موالی قوم در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث موالی قوم است. موالی قوم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: موالی قوم در فقه سیاسی - موالی قوم در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

مردمان غیرعرب سرزمین‌هایی که در جنگ با مسلمانان به هنگام فتوحات آنان شرکت نکرده و اسیر نشده و مسلمان شده بودند، به طور کلی «موالی عرب» به شمار می‌آمدند؛ زیرا اعراب به این سبب که بلاد آنها را با جنگ فتح کرده بودند، آنان را بندگان «آزاد کرده خویش» می‌شمردند؛ چنان که اسیرانی که در طی جنگ‌ها گروه گروه به دست اعراب می‌افتادند، و کسانی که بعدها اسلام می‌آوردند و آزاد می‌شدند هم در شمار «موالی» به حساب می‌آمدند. از اهل ذمه هم کسانی که رفته رفته دین پدران خویش را رها می‌کردند و آیین مسلمانی برمی‌گزیدند، جزو موالی به شمار می‌رفتند. همچنین افراد یا خانواده‌هایی برای احراز حمایت اقویا و به دلیل جلب پشتیبانان قوی از راه «عقد موالات» با افراد یا قبیله‌هایی از عرب ارتباط و انتساب می‌یافتند و خود را از موالی یک شیخ عرب یا یک قبیله عربی می‌شمردند. این‌گونه موالات که آن را ولاء حلف یا ولاء اصطناع می‌خواندند، یادآور پیوندهای برادری و هم سوگندی جاهلی بود که در روزگار پیش از اسلام مؤاخات و تحالف و استلحاق خوانده می‌شد. در عهد فتوح اسلام و روزگار امویان و اوایل عباسیان به سبب نفوذ و حشمت عرب، مردم غیر عرب خود را به آنها می‌بستند و از راه عقد موالات، مثلاً اَزْدی یا شیبانی - البته بالولاء - می‌شدند. در این نوع موالات، چنان که رسم عرب بود، شیخ یا قبیله‌ای که یک غیر عرب را به عنوان مولی می‌پذیرفت از ترکه او ارث می‌برد و در عهد حیات، عاقله او به شمار می‌آمد. عمده موالی ساکن در عراق و بسیاری از موالی حجاز، ایرانی بودند و به زبان فارسی سخن می‌گفتند. اینان، اعم از نظامی و غیرنظامی، بنا بر نوع پیوستن ایشان به جامعه اسلامی، مراتب و درجاتی متفاوت در اجتماع داشتند. به این لحاظ در مورد نظامیان داوطلب مسلمان شدن، که بدون جنگ به مسلمانان پیوستند (با اینکه جزء موالی به شمار می‌رفتند) جداگانه و خارج از مبحث «موالی» سخن خواهیم گفت. با عنایت به این نکته، سایر موالی از تقسیم‌بندی زیر خارج نبودند:

• اسیران جنگی: اسیران جنگی در آغاز عنوان برده داشتند و غلام قبایل و خاندان‌های عرب بودند. اینان با گرویدن به اسلام، آزادی خود را باز یافتند، ولی مجبور بودند به خانواده‌ای که قبلاً غلام آن بوده‌اند، وابسته باشند. به مفهوم فنی و در اصطلاح ریشه‌ای، موالی حقیقی این گروه بودند.
• روستاییان و کشاورزان: مردمانی که روستاهای آنان در اثنای غلبه مسلمانان منهدم شده بود، زمین‌های کشاورزی خود را رها کرده و به منظور یافتن کار دیگر به سوی کوفه - تازه تأسیس - روان شده بودند.
• پیشه‌وران و صنعتگران: گروه‌های زیادی از ایرانیان که مسلمان شده بودند، برای بهبود بخشیدن به وضعیت اقتصادی خود به عنوان پیشه‌ور و صنعتگر به کوفه می‌آمدند.
• تازه مسلمانان از خاندان‌های شریف: این گروه از ایرانیان از پرداخت جزیه معاف بودند، ولی می‌باید مالیات زمین (خراج) را بپردازند.

بر این تقسیم‌بندی باید تعداد چشمگیری از اسیران زن را، که بهره فاتحان عرب شده بودند، افزود. این زنان به همسری مشروع اسیرکنندگان عرب درآمدند و از ایشان فرزندها به دنیا آوردند. نتیجه این بود که در مدتی کمتر از بیست سال، در حدود زمانی که حضرت علی(ع) به کوفه آمد، نسل جدید جوانی از اعراب در کوفه وجود داشتند که از نظر مادر، ایرانی بودند. در مجموع می‌توان علل حضور «موالی» در کوفه را در دو نکته جستجو کرد:

• اول: آوردن اجباری آنان به عنوان اسیر و برده، اعم از زن و مرد و کودک و وابستگی آنها به قبایل عرب ساکن کوفه.
• دوم: وابستگی جغرافیایی: به این معنی که شهر کوفه به لحاظ واقع شدن در قلمرو ایران ساسانی، مناسب‌ترین محل برای مهاجرت ایرانیانی شد که وسایل زندگی خود را در امپراتوری مضمحل شده از دست داده بودند.

به اعتقاد برخی محققان، به رغم حُکم برادری و مساوات میان مسلمانان در اسلام، خلفا و عمال آنها، موالی را با اینکه مسلمان بودند، همچون اسیران آزاد شده تلقی می‌کردند. آنها را در جنگ به عنوان رزمنده پیاده همراه می‌بردند. سهمی از غنائم به آنها نمی‌دادند و از پرداخت مستمری عادی هم به آنها مضایقه می‌کردند؛ چنان که در عهد عمر بن عبدالعزیز تعداد بیست هزار تن از موالی در میدان‌های جنگ حضور داشتند که مستمری آنها پرداخت نشده بود.

موالی در خارج از میدان جنگ نیز همه جا در معرض تحقیر و آزار بودند؛ چنان که به آنها اجازه داده نمی‌شد با یک زن عرب ازدواج کنند و اگر می‌کردند بسا که والی و حاکم عرب، آنها را به طلاق مجبور می‌کرد. در واقع مولی همیشه از عرب پست‌تر بود. کارهایی به مولی واگذار می‌شد که مستلزم امانت و اعتماد بود. مولی می‌توانست تحصیل علم و ادب کند، ولی هیچ‌گاه مقامی مهم مانند داوری (قضا) به مولی واگذار نمی‌شد.

اولین تبعیض نسبت به موالی توسط عمر بن خطاب روا داشته شد. وی عطای موالی را کمتر از عرب معین کرد. عمر در نامه‌ای خطاب به فرماندهان سپاه دستور داد که از حمراء، آنها را که اسلام آورده‌اند و آزاد کرده‌اید، عطایی در حد موالی بدهید و اگر خواستند خود قبیله‌ای مستقل باشند، باز عطایی به همان مقدار موالی تعیین کنید. افزون بر اینکه خلیفه دوم میان عرب و عجم مسلمان تبعیض قایل می‌شد، حتی سپاه «حمراء» را که از جنگ با مسلمانان کناره گرفته و بدون شکست اسلام آورده بودند، با اسیرانی که به هر علت مسلمان شده بودند برابر، و کمتر از عرب می‌دانست. عثمان خلیفه سوم نیز به شیوه عمر در این خصوص عمل کرد تا اینکه امیرالمؤمنین علی(ع) به خلافت رسید. در واقع موالی تنها در دوران کوتاه خلافت آن حضرت است که با عرب برابر شدند و حتی برخی از آنان به دلیل فضایلی که اسلام، آنها را دلیل برتری می‌داند بر بسیاری از اعراب ترجیح داده شدند.

امیرمؤمنان(ع)، مردم را در عطا یکسان قرار داد و کسی را بر دیگری برتری نداد؛ و موالی را به اندازه عرب عطا داد که باعث رنجش آنها شد و با حضرت در این مورد سخن گفتند. امیرمؤمنان علی(ع) در پاسخ آنها چوبی را از روی زمین برداشت و میان دو انگشت خود قرار داد و فرمود: تمام قرآن را تلاوت کردم و برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق به اندازه این چوب برتری نیافتم. ثقفی از عباد بن عبدالله اسدی روایت می‌کند که گفت: من روز جمعه در مسجد نشسته بودم و علی(ع) بر منبری از آجر مشغول ایراد خطبه بود و ابن صوحان نیز در مسجد حضور داشت. اشعث بن قیس در آن حال، وارد شد و صفوف مردم را شکافت؛ جلو آمد و گفت: ای امیرالمؤمنین! این حمراء‌ها به دلیل نزدیکی به شما بر ما چیره گشته‌اند. حضرت خشمگین شد. ابن صوحان گفت: امروز امیرالمؤمنین(ع) سخنی درباره عرب می‌گوید که پرده از چهره آنها بردارد و آنچه را پنهان است، آشکار کند. آن‌گاه امیرمؤمنان(ع) فرمود: کیست که مرا از کیفر دادن به این مردم درشت اندام که تا نیمروز بر بستر خود می‌غلتند، معذور می‌دارد؛ در حالی که مردمی هم برای ذکر خدا شب‌زنده‌داری می‌کنند. او می‌خواهد که من اینها را از کوفه بیرون کنم و از ستمکاران باشم. سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جانداران را آفرید از پیغمبر(ص) شنیدم که می‌فرمود: به خدا آنها، شما را در آخر به خاطر دین بزنند (به حمایت از دین با شما مقابله کنند)، همان‌گونه که شما در آغاز اسلام برای مسلمان شدن، آنها را زدید (برای اسلام آوردن با آنها پیکار کردید). به روایت دیگری امیرمؤمنان علی(ع)، موالی را بیش از عرب مورد لطف و محبت قرار می‌داد و عمر آنها را سخت از نظر دور می‌داشت.

شمار موالی در زمان معاویه، فقط در کوفه به بیست هزار تن می‌رسید. معاویه از این افزایش جمعیت بیمناک شده و گفته بود: می‌بینم که حمراء زیاد شده‌اند و ممکن است یکباره بر عرب و اقتدار آنها یورش برند. به همین جهت، مصلحت این است که جمعی از آنها را به قتل رسانم و بقیه را باقی گذارم تا کارها را انجام دهند (یعنی آنها را برای انجام کارهای پست که عرب در شأن خود نمی‌دید، حفظ کند)؛ ولی احنف بن قیس او را از این فکر منصرف ساخت. با این حال وی گروهی از آنان را به سرزمین شام فرستاد که در آنجا به نام فارسیان مشهور شدند و گروهی دیگر را به بصره فرستاد که همه به اسوارانی که در آنجا بودند پیوستند. مختار در قیام بر ضد امویان توانست ایرانیان را به خود متمایل سازد و با کمک آنها با بنی‌امیه پیکار کند. مختار بر خلاف آنچه تا آن زمان معمول بود، به آنان اجازه سوار شدن بر اسب داد و ایرانیان، سواره به نزد او می‌آمدند، نوشته‌اند بیست هزار مرد از ایرانیان مقیم کوفه به مختار پیوسته بودند؛ به گونه‌ای که در اردوی او عربی سخن گفته نمی‌شد. پس از اینکه مختار، قاتلان امام حسین(ع) را کشت، خانه‌های آنها را در کوفه ویران کرد و دستور داد اموال آنها را میان سپاهیان ایرانی‌اش تقسیم کنند. بعدها نیز برای آنها و فرزندان‌شان حقوقی مقرر داشت.

مختار با ایرانیان نشست و برخاست می‌کرد و با این کار عرب را از خود می‌راند و چون بزرگان عرب در این خصوص بر او ایراد گرفتند، گفت: شما عرب‌ها را محرم دانستم اما سرکشی کردید و چون به حکومت منصوب داشتم، باعث کسر عایدات شدید؛ ولی ایرانی‌ها از شما فرمانبردارتر و در انجام دستور، صدیق‌تر و فرمانبردارترند. اما پس از قتل مختار، چهار هزار نفر ایرانی مستقر در قلعه و قصر کوفه توسط مصعب بن زبیر گردن زده شدند. در زمان حکومت ابن زبیر گروهی از اسواران در نبرد ربذه شرکت کردند و بسیاری را با تیرهای خود کشتند و از مهارت آنان، تیر هیچ یک بر خاک نمی‌نشست.

وقتی یکی از سرداران عبدالملک بن مروان نزد ابراهیم، پسر مالک اشتر فرمانده لشکر مختار آمد تا درباره جنگ با وی گفتگو کند، به ابراهیم گفت: از وقتی من وارد لشکر تو شده‌ام، تاکنون که تو را می‌بینم، یک کلمه عربی از سپاهیان تو نشنیده‌ام و این موجب تأسف و اندوه من است؛ نمی‌دانم که امیر چگونه می‌خواهد با این جماعت بر پهلوانان شام پیروز شود؟ ابراهیم گفت: به خدا اگر جز مور، همراه من نبود با شامیان می‌جنگیدم؛ تا چه رسد به این قوم که بهتر از هر کس در جنگ با مردم شام، بصیرت دارند و همه، فرزندان مرزبانان و اسوارانند.

در جریان قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث نیز اسواران به جنگ حجاج رفتند و چون عبدالرحمن شکست خورد، حجاج آنان را بسیار آزار داد و خانه‌هایشان را ویران ساخت؛ از حقوق آنها کاست و بعضی از آنها را تبعید کرد و به آنان گفت: از شرایط صلح شما این بود که در جنگ میان ما عرب‌ها، گروهی را بر ضد گروه دیگری یاری نکنید. اشاره حجاج به شرایط صلح منعقد، میان «سیاه اسواری» فرمانده اسواران و ابوموسی اشعری به هنگام محاصره شوشتر بود.

منابع

1. رجبی دوانی، محمد حسین، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی