روضة المتقین]] [[مرجع]] | [[مجلسی]] اول در کتاب [[روضة المتقین (کتاب)|روضة المتقین]] [[مرجع]] ضمیر {{عربی|"کتبت إلیه"}} را به امام هادی {{ع}} برگردانده: {{متن حدیث|مَا رَوَاهُ الشّیخ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ أي إلى الهادي {{ع}} أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ صَرُورَةٍ لَمْ يَحُجَّ قَطُّ...}}<ref>روضة المتقین، ج۵، ص۵۵.</ref>؛ در حالی که صاحب [[کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام (کتاب)|کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام]] و [[صاحب جواهر]]، ضمیر را به امام جواد {{ع}} برگرداندند<ref>ر. ک: کشف اللثام، ج۱، ص۲۹۸؛ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۳۶۵.</ref>. | ||
[[آیت الله بروجردی]] و [[آیت الله خویی]] نیز ابراهیم عقبة را از [[راویان]] امام جواد {{ع}} به شمار آورده‌اند<ref>ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۳۶، ش۲۱۵؛ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ص۳۰.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص۴۱۰-۴۱۲.</ref> | [[آیت الله بروجردی]] و [[آیت الله خویی]] نیز ابراهیم عقبة را از [[راویان]] امام جواد {{ع}} به شمار آورده‌اند<ref>ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۳۶، ش۲۱۵؛ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ص۳۰.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص۴۱۰-۴۱۲.</ref> | ||
| خط ۷۸: | خط ۸۱: | ||
[[رده:رجال تفسیری]] | [[رده:رجال تفسیری]] | ||
[[رده:اعلام]] | [[رده:اعلام]] | ||
[[رده:راویان امام رضا]] | |||
[[رده:طبقه ششم راویان]] | |||
[[رده:طبقه هفتم راویان]] | |||
[[رده:اصحاب امام هادی]] | |||
[[رده:اصحاب امام جواد]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۲ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۴۲
ابراهیم بن عقبه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابراهیم بن عقبه در تراجم و رجال - ابراهیم بن عقبه در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
ابراهیم بن عقبه[۱] در سند ۵ روایت تفسیر کنز الدقائق[۲] دیده می‌شود که یک موردش از کتاب المحاسن «برقی» و بقیه از کتاب شریف کافی نقل شده‌اند؛ مانند:
«عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ وَ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبَّادٍ جَمِيعاً يَرْفَعَانِهِ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: مَا كَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مُؤْمِنٌ إِلَّا فَقِيراً وَ لَا كَافِرٌ إِلَّا غَنِيّاً حَتَّى جَاءَ إِبْرَاهِيمُ (ع) فَقَالَ- 
رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا
[۳] فَصَيَّرَ اللَّهُ فِي هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً وَ فِي هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً»[۴].
یادآوری
در بعضی اسناد روایی، عنوان ابراهیم بن عقبة با وصف «الخزاعی» آمده[۵] که بر این اساس، برخی از رجالیان احتمال داده‌اند که این دو عنوان (ابراهیم بن عقبة و ابراهیم بن عقبة الخزاعی) متحد باشند و یک راوی به شمار آیند[۶]، مؤیدش قرب طبقه است؛ زیرا هر دو با یک واسطه از امام رضا (ع) حدیث نقل کرده‌اند[۷].
علامه حلی نیز در کتاب منتهی المطلب (ط. ق) روایتی را از ابراهیم بن عقبة با وصف «الربعی» نقل کرده[۸]؛ ولی این روایت در جوامع حدیثی، مانند کافی، تهذیب الأحکام و وسائل الشیعة[۹] بی‌وصف الربعی ثبت شده، پس شاید واژه الربعی مصحف باشد.[۱۰]
طبقه راوی
از تاریخ ولادت و وفات ابراهیم بن عقبه گزارشی به دست نیامده؛ ولی برقی و شیخ طوسی او را از اصحاب امام هادی (ع) دانسته‌اند[۱۱] و بر پایه اسناد روایات، وی با یک واسطه از امام رضا (ع) و بی‌واسطه از امام هادی (ع) حدیث نقل کرده است. بر این اساس، آیت الله بروجردی احتمال داده که ابراهیم بن عقبه از راویان طبقه ششم یا هفتم بوده است[۱۲].
همچنین بیشتر روایاتش از آن حضرت (امام هادی (ع)) به گونه مکاتبه‌ای است[۱۳] و در بعضی اسناد، تعبیر "کتبت إلی العسکری (ع)" آمده که امام هادی (ع) مراد است؛ نه امام عسکری (ع)[۱۴].
یادآوری
در برخی احادیث مکاتبه‌ای ابراهیم بن عقبه، مکتوب الیه مشخص نشده، از این رو بعضی آن را به امام هادی (ع) برگرداندند و برخی به امام جواد (ع)؛ نمونه‌هایش:
- «عَلِيُّ بْنُ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ عِنْدَنَا جَوَارِبُ وَ تِكَكٌ تُعْمَلُ مِنْ وَبَرِ الْأَرَانِبِ فَهَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِي وَبَرِ الْأَرَانِبِ مِنْ غَيْرِ ضَرُورَةٍ وَ لَا تَقِيَّةٍ فَكَتَبَ (ع) لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهَا»[۱۵].
- « مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ كَمْ هِيَ بِرِطْلِ بَغْدَادَ عَنْ كُلِّ رَأْسٍ وَ هَلْ يَجُوزُ إِعْطَاؤُهَا غَيْرَ مُؤْمِنٍ فَكَتَبَ إِلَيْهِ عَلَيْكَ أَنْ تُخْرِجَ عَنْ نَفْسِكَ صَاعاً...»[۱۶].
- «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ حَجَّ عَنْ صَرُورَةٍ لَمْ يَحُجَّ قَطُّ أَ يُجْزِي كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا تِلْكَ الْحَجَّةُ عَنْ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ أَمْ لَا بَيِّنْ لِي ذَلِكَ يَا سَيِّدِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَكَتَبَ (ع) لَا يُجْزِي ذَلِكَ»[۱۷].
مجلسی اول در کتاب روضة المتقین مرجع ضمیر "کتبت إلیه" را به امام هادی (ع) برگردانده: «مَا رَوَاهُ الشّیخ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ أي إلى الهادي (ع) أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ صَرُورَةٍ لَمْ يَحُجَّ قَطُّ...»[۱۸]؛ در حالی که صاحب کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام و صاحب جواهر، ضمیر را به امام جواد (ع) برگرداندند[۱۹].
آیت الله بروجردی و آیت الله خویی نیز ابراهیم عقبة را از راویان امام جواد (ع) به شمار آورده‌اند[۲۰][۲۱]
تحقیق
بی‌تردید، ابراهیم بن عقبة هم از اصحاب امام هادی (ع) است؛ هم از آن حضرت حدیث نقل کرده؛ اما بر اینکه امام جواد (ع) را درک، و از آن حضرت حدیث نقل کرده باشد، دلیل قطعی وجود ندارد و علت اینکه صاحب کشف اللثام و صاحب جواهر، نیز آیت الله بروجردی و آیت الله خویی وی را از راویان امام جواد (ع) به شمار آورده‌اند، بر اساس روایتی است که مرحوم کلینی به گونه مکاتبه آن را از ابراهیم بن عقبه گزارش کرده که در این روایت تصریح شده که مکتوب الیه، امام جواد (ع) است: «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَيْرُهُ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الرَّيَّانِ قَالَ: كَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَيْهِ بِيَدِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ يَعْنِي أَبَا جَعْفَرٍ (ع) عَنِ الصَّلَاةِ عَلَى الْخُمْرَةِ الْمَدَنِيَّةِ فَكَتَبَ...»[۲۲].
جمله یعنی «ابا جعفر (ع)» می‌تواند از علی بن ریان یا دیگران باشد، گرچه احتمال نخست، قوی‌تر به نظر می‌رسد.
به هر روی، روایت ابراهیم بن عقبة از امام جواد (ع) از جهت طبقه محذوری ندارد، چون با یک واسطه از امام رضا (ع) حدیث نقل کرده؛ نیز در بعضی از احادیث ابراهیم بن عقبه، عبارت "کتبت إلی العبد الصالح (ع)" به کار رفته که مراد از آن به قرینه دیگر روایات، امام هادی (ع) است[۲۳].[۲۴]
استادان و شاگردان راوی
ابراهیم بن عقبه از افراد بسیاری روایت نقل کرده که از مشایخ حدیثی وی شمرده می‌گردند؛ مانند: محمد بن میسر، اسماعیل بن سهل و اسماعیل بن عباد، سیابة بن ایوب و محمد بن ولید و علی بن اسباط، صالح بن علی بن عطیه[۲۵]، جعفر قلانسی[۲۶]، حسن خزاز، معاویة بن وهب، حسین بن موسی[۲۷]، احمد بن عمرو بن مسلم[۲۸]، زکریا[۲۹]، محمد بن اسماعیل بن بزیع، حسن تفلیسی و عمرو بن عثمان[۳۰].
اشخاص متعددی نیز از وی حدیث گزارش کرده‌اند که از شاگردان حدیثی او به شمار میآیند؛ نظیر سهل بن زیاد، سلمة بن خطاب[۳۱]، علی بن مهزیار، علی بن عبدالله بن مروان، احمد بن محمد بن خالد، یعقوب بن یزید، صالح بن ابی حماد[۳۲]، محمد بن عبدالله[۳۳]، محمد بن خالد[۳۴]، محمد بن عیسی، معاویة بن حکیم و محمد بن حسین[۳۵][۳۶]
جایگاه حدیثی راوی
در کتب رجالی قدما، مانند رجال کشی، فهرست نجاشی، رجال شیخ طوسی وفهرست شیخ طوسی، جرح و تعدیلی درباره ابراهیم بن عقبه انجام نگرفته، از این رو شاهد اظهار نظرهای متفاوتی در میان متأخران هستیم:
- بعضی از فقها مانند صاحب معالم و سید عاملی، ابراهیم بن عقبه را راوی مهمل معرفی کرده‌اند[۳۷].
- علامه مامقانی بعد از یادآوری روایت احمد بن محمد بن خالد، معاویة بن حکیم، علی بن مهزیار و... از ابراهیم بن عقبه: و یستفاد من روایة هؤلاء عنه، کونه محل وثوق، بل یستفاد من کتابة علی بن الریان معه[۳۸] أنه من أصحابنا، و لا یبعد عد الرجل حسناً، والله العالم[۳۹].
علامه امین نیز با توجه به روایت بعضی اجلاء از ابراهیم بن عقبه و محتوای بعضی روایات وی: "و یمکن أن یستفاد من مجموع ذلک إمامیته و وثاقته"[۴۰].
آیت الله خویی نیز به جهت وقوع ابراهیم بن عقبه در اسناد روایات کتاب کامل الزیارات به وثاقت وی معتقد شده است[۴۱][۴۲]
تحقیق
گرچه رجالیان از قدما درباره جایگاه حدیثی ابراهیم بن عقبه نظری نداده و به همین جهت بعضی از فقها به مُهمل بودن ایشان حکم کرده‌اند، از دو طریق می‌‌توان گرایش فکری و جایگاه حدیثی ایشان را دریافت:
بر اساس اسناد روایات، بزرگانی مانند احمد بن محمد بن خالد برقی، یعقوب بن یزید، علی بن مهزیار اهوازی، محمد بن عیسی و... از ایشان روایت کرده‌اند که به نوعی بر اعتمادشان به ابراهیم بن عقبه دلالت می‌کند.
از محتوای روایات ابراهیم بن عقبه نیز دو مطلب فهمیده می‌شود:
- امامی بودن وی و این که از هر گونه انحراف فکری و عقیدتی که در زمان ائمه (ع) رایج بوده و شماری از راویان حدیث به آنها مبتلا بوده‌اند، به دور بوده
- جایگاه حدیثی ممتازی داشته است.
یکی از روایاتی که بر امامی بودن ابراهیم بن عقبه و حُسن عقیده وی دلالت دارد: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ كَمْ هِيَ بِرِطْلِ بَغْدَادَ عَنْ كُلِّ رَأْسٍ وَ هَلْ يَجُوزُ إِعْطَاؤُهَا غَيْرَ مُؤْمِنٍ فَكَتَبَ إِلَيْهِ عَلَيْكَ أَنْ تُخْرِجَ عَنْ نَفْسِكَ صَاعاً بِصَاعِ النَّبِيِّ (ص) وَ عَنْ عِيَالِكَ أَيْضاً لَا يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تُعْطِيَ زَكَاتَكَ إِلَّا مُؤْمِناً»[۴۳]؛
از جمله «لَا يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تُعْطِيَ زَكَاتَكَ إِلَّا مُؤْمِناً» به خوبی امامی بودن ابراهیم بن عقبه فهمیده می‌شود.
از این روایت نیز وثاقت وی فهمیده می‌شود: «عَلِيُّ بْنُ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ عِنْدَنَا جَوَارِبُ وَ تِكَكٌ تُعْمَلُ مِنْ وَبَرِ الْأَرَانِبِ فَهَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِي وَبَرِ الْأَرَانِبِ مِنْ غَيْرِ ضَرُورَةٍ وَ لَا تَقِيَّةٍ فَكَتَبَ (ع) لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهَا»[۴۴]؛
فقیه بزرگ مرحوم محقق داماد پس از نقل حدیث: قد یمكن توثیق السند بأن ابن مهزیار من الأجلاء و الثقات، و هو نسب الكتابة إلی إبراهیم بن عقبة فلو لم یثبت له أنه كتب لم ینسب إلیه، فلا بد من أن یكون قد رآها أو ثبت له ذلك بالوثاقة بأن أخبره إبراهیم نفسه بأنه كتب و كان إبراهیم ممن یثق به ابن مهزیار، و من المعلوم أن وثوق مثل ابن مهزیار بشخص لیس أقل و لا أنزل من توثیق بعض أهل الرجال كالنجاشی له. و كیف كان: إن الإسناد الجزمی للمكاتبة إلی إبراهیم دال علی أنه ثبت لابن مهزیار أنه الكاتب، فلا كلام حینئ فیه
و أما المكتوب إلیه: فمن المحتمل بعیداً غایة البعد أنه غیر الإمام (ع) إذ لا ینقل ابن مهزیار كتابة عادیة لا جدوی فیها من جهة التشریع أصلاً، فالموثوق به هو كونه المعصوم (ع) فمعه لا نقاش فی السند
و أما المتن: فظاهرة المنع فیما لا ضرورة عند العمل و لا اتقاء عند الإمتثال و المراد من التقیة هنا هو تقیة المكلف فی مقام العمل، لا اتقاء الإمام (ع) فی موطن الحكم و بیان الواقع، كما سیتضح المیز بینهما، فارتقب[۴۵].
بر پایه بعضی احادیث، ابراهیم بن عقبه نه تنها دارای ثبات قدم در اعتقاد به مذهب حق بوده، در برابر جریان‌های فکری باطل نیز بی‌تفاوت نبوده است. این روایت که در رجال کشی نقل شده، شاهد این مدعا است: «حَمْدَوَيْهِ، قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَيْهِ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ (ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ بُغْضَ هَذِهِ الْمَمْطُورَةِ أَ فَأَقْنُتُ عَلَيْهِمْ فِي صَلَاتِي قَالَ نَعَمْ اقْنُتْ عَلَيْهِمْ فِي صَلَاتِكَ»[۴۶]؛ ابراهیم بن عقبه می‌گوید: به امام هادی (ع) نوشتم که من این سگ‌های باران خورده[۴۷] را میشناسم؟ آیا در قنوت نماز بر آنها نفرین کنم؟ حضرت در جواب فرمود: آری! در قنوت نماز بر آنها نفرین کن.[۴۸]
منابع
پانویس
- ↑ ر. ک: رجال البرقی، ص۵۸؛ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰ (ح۸۷۵) و ۴۶۱ (ح۸۷۹)؛ رجال الطوسی، ص۳۸۳، ش۵۶۳۶؛ نقد الرجال، ج۱، ص۷۴، ش۱۰۳؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۸؛ إکلیل المنهج، ص۸۵، ش۴۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۳، ش۱۸۲۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۷۵، ش۳۴۲؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۳۶، ش۲۱۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۲۴۵، ش۱۵۳.
- ↑ ر. ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۸، ص۵۲، ج۱۲، ص۵۷ و ۳۰۰؛ ج۱۳، ص۴۸ و ۲۰۴.
- ↑ «پروردگارا! ما را مایه عبرتی برای کافران مگردان و از ما درگذر! بی‌گمان تویی که پیروزمند فرزانه‌ای» سوره ممتحنه، آیه ۵.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۵۷ به گزارش از الکافی، ج۲، ص۲۶۲، ح۱۰.
- ↑ «عَنْهُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ الْخُزَاعِيِّ عَنْ يَحْيَى بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا (ع) بِخُرَاسَانَ فِي رَوْضَةٍ وَ هُوَ يَأْكُلُ الْكُرَّاثَ...»؛ (المحاسن، ج۲، ص۵۱۳، ح۶۹۲).
- ↑ ر. ک: تنقیح المقال، ج۴، ص۱۹۳، ش۴۰۰.
- ↑ ر. ک: تهذیب الأحکام، ج۷، ص۲۵۶، ح۱۱۰۹؛ المحاسن، ج۲، ص۵۱۳، ح۶۹۲.
- ↑ «ما رواه علی بن الریان قال کتب بعض أصحابنا بید إبراهیم بن عقبة الربعی أباجعفر (ع) یسأله عن الصلاة علی الخمرة المدنیة...»؛ (منتهی المطلب (ط. ق) ج۱، ص۲۵۲) یادآوری می‌شود که در چاپ جدید منتهی المطلب (ج ۴، ص۳۶۵) سند حدیث بدین صورت آمده است: کتب بعض أصحابنا بید إبراهیم بن عقبة إلیه یعنی أباجعفر (ع)....
- ↑ ر. ک: الکافی، ج۳، ص۳۳۱، ح۷؛ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۰۶، ح۱۲۳۸؛ وسائل الشیعه، ج۵، ص۳۵۹، ح۶۷۹۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۰۹-۴۱۰.
- ↑ ر. ک: رجال الطوسی، ص۳۸۳، ش۵۶۳۶؛ رجال البرقی، ص۵۸.
- ↑ ر. ک: الموسوعة الرجالیة (طبقات رجال الکافی)، ص۳۰.
- ↑ مانند: «... عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الثَّالِثِ (ع) أَسْأَلُهُ عَنْ زِيَارَةِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنِ وَ عَنْ زِيَارَةِ أَبِي الْحَسَنِ وَ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) أَجْمَعِينَ فَكَتَبَ إِلَيَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) الْمُقَدَّمُ وَ هَذَا أَجْمَعُ وَ أَعْظَمُ أَجْراً»؛ (الکافی، ج۴، ص۵۸۳ - ۵۸۴، ح۳).
- ↑ مانند: «... قَالَ حَدَّثَنِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَى الْعَسْكَرِيِّ (ع): جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ هَؤُلَاءِ الْمَمْطُورَةَ فَأَقْنُتُ عَلَيْهِمْ فِي صَلَاتِي...»؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰، ح۸۷۵) مقصود از العسکری در این روایت، امام هادی (ع) است، چون این روایت در موضع دیگر در رجال کشی تکرار شده و در سند آن به جای العسکری، عبارت أبا الحسن ثبت شده است: «... عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَيْهِ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ (ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ بُغْضَ هَذِهِ الْمَمْطُورَةِ...»؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۱، ح۸۷۹).
- ↑ الکافی، ج۳، ص۳۹۹، ح۹.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۸۷ - ۸۸، ح۲۵۷.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۱۱، ح۱۴۳۰.
- ↑ روضة المتقین، ج۵، ص۵۵.
- ↑ ر. ک: کشف اللثام، ج۱، ص۲۹۸؛ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۳۶۵.
- ↑ ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۳۶، ش۲۱۵؛ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ص۳۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۴۱۰-۴۱۲.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۳۳۱، ح۷.
- ↑ «... عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الْعَبْدِ الصَّالِحِ (ع) إِنْ رَأَى سَيِّدُنَا أَنْ يُخْبِرَنِي بِأَفْضَلِ مَا جَاءَ بِهِ فِي زِيَارَةِ الْحُسَيْنِ (ع) وَ هَلْ تَعْدِلُ ثَوَابَ الْحَجِّ لِمَنْ فَاتَهُ فَكَتَبَ (ع) تَعْدِلُ الْحَجَّ لِمَنْ فَاتَهُ الْحَجُّ»؛ (کامل الزیارات، ص۱۵۷، ح۹).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۴۱۲-۴۱۳.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۸، ص۵۲؛ ج۱۲، ص۵۷ و ۳۰۰؛ ج۱۳، ص۴۸.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۴۱۸، ش۱۸۶.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۵۷۱ - ۵۷۲ (ح۲) و۵۸۲ (۱۱)؛ ج۶، ص۵۰۹، ح۵.
- ↑ کامل الزیارات، ص۹۳، ح۲.
- ↑ الخصال، ج۲، ص۳۹۰، ح۸۲.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۳۱۴، ح۹۱۲؛ ج۷، ص۲۵۶ - ۲۵۷، ح۱۱۰۹؛ ج۱۰، ص۵۸، ح۲۱۱.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۵۷؛ ج۱۳، ص۴۸.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۳۹۹، ح۹؛ ج۴، ص۵۸۳، ح۳؛ ج۶، ص۳۴۵ (ح۱)، ۴۷۱ (ح۷) و ۵۰۹ (ح۵).
- ↑ الخصال، ج۲، ص۳۹۰، ح۸۲.
- ↑ کمال الدین، ج۲، ص۶۵۵، ح۲۴.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۱۱، ح۱۴۳۰؛ ج۷، ص۲۵۶ - ۲۵۷، ح۱۱۰۹؛ ج۱۰، ص۵۸، ح۲۱۱.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص۴۱۳-۴۱۴.
- ↑ ر. ک: استقصاء الإعتبار، ج۳، ص۴۵۷؛ مناهج الأخیار، ج۱، ص۲۶۷.
- ↑ اشاره دارد به این سند:«... عَنْ عَلِيِّ بْنِ الرَّيَّانِ قَالَ: كَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَيْهِ بِيَدِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ يَعْنِي أَبَا جَعْفَرٍ (ع)...»؛ (الکافی، ج۳، ص۳۳۱، ح۴).
- ↑ تنقیح المقال، ج۴، ص۱۹۲ - ۱۹۳، ش۳۹۹.
- ↑ أعیان الشیعه، ج۲، ص۱۸۳، ش۲۸۶.
- ↑ فإن إبراهیم بن عقبة و إن لم یوثق فی کتب الرجال و لکنه من رجال کامل الزیارات؛ (موسوعة الإمام الخوئی، ج۲۷، ص۱۹؛ ج۲۸، ص۱۲۵).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۱۴-۴۱۵.
- ↑ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۸۷ - ۸۸، ح۲۵۷.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۳۹۹، ح۹.
- ↑ کتاب الصلاه، آیت الله جوادی آملی، تقریرات درس آیت الله محقق داماد، ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰، ح۸۷۵.
- ↑ فرقة واقفیه مراد است که از آنها به کلاب ممطورة تعبیر شده است.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۴۱۵-۴۱۸.