زکات در معارف و سیره نبوی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۲: خط ۲:
| موضوع مرتبط = زکات
| موضوع مرتبط = زکات
| عنوان مدخل  = زکات
| عنوان مدخل  = زکات
| مداخل مرتبط = [[زکات در لغت]] - [[زکات در قرآن]] - [[زکات در نهج البلاغه]] - [[زکات در فقه سیاسی]] - [[زکات در معارف دعا و زیارات]] - [[زکات در معارف و سیره نبوی]] - [[زکات در معارف و سیره علوی]] - [[زکات در معارف و سیره سجادی]] - [[زکات در فقه اسلامی]] - [[زکات در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[زکات در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
| مداخل مرتبط = [[زکات در لغت]] - [[زکات در قرآن]] - [[زکات در نهج البلاغه]] - [[زکات در فقه سیاسی]] - [[زکات در معارف دعا و زیارات]] - [[زکات در معارف و سیره نبوی]] - [[زکات در معارف و سیره علوی]] - [[زکات در معارف و سیره سجادی]] - [[زکات در معارف و سیره معصوم]] - [[زکات در فقه اسلامی]] - [[زکات در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[زکات در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
| پرسش مرتبط  =  
| پرسش مرتبط  =  
}}
}}


== مقدمه ==
== مراحل وجوب زکات ==
[[تشریع]] [[زکات]] را در [[اسلام]] به دو مرحله می‌توان تقسیم کرد:  
[[تشریع]] [[زکات]] را در [[اسلام]] به دو مرحله می‌توان تقسیم کرد:  


مرحله نخست، از [[آغاز بعثت]] تا [[سال هشتم هجری]] است. در این سال‌ها که زکات هنوز، صورت [[مالیات]] قانونی نداشت، [[مسلمانان]] با اتکا بر انگیزه‌های [[ایمانی]] و در حد [[اعتدال]]، به تناسب [[توانمندی]] خویش، زکات [[مال]] خود را می‌پرداختند. [[تأمل]] در این مقطع از [[تاریخ]] زکات نشان می‌دهد که اسلام، چگونه با [[پرورش معنوی]] افراد و تحریک [[روح]] [[ایثار]] و [[اخوت]] می‌تواند بدون در [[اختیار]] داشتن [[دستگاه اجرایی]] و [[قوانین]] پیچیده، به [[تجهیز]] منابع عمومی بپردازد. در خلال این سال‌ها، [[پیامبر]] با [[اعمال]] چنین سیاستی، افزون بر آن‌که منابع [[مالی]] [[حکومت]] خود را تأمین کرد، بستر نهادی بسیار [[کارآمدی]] را نیز برای اعمال [[قانون زکات]] فراهم ساخت.
مرحله نخست، از آغاز بعثت تا [[سال هشتم هجری]] است. در این سال‌ها که زکات هنوز، صورت [[مالیات]] قانونی نداشت، [[مسلمانان]] با اتکا بر انگیزه‌های [[ایمانی]] و در حد [[اعتدال]]، به تناسب [[توانمندی]] خویش، زکات [[مال]] خود را می‌پرداختند. [[تأمل]] در این مقطع از [[تاریخ]] زکات نشان می‌دهد که اسلام، چگونه با پرورش معنوی افراد و تحریک [[روح]] [[ایثار]] و [[اخوت]] می‌تواند بدون در [[اختیار]] داشتن دستگاه اجرایی و [[قوانین]] پیچیده، به تجهیز منابع عمومی بپردازد. در خلال این سال‌ها، [[پیامبر]] با [[اعمال]] چنین سیاستی، افزون بر آن‌که منابع [[مالی]] [[حکومت]] خود را تأمین کرد، بستر نهادی بسیار [[کارآمدی]] را نیز برای اعمال [[قانون زکات]] فراهم ساخت.


در سال هشتم هجری، در حالی که پایه‌های حکومت اسلام در [[جزیرة العرب]] تثبیت شده بود و [[جامعه]] مسلمانان به تدریج مختصات [[مدنی]] خود را تکمیل می‌کرد، مرحله دوم از تشریع زکات با [[نزول آیه]] زیر بر پیامبر آغاز شد:
در سال هشتم هجری، در حالی که پایه‌های حکومت اسلام در [[جزیرة العرب]] تثبیت شده بود و [[جامعه]] مسلمانان به تدریج مختصات مدنی خود را تکمیل می‌کرد، مرحله دوم از تشریع زکات با نزول آیه زیر بر پیامبر آغاز شد: {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>.
{{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>.


پس از مدت کوتاهی، [[موارد مصرف]] و مستحقان زکات نیز با [[فرمان]] [[قطعی]] [[خداوند]] مشخص شد:
پس از مدت کوتاهی، موارد مصرف و مستحقان زکات نیز با [[فرمان]] [[قطعی]] [[خداوند]] مشخص شد: {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.
{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.


با [[نزول]] این [[آیات]]، پیامبر موارد [[وجوب]] [[زکات]] و نصاب‌ها و مقادیر هر یک را معین فرمود و بدین ترتیب، زکات به مفهوم امروزی آن [[تشریع]] شد.
با نزول این [[آیات]]، پیامبر موارد [[وجوب]] [[زکات]] و نصاب‌ها و مقادیر هر یک را معین فرمود و بدین ترتیب، زکات به مفهوم امروزی آن [[تشریع]] شد.


[[حکومت اسلامی]] از [[سال هشتم هجری]] به بعد، همواره مأمورانی برای گردآوری یا تخصیص زکات به کار می‌گرفت، [[پیامبر]] اشخاصی چون [[معاذ]]<ref>بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۵۲۹، ج۱۳۸۹.</ref>، [[قیس بن سعد بن عباده]]<ref>حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۵۵۵، ح۱۴۵۰.</ref>، [[عبادة بن صامت]]<ref>بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۲۶۷، ح۷۶۶۳.</ref>، [[ضحاک بن قیس]]<ref>ابن حنبل، المسند، ج۷، ص۳۷۵، ح۲۰۷۱۸.</ref>، ابن لبتیه<ref>بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۵۵۹، ح۶۵.</ref> و [[ابومسعود انصاری]]<ref>ابوداوود، سنن ابی داوود، ج۳، ص۱۳۵، ح۲۹۴۷.</ref> را برای [[گردآوری زکات]] فرستاد و برای هر یک از آنان نامه‌ای نوشت که دربردارنده دستورالعمل‌های اجرایی و سفارش‌های [[اخلاقی]] بود. افزون بر این، درباره زکات محصولات [[کشاورزی]]، پیش از برداشت محصول، کارشناسانی از سوی [[حضرت]] برای تخمین [[میزان]] محصولات تعیین می‌شدند<ref>ر. ک: شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۲۷۷؛ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۲۰۸، ح۷۴۴۷.</ref>، و بدین صورت، از فرار مالیاتی جلوگیری می‌شد؛ اما در تعیین آن هیچ‌گاه [[اجحاف]] نمی‌کردند؛ چنان که [[عبدالله بن رواحه]] و [[عتاب]] بن [[اسد]] از جمله کسانی بودند که به این منظور اعزام می‌شدند و پیامبر به آنان سفارش می‌کرد تا در تخمین محصول، مواردی چون مصارف شخصی و انفاق‌ها و [[هدایا]] و استفاده رهگذران را در نظر گرفته، از میزان تخمین کم کنند<ref>کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریه. ص۳۹۹ و ۴۰۰.</ref>. پس از تخمین، صاحب محصول مخیر می‌شد که محصول را خود بردارد و بر اساس تخمین، فقط زکات آن را بپردازد یا سهم خویش را بر همین اساس گرفته، محصول را واگذارد. به عبارت دیگر، پس از تعیین مقدار، چگونگی پرداخت را به [[اختیار]] پرداخت کنندگان بود تا بدین صورت [[رضایت]] آنان نیز جلب شود؛ به خصوص که هنگام دریافت با [[خوش‌رویی]] و [[درود]] از آنان استقبال می‌شد.
[[حکومت اسلامی]] از [[سال هشتم هجری]] به بعد، همواره مأمورانی برای گردآوری یا تخصیص زکات به کار می‌گرفت، [[پیامبر]] اشخاصی چون [[معاذ]]<ref>بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۵۲۹، ج۱۳۸۹.</ref>، [[قیس بن سعد بن عباده]]<ref>حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۵۵۵، ح۱۴۵۰.</ref>، [[عبادة بن صامت]]<ref>بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۲۶۷، ح۷۶۶۳.</ref>، [[ضحاک بن قیس]]<ref>ابن حنبل، المسند، ج۷، ص۳۷۵، ح۲۰۷۱۸.</ref>، ابن لبتیه<ref>بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۵۵۹، ح۶۵.</ref> و [[ابومسعود انصاری]]<ref>ابوداوود، سنن ابی داوود، ج۳، ص۱۳۵، ح۲۹۴۷.</ref> را برای گردآوری زکات فرستاد و برای هر یک از آنان نامه‌ای نوشت که دربردارنده دستورالعمل‌های اجرایی و سفارش‌های [[اخلاقی]] بود. افزون بر این، درباره زکات محصولات [[کشاورزی]]، پیش از برداشت محصول، کارشناسانی از سوی حضرت برای تخمین [[میزان]] محصولات تعیین می‌شدند<ref>ر.ک: شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۲۷۷؛ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۲۰۸، ح۷۴۴۷.</ref> و بدین صورت، از فرار مالیاتی جلوگیری می‌شد؛ اما در تعیین آن هیچ‌گاه اجحاف نمی‌کردند؛ چنان که [[عبدالله بن رواحه]] و [[عتاب بن اسد]] از جمله کسانی بودند که به این منظور اعزام می‌شدند و پیامبر به آنان سفارش می‌کرد تا در تخمین محصول، مواردی چون مصارف شخصی و انفاق‌ها و [[هدایا]] و استفاده رهگذران را در نظر گرفته، از میزان تخمین کم کنند<ref>کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریه. ص۳۹۹ و ۴۰۰.</ref>. پس از تخمین، صاحب محصول مخیر می‌شد که محصول را خود بردارد و بر اساس تخمین، فقط زکات آن را بپردازد یا سهم خویش را بر همین اساس گرفته، محصول را واگذارد. به عبارت دیگر، پس از تعیین مقدار، چگونگی پرداخت را به [[اختیار]] پرداخت کنندگان بود تا بدین صورت [[رضایت]] آنان نیز جلب شود؛ به خصوص که هنگام دریافت با [[خوش‌رویی]] و [[درود]] از آنان استقبال می‌شد<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۳۹۵.</ref>.


با [[رحلت پیامبر]] و پیدایش جریان [[ارتداد]] در بعضی از [[قبایل]] و مناطق، نهاد [[زکات]] در معرض [[فروپاشی]] قرار گرفت و حتی گروه‌ها و جریان‌هایی از [[پرداخت زکات]] سرباز زدند. در متون [[تاریخی]]، گوشه‌هایی از این جریان تحت عنوان «[[اصحاب رده]]» ثبت شده است.
== گردآوری زکات در دوران پیامبر ==
زکات یکی از [[واجبات]] و [[ضروریات دین]] [[اسلام]] است. در بسیاری از سوره‌های مکی به آن توصیه شده است: {{متن قرآن|وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«و در این جهان و در جهان واپسین برای ما نیکی مقرّر فرما که ما به سوی تو بازگشته‌ایم؛ فرمود: عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند و زکات می‌دهند و کسانی که به آیات ما ایمان دارند مقرّر می‌دارم» سوره اعراف، آیه ۱۵۶</ref>؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}}<ref>«آنان که نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳</ref>؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}}<ref>«آنان که نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳.</ref>. [[زکات]] یا [[صدقه]] [[واجب]] در [[مدینه]] عنوان [[مالیات]] رسمی یافت. برخی [[تشریع]] زکات را در [[سال دوم هجری]] یاد کرده و این نظر را مشهور دانسته‌اند<ref>تفسیر نمونه، ج۸، ص۳.</ref>؛ اما دلیلی بر این ادعا نیست. به نظر می‌رسد آنچه در سال دوم بنیان نهاده شده، [[زکات فطره]] است که پس از [[روزه]] در هیجدهمین ماه [[هجرت]] واجب گردیده است<ref>طبقات الکبری (۴جلدی)، ج۱ - ۲، ص۱۲۰.</ref>. زکات بر [[مال]] در سال هفتم یا هشتم تشریع شده است<ref>ادوار فقه، ج۱، ص۳۵۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۰۱.</ref>


[[ابوبکر]] با این جریان به [[سختی]] [[مبارزه]] کرد و مانعان زکات را به [[قتل]] [[تهدید]] کرد.
دریافت و مصرف زکات توسط [[پیامبر اکرم]]{{صل}} چهار مرحله داشت:
 
=== اعلام [[وجوب]] [[زکات]] ===
برابر [[روایت]] صحیحی از [[امام صادق]]{{ع}}، هنگامی که [[آیه]] {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ...}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>. نازل شد [[ماه رمضان]] بود. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: «زکات مانند [[روزه]] بر شما [[واجب]] است. آن گاه یک سال گذشت. حضرت اعلام کرد ای [[مردم]] زکات اموال خود را بدهید تا نمازتان پذیرفته شود. آن گاه کارگزاران زکات را اعزام فرمود»<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳.</ref>. برابر گزارش [[ابن سعد]]، اعزام کارگزاران زکات در [[محرم]] سال نهم بوده است<ref>طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۳۲۹.</ref>.
 
بنابراین، وجوب زکات در [[رمضان]] [[سال]] هشتم و هنگام دریافت آن در سال نهم بوده است. از آنجا که پیامبر در [[روز جمعه]] ـ دو [[روز]] پس از رمضان سال هشتم ـ [[مدینه]] را به قصد [[فتح مکه]] ترک کردند<ref>إعلام الوری، ج۱، ص۲۱۸؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۳۱۹.</ref> و در ماه [[ذی قعده]] به سوی مدینه حرکت کردند<ref>إعلام الوری، ج۱، ص۲۴۲ - ۲۴۳.</ref>، کارگزاران زکات را در محرم سال نهم اعزام نمودند.


[[نسائی]] [[کلام]] او را در این باره چنین نقل می‌کند: «هر آینه با کسانی که بین [[نماز]] و زکات جدایی بیندازند خواهم جنگید. به [[درستی]] که زکات [[حق مال]] است. به [[خدا]] قسم! اگر عقالی طنابی که با آن پای شتر را می‌بندند را که به [[رسول خدا]] {{صل}} می‌دادند، از من منع کنند، با آنان به سبب این منع خواهم جنگید»<ref>{{عربی|لاقاتلن من فرق بین الصلاة و الزکاة، فان الزکاة حق المال والله لو منعونی عقالا کانوا یؤدونه الی رسول الله {{صل}} لقاتلتهم علی منعه}}؛ نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵. ر. ک: مالک بن انس، الموطأ. ج۱، ص۲۶۹.</ref>.
برخی وجوب زکات را در سال پنجم و اعزام [[کارگزاران]] را در محرم سال نهم دانسته‌اند<ref>قرضاوی، فقه الزکاة، ج۱، ص۷۰.</ref> به این دلیل که [[ضمام بن ثعلبه]] در سال پنجم خدمت پیامبر رسیده و از زکات سؤال کرده است<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۲۴۹؛ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۱۴۵، به عنوان رئیس وَفْد سعد بن بکر.</ref>؛ ولی این نظر درست نیست؛ زیرا برابر نقل [[ابن هشام]] ضمام بن ثعلبه در سال نهم خدمت [[پیامبر]]{{صل}} رسیده است<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۲۹؛ اسدالغابه، ج۳، ص۵۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۰۲ - ۲۰۳.</ref>


با [[سرکوب]] جریان‌های ارتداد، نهاد زکات دوباره شکل عادی به خود گرفت و این روند در [[زمان عمر]] نیز ادامه یافت.
==== نامه‌های پیامبر{{صل}} ====
[[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} در نامه‌هایی که به سران قبائل می‌نوشت یا برای [[کارگزاران]] اعزامی می‌نگاشت، ایشان را به [[پرداخت زکات]] توصیه می‌کرد و [[زکات]] را در ردیف [[نماز]] لازم می‌شمرد. این [[نامه‌ها]] را به سه دسته می‌‌توان تقسیم کرد:
#نامه‌هایی که در آن دستور به دریافت و ادای زکات و [[خمس]] داده شده بود. به این گونه: «این نامه‌ای است از محمد [[رسول خدا]]{{صل}} برای [[نهشل بن مالک]] ... برای کسی که [[اسلام]] آورد و نماز را بپا دارد و زکات بدهد و [[خدا]] و رسولش را [[اطاعت]] نماید و از [[غنایم]]، [[خمس]] خدا و سهم پیامبر را بپردازد....»<ref>{{متن حدیث|هذا كتاب من محمد رسول الله{{صل}} لنهشل بن مالك... لمن أسلم و أقام الصلاة و أتى الزكاة و أطاع الله و رسوله و أعطى من المغنم خمس الله و سهم النبي...}}؛ مکاتیب الرسول، ج۳، ص۳۱۰؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۳۸.</ref>. اینک به شماری از این نامه‌ها اشاره می‌کنیم: در نامه‌های حضرت به [[نهشل بن مالک وائلی]] از [[باهله]]، [[جناده ازدی]] و قومش از [[ازد]]<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۱.</ref>، [[بنی جُوَین طایی]]، [[بنی معاویة بن جرول طایی]]، [[سعد هذیم]]<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۲۹ - ۱۳۱.</ref>، [[فجیع بن عبدالله]]<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۴۷.</ref>، به [[حاکمان]] [[حمیر]]<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ص۲۳۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۸۸.</ref>، [[عمرو بن حزم]] زمانی که وی را به [[یمن]] اعزام فرمود<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، «المغازی»، ص۶۶۹؛ البدایة و النهایه، ج۵، ص۹۰.</ref>، [[عبد یغوث بن وعله حارثی]]، [[عمرو بن معبد جُهنی]]<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۰ - ۱۳۱.</ref>، [[بنی زهیر کلبی]]<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۵۸؛ ج۹، ص۱۳.</ref>، اُکیدر [[حاکم]] [[دومة الجندل]]<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۱۴۰.</ref> و در گفت‌و‌گو با گروه اعزامی [[عبدالقیس]]<ref>البدایة و النهایه، ج۵، ص۵۶؛ ابوعبید، الاموال، ص۲۰.</ref>.
#در برخی نامه‌ها تنها ادای خمس آمده است؛ مانند [[نامه]] به [[جهینه]]<ref>الوثائق السیاسیه، ص۲۶۵، ش۱۵۷. در این نامه، سخن از خمس غنیمت و معدن نیست. بلکه استفاده از منابع آب و زمین است: {{متن حدیث|ان لكم بطون الارض بسهولها و تلاع الاودية و ظهورها على أن ترعوا نباتها و شربوا مائها على أن تؤدوا الخمس}}.</ref>.
#در شماری از آنها [[پیامبر]] تنها به ادای [[زکات]] توصیه کرده است. برای نمونه، در [[نامه]] به [[خالد بن ضماد ازدی]]، [[بنی ضباب]] از [[بنی حارث بن کعب]]، [[یزید بن طفیل حارثی]]، [[بنی زیاد بن حارث]]، [[قیس بن حصین]]، [[بنی قنان بن یزید]]، [[عامر بن اسود]]، اسلم از خزاعه و دیگر [[نامه‌ها]]<ref>طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۲۹ ـ ۱۳۱.</ref>. این‎‌ها همه نشانگر اعلام [[حکم]] زکات به [[قبایل]] تازه مسلمان و اهمیت این فریضه [[الهی]] است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۰۳ - ۲۰۴.</ref>.


در [[زمان عثمان]]، به دلیل [[فساد]] [[اداری]] و از جمله به‌کارگیری افراد ناشایسته در امر زکات، [[اعتقاد]] [[مردم]] به [[سلامت]] نهاد رسمی و [[دستگاه اجرایی]] زکات [[متزلزل]] شد، و در [[لزوم]] پرداخت زکات به مأموران [[حکومت]]، از طرف عده‌ای از [[صاحب‌نظران]] تردید پدید آمد و در نهایت امر، صرف زکات برای مستحقان به دست خود مؤدیان تجویز گردید<ref>ابوعبید، الأموال، ص۵۶۲، ح۱۷۸۸.</ref>. بدون تردید اگر دستورهای [[پیامبر]] در جمع و [[توزیع]] زکات [[اجرا]] می‌شد، این [[بی‌اعتمادی]] پیش نمی‌آمد.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۳۹۵.</ref>
=== برآورد و تخمین (خرص) مال زکوی ===
برابر [[روایات]]، پیامبر{{صل}} [[زکات]] را در نُه چیز قرار داد: طلا و [[نقره]]، گندم و جو، خرما و کشمش و گاو و گوسفند و شتر. اعزام [[کارگزاران]] در مورد [[اموال]] ظاهره؛ یعنی زکات غله‌های چهارگانه و حیوانات است و [[پرداخت زکات]] اموال باطنه؛ یعنی طلا و نقره به [[ایمان]] صاحب [[ثروت]] بستگی دارد و تخمین و برآورد که در عربی به آن «خرص» گویند مربوط به چهار محصول [[کشاورزی]] است؛ زیرا [[زمان]] [[وجوب]] زکات غله‌های چهارگانه با زمان دریافت آن یکسان نیست. زمان اعزام افراد برای برآورد هنگام وجوب زکات است آن‌گاه که بر گندم و جو این نام گفته شود. و وجوب زکات کشمش هنگامی است که انگور غوره است و در خرما زمانی که به آن تمر گویند<ref>امام خمینی، رساله، مسئله ۱۸۵۸.</ref>. هنگام دریافت گندم و جو، سر خرمن است و در خرما و کشمش زمانی که خشک شوند.


==گردآوری زکات==
برابر نظر فقهایی؛ مانند [[شیخ طوسی]]، هنگام اعزام برآورد سازان، زمان وجوب زکات است<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۲۷.</ref> و هنگام برداشت کارگزاران برای دریافت زکات اعزام می‌شوند<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۴۴.</ref>.
===[[گردآوری زکات]] در [[دوران پیامبر]]===


====مراحل دریافت [[زکات]]====
زکات یکی از [[واجبات]] و [[ضروریات دین]] [[اسلام]] است. در بسیاری از [[سوره‌های مکی]] به آن توصیه شده است<ref>{{متن قرآن|وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ}} «و در این جهان و در جهان واپسین برای ما نیکی مقرّر فرما که ما به سوی تو بازگشته‌ایم؛ فرمود: عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند و زکات می‌دهند و کسانی که به آیات ما ایمان دارند مقرّر می‌دارم» سوره اعراف، آیه ۱۵۶؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}} «آنان که نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}} «آنان که نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳.</ref>. [[زکات]] یا [[صدقه]] [[واجب]] در [[مدینه]] عنوان [[مالیات]] رسمی یافت. برخی [[تشریع]] زکات را در [[سال دوم هجری]] یاد کرده و این نظر را مشهور دانسته‌اند<ref>تفسیر نمونه، ج۸، ص۳.</ref>؛ اما دلیلی بر این ادعا نیست. به نظر می‌رسد آنچه در سال دوم بنیان نهاده شده، [[زکات فطره]] است که پس از [[روزه]] در هیجدهمین ماه [[هجرت]] واجب گردیده است<ref>طبقات الکبری (۴جلدی)، ج۱ - ۲، ص۱۲۰.</ref>. زکات بر [[مال]] در سال هفتم یا هشتم تشریع شده است<ref>ادوار فقه، ج۱، ص۳۵۵.</ref>. از آنجا که [[سیره پیامبر]] برای ما [[حجت]] و اساس کار است و علی{{ع}} در [[امور مالی]] بازگشت به [[سیره پیامبر]] داشتند گزارشی در این باره ارائه می‌کنیم:
دریافت و [[مصرف زکات]] توسط [[پیامبر اکرم]]{{صل}} چهار مرحله داشت:
۱. اعلام [[وجوب]] [[زکات]]؛
۲. برآورد و تخمین (خرص) [[مال زکوی]]؛
۳. اعزام [[کارگزاران زکات]]؛
۴. دریافت و [[مصرف]].
اعلام
برابر [[روایت]] صحیحی از [[امام]] صادق‌{{ع}}، هنگامی که [[آیه]]
{{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ...}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>.
از [[اموال]] آنان صدقه‌ای بگیر، تا به وسیله آن [[پاک]] و پاکیزه‌شان سازی.
نازل شد [[ماه رمضان]] بود. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود:
«زکات بمانند [[روزه]] بر شما [[واجب]] است. آن گاه یک سال گذشت. حضرت اعلام کرد ای [[مردم]] زکات اموال خود را بدهید تا نمازتان پذیرفته شود. آن گاه کارگزاران زکات را اعزام فرمود»<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳.</ref>.
برابر گزارش [[ابن سعد]]، اعزام کارگزاران زکات در [[محرم]] سال نهم بوده است<ref>طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۳۲۹.</ref>.
بنابراین، وجوب زکات در [[رمضان]] [[سال]] هشتم و هنگام دریافت آن در سال نهم بوده است. از آنجا که پیامبر در [[روز جمعه]] - دو [[روز]] پس از رمضان سال هشتم - [[مدینه]] را به قصد [[فتح مکه]] ترک کردند<ref>إعلام الوری، ج۱، ص۲۱۸؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۳۱۹.</ref> و در ماه [[ذی قعده]] به سوی مدینه حرکت کردند<ref>إعلام الوری، ج۱، ص۲۴۲ - ۲۴۳.</ref>، کارگزاران زکات را در محرم سال نهم اعزام نمودند.
برخی وجوب زکات را در سال پنجم و اعزام [[کارگزاران]] را در محرم سال نهم دانسته‌اند<ref>قرضاوی، فقه الزکاة، ج۱، ص۷۰.</ref> به این دلیل که [[ضمام بن ثعلبه]] در سال پنجم [[خدمت]] پیامبر رسیده و از زکات سؤال کرده است<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۲۴۹؛ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۱۴۵، به عنوان رئیس وَفْد سعد بن بکر.</ref>؛ ولی این نظر درست نیست؛ زیرا برابر نقل [[ابن هشام]] [[ضمام بن ثعلبه]] در سال نهم [[خدمت]] [[پیامبر]]{{صل}} رسیده است<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۲۹؛ اسدالغابه، ج۳، ص۵۷.</ref>.
[[نامه‌های پیامبر]]{{صل}}
[[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} در نامه‌هایی که به سران قبائل می‌نوشت یا برای [[کارگزاران]] اعزامی می‌نگاشت، ایشان را به [[پرداخت زکات]] توصیه میکرد و [[زکات]] را در ردیف [[نماز]] لازم میشمرد. این [[نامه‌ها]] را به سه دسته می‌‌توان تقسیم کرد:
الف) نامه‌هایی که در آن دستور به دریافت و ادای زکات و [[خمس]] داده شده بود. به این گونه:
{{عربی|هذا كتاب من محمد رسول الله{{صل}} لنهشل بن مالك... لمن [[أسلم]] و أقام الصلاة و أتى الزكاة و أطاع [[الله]] و رسوله و أعطى من المغنم خمس الله و سهم النبي...}}<ref>مکاتیب الرسول، ج۳، ص۳۱۰؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۳۸.</ref>؛
این نامه‌ای است از محمد [[رسول خدا]]{{صل}} برای [[نهشل]] بن مالک... برای کسی که [[اسلام]] آورد و نماز را بپا دارد و زکات بدهد و [[خدا]] و رسولش را [[اطاعت]] نماید و از [[غنایم]]، [[خمس]] خدا و سهم پیامبر را بپردازد....
اینک به شماری از این نامه‌ها اشاره می‌کنیم: در نامه‌های حضرت به نهشل بن مالک وائلی از [[باهله]]، [[جناده]] [[ازدی]] و قومش از [[ازد]]<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۱.</ref>، بنی جُوَین طایی، بنی [[معاویة]] بن جرول طایی، سعد هذیم<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۲۹ - ۱۳۱.</ref>، فجیع بن عبدالله<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۴۷.</ref>، به [[حاکمان]] [[حمیر]]<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ص۲۳۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۸۸.</ref>، [[عمرو بن حزم]] زمانی که وی را به [[یمن]] اعزام فرمود<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، «المغازی»، ص۶۶۹؛ البدایة و النهایه، ج۵، ص۹۰.</ref>، [[عبد]] [[یغوث]] بن وعله [[حارثی]]، [[عمرو]] بن [[معبد]] جُهنی<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۰ - ۱۳۱.</ref>، بنی [[زهیر]] کلبی<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۵۸؛ ج۹، ص۱۳.</ref>، اُکیدر [[حاکم]] [[دومة الجندل]]<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۱۴۰.</ref> و در گفت‌و‌گو با گروه اعزامی [[عبدالقیس]]<ref>البدایة و النهایه، ج۵، ص۵۶؛ ابوعبید، الاموال، ص۲۰.</ref>.
ب) در برخی نامه‌ها تنها ادای خمس آمده است؛ مانند [[نامه]] به [[جهینه]]<ref>الوثائق السیاسیه، ص۲۶۵، ش۱۵۷. در این نامه، سخن از خمس غنیمت و معدن نیست. بلکه استفاده از منابع آب و زمین است: {{عربی|ان لكم بطون الارض بسهولها و تلاع الاودية و ظهورها على أن ترعوا نباتها و شربوا مائها على أن تؤدوا الخمس}}.</ref>.
ج) در شماری از آنها [[پیامبر]] تنها به ادای [[زکات]] توصیه کرده است. برای نمونه، در [[نامه]] به خالد بن ضماد [[ازدی]]، [[بنی ضباب]] از [[بنی حارث بن کعب]]، یزید بن [[طفیل]] [[حارثی]]، بنی زیاد بن [[حارث]]، [[قیس بن حصین]]، بنی قنان بن یزید، [[عامر]] بن [[اسود]]، [[اسلم]] از [[خزاعه]] و دیگر [[نامه‌ها]]<ref>طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۲۹ – ۱۳۱.</ref>.
اینها همه نشانگر اعلام [[حکم]] زکات به [[قبایل]] [[تازه مسلمان]] و اهمیت این [[فریضه الهی]] است.
برآورد (تخمین)
برابر [[روایات]]، پیامبر{{صل}} [[زکات]] را در نُه چیز قرار داد: طلا و [[نقره]]، گندم و جو، خرما و کشمش و گاو و گوسفند و شتر. اعزام [[کارگزاران]] در مورد [[اموال]] ظاهره؛ یعنی زکات غله‌های چهارگانه و حیوانات است و [[پرداخت زکات]] اموال باطنه؛ یعنی طلا و نقره به [[ایمان]] صاحب [[ثروت]] بستگی دارد و تخمین و برآورد که در [[عربی]] به آن «خرص» گویند مربوط به چهار محصول [[کشاورزی]] است؛ زیرا [[زمان]] [[وجوب]] زکات غله‌های چهارگانه با زمان دریافت آن یکسان نیست. زمان اعزام افراد برای برآورد هنگام وجوب زکات است آن‌گاه که بر گندم و جو این نام گفته شود. و وجوب زکات کشمش هنگامی است که انگور غوره است و در خرما زمانی که به آن تمر گویند<ref>امام خمینی، رساله، مسئله ۱۸۵۸.</ref>. هنگام دریافت گندم و جو، سر خرمن است و در خرما و کشمش زمانی که خشک شوند.
برابر نظر فقهایی؛ مانند [[شیخ طوسی]]، هنگام اعزام برآورد سازان، زمان وجوب زکات است<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۲۷.</ref>. و در هنگام برداشت کارگزاران برای دریافت زکات اعزام میشوند<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۴۴.</ref>.
بعید نیست چنانچه ضرری متوجه [[بیت المال]] نباشد، نیازی به برآورد محصول انگور و خرما پیش از برداشت نباشد. [[ابوحنیفه]] از فقهای [[عامه]] برآورد را روا نمی‌شمارد<ref>خلاف، ج۲، ص۶۰، مسئله ۷۳.</ref>؛ اما در [[سیره نبوی]] روایاتی در [[درستی]] تخمین نقل شده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
بعید نیست چنانچه ضرری متوجه [[بیت المال]] نباشد، نیازی به برآورد محصول انگور و خرما پیش از برداشت نباشد. [[ابوحنیفه]] از فقهای [[عامه]] برآورد را روا نمی‌شمارد<ref>خلاف، ج۲، ص۶۰، مسئله ۷۳.</ref>؛ اما در [[سیره نبوی]] روایاتی در [[درستی]] تخمین نقل شده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
۱. [[عتاب بن اسید]] گوید: [[رسول خدا]]{{صل}} دستور داد باغ‌های انگور ثقیف، برآورد شود. بسان برآورد نخل‌های خرما. پس از برآورد، [[زکات]] کشمش را گرفت، بدان گونه که [[زکات]] [[نخل]] را میگیرند<ref>فتوح البلدان، ص۶۸.</ref>.
# [[عتاب بن اسید]] گوید: [[رسول خدا]]{{صل}} دستور داد باغ‌های انگور ثقیف، برآورد شود. بسان برآورد نخل‌های خرما. پس از برآورد، [[زکات]] کشمش را گرفت، بدان گونه که [[زکات]] [[نخل]] را می‌گیرند<ref>فتوح البلدان، ص۶۸.</ref>.
۲. نقل شده: رسول خدا{{صل}} در [[سال نهم هجری]] (سال [[جنگ تبوک]]) باغ زنی را برآورد کرد که ده «وسق» بود<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۳۸۲.</ref>.
# نقل شده: رسول خدا{{صل}} در [[سال نهم هجری]] (سال [[جنگ تبوک]]) باغ زنی را برآورد کرد که ده «وسق» بود<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۳۸۲.</ref>.
۳. [[پیامبر]]{{صل}} در هر سال، [[عبدالله بن رواحه]] را برای برآورد [[اموال]] [[خیبر]] میفرستاد<ref>خلاف، ج۲، ص۶۱؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۲۲.</ref>. هنگامی که [[یهود]] [[خیبر]] می‌‌گفتند تو به [[حق]] ما [[تجاوز]] کردی، عبدالله پیشنهاد می‌کرد: آنچه برای شماست از ما باشد. یهود می‌گفتند: «به واسطه این [[عدل]] است که [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] بر پاست»<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۳، ص۳۶۹.</ref>. برابر [[قرارداد]]، یهود خیبر روی زمین کار می‌کردند و نصف محصول و درآمد آن برای [[مسلمانان]] بود<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۳۰۲.</ref>. بنابراین، درآمد، [[خراج]] بوده نه زکات. با توجه به این که [[جنگ خیبر]] در [[محرم]] سال هفتم رخ داده<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۲۹۸؛ سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.</ref> و عبدالله بن رواحه در [[جمادی الاولی]] [[سال]] هشتم در [[جنگ موته]] به [[شهادت]] رسیده است<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۱۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۱۸.</ref>، تنها یک سال برآورد درآمد خیبر را به عهده داشته است<ref>سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.</ref>، مگر این که قرارداد را در برگیرنده محصول سال هفتم نیز بدانیم. و در هر صورت بر درستی خرص و تخمین دلالت دارد، گرچه خراج باشد و [[زمان]] تخمین، هنگام [[وجوب]] زکات خرما بوده است<ref>ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۳۵۵؛ المبسوط، ج۱، ص۲۲۷.</ref>. افزون بر ابن رواحه نام شماری دیگر به عنوان «تخمین [[زن]]» یاد شده است: [[ابوزبید]] بن صلت<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۳۲.</ref> و [[فروة]] بن [[عمر]] و [[انصاری]] که میوه‌های [[مدینه]] را برآورد میکردند<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۳۵۸.</ref> و [[سهل]] بن أبی حثمه، صلت بن معدیکرب و [[ابو خیثمه]] [[عامر]] بن ساعده که به [[خیبر]] میرفتند<ref>نظام الحکومة النبویه، المسمی «التراتیب الإداریه»، ج۱، ص۳۱۷.</ref>.
# [[پیامبر]]{{صل}} در هر سال، [[عبدالله بن رواحه]] را برای برآورد [[اموال]] [[خیبر]] می‌فرستاد<ref>خلاف، ج۲، ص۶۱؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۲۲.</ref>. هنگامی که [[یهود]] [[خیبر]] می‌‌گفتند تو به [[حق]] ما [[تجاوز]] کردی، عبدالله پیشنهاد می‌کرد: آنچه برای شماست از ما باشد. یهود می‌گفتند: «به واسطه این [[عدل]] است که [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] بر پاست»<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۳، ص۳۶۹.</ref>. برابر [[قرارداد]]، یهود خیبر روی زمین کار می‌کردند و نصف محصول و درآمد آن برای [[مسلمانان]] بود<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۳۰۲.</ref>. بنابراین، درآمد، [[خراج]] بوده نه زکات. با توجه به این که [[جنگ خیبر]] در [[محرم]] سال هفتم رخ داده<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۲۹۸؛ سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.</ref> و [[عبدالله بن رواحه]] در [[جمادی الاولی]] [[سال]] هشتم در [[جنگ موته]] به [[شهادت]] رسیده است<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۱۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۱۸.</ref>، تنها یک سال برآورد درآمد خیبر را به عهده داشته است<ref>سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.</ref>، مگر این که قرارداد را در برگیرنده محصول سال هفتم نیز بدانیم. و در هر صورت بر درستی خرص و تخمین دلالت دارد، گرچه خراج باشد و [[زمان]] تخمین، هنگام [[وجوب]] زکات خرما بوده است<ref>ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۳۵۵؛ المبسوط، ج۱، ص۲۲۷.</ref>. افزون بر ابن رواحه نام شماری دیگر به عنوان «تخمین [[زن]]» یاد شده است: [[ابوزبید بن صلت]]<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۳۲.</ref> و [[فروة بن عمر]] و [[انصاری]] که میوه‌های [[مدینه]] را برآورد می‌کردند<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۳۵۸.</ref> و [[سهل بن أبی حثمه]]، [[صلت بن معدیکرب]] و [[ابو خیثمه عامر بن ساعده]] که به [[خیبر]] می‌رفتند<ref>نظام الحکومة النبویه، المسمی «التراتیب الإداریه»، ج۱، ص۳۱۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۰۴ - ۲۰۶.</ref>
[[کارگزاران زکات]]
 
[[قرآن مجید]] یکی از مصرف‌های هشتگانه [[زکات]] را کارگزاران زکات {متن قرآن|وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref> دانسته است و منظور کسانی است که در گردآوری، [[حفاظت]]، [[نگارش]] مقدار زکات، برآورد و تقسیم زکات نقش دارند.
=== کارگزاران زکات ===
برابر تعریفی، عامل زکات: «عبارت از ساعی و کاتب و قسام و عاشر و [[عریف]] و [[حاسب]] و [[حافظ]] است»<ref>سلوک الملوک، ص۲۴۶.</ref>.
[[قرآن مجید]] یکی از مصرف‌های هشتگانه [[زکات]] را کارگزاران زکات {{متن قرآن|وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا}}<ref>«مأموران (دریافت) آنها» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref> دانسته است و منظور کسانی است که در گردآوری، حفاظت، نگارش مقدار زکات، برآورد و تقسیم زکات نقش دارند.
عریف کسی است که [[نمایندگی]] افراد نیازمند یا قبائل را به عهده دارد. از کارگزاران زکات در [[روایات]] و کتاب‌های [[فقهی]] تعبیر به «عمال الزکاة»، «عمال الصدقات»، «عمال الطسق»، «[[مصدق]] الصدقات»، «الساعی و سعاة الزکاة» و «جباة الصدقات» شده است. کتانی از عنوان «مستوفی» نیز استفاده کرد و گفته است: «مردی است که [[امام]] او را برای دریافت [[مال]] جمع شده می‌فرستاد تا وی [[اموال]] را برای امام بفرستد»؛ مانند این که علی{{ع}} [[خمس]] را از خالد گرفت و به [[نجران]] رفت تا زکات آنها را جمع کند و [[جزیه]] ایشان را بیاورد<ref>نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۲۳.</ref>.
 
شرایط کارگزاران زکات
برابر تعریفی، عامل زکات: «عبارت از ساعی و کاتب و قسام و عاشر و [[عریف]] و [[حاسب]] و حافظ است»<ref>سلوک الملوک، ص۲۴۶.</ref>.
 
عریف کسی است که نمایندگی افراد نیازمند یا قبائل را به عهده دارد. از کارگزاران زکات در [[روایات]] و کتاب‌های [[فقهی]] تعبیر به «عمال الزکاة»، «عمال الصدقات»، «عمال الطسق»، «مصدق الصدقات»، «الساعی و سعاة الزکاة» و «جباة الصدقات» شده است. کتانی از عنوان «مستوفی» نیز استفاده کرد و گفته است: «مردی است که [[امام]] او را برای دریافت [[مال]] جمع شده می‌فرستاد تا وی [[اموال]] را برای امام بفرستد»؛ مانند این که علی{{ع}} [[خمس]] را از خالد گرفت و به [[نجران]] رفت تا زکات آنها را جمع کند و [[جزیه]] ایشان را بیاورد<ref>نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۲۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۰۶ - ۲۰۷.</ref>
 
==== شرایط کارگزاران زکات ====
در کتاب‌های فقهی، شرایطی را برای کارگزاران زکات برشمرده‌اند:
در کتاب‌های فقهی، شرایطی را برای کارگزاران زکات برشمرده‌اند:
١. [[تکلیف]] ([[عقل]]...)؛
# [[تکلیف]] ([[عقل]])؛
۲. [[ایمان]]؛
# [[ایمان]]؛
۳. [[عدالت]]؛
# [[عدالت]]؛
۴. [[فقه]] (آشنایی به مسائل مربوط به زکات)؛
# [[فقه]] (آشنایی به مسائل مربوط به زکات)؛
۵. [[هاشمی]] نبودن<ref>عروة الوثقی، «فصل اصناف مستحقین».</ref>.
# [[هاشمی]] نبودن<ref>عروة الوثقی، «فصل اصناف مستحقین».</ref>.
برخی علمای [[اهل سنت]] به جای عدالت، [[امین]] بودن را شرط دانسته‌اند<ref>فقه الزکاة، ج۲، ص۵۸۲ و ۵۸۹.</ref>.
برخی علمای [[اهل سنت]] به جای عدالت، [[امین]] بودن را شرط دانسته‌اند<ref>فقه الزکاة، ج۲، ص۵۸۲ و ۵۸۹.</ref>.
از آنجا که برابر [[نصّ قرآن]]، [[کارگزار]]، سهمی از زکات دارد اگرچه [[فقیر]] نباشد، [[رسول خدا]] [[اجازه]] نمی‌داد کارگزاران زکات از [[بنی هاشم]] باشند و از این راه [[کسب درآمد]] کنند. [[پیامبر]] پیشنهاد برخی از بنی هاشم را در اعزام برای [[گردآوری زکات]] ردّ کرد<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۶؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۱.</ref> حتی به [[غلام]] خود [[ابورافع]] [[اجازه]] نداد در این مأموریت‌ها شرکت کند<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۹۳؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۲.</ref>؛ چون به مانند بنی هاشم بود.
از آنجا که برابر نصّ قرآن، [[کارگزار]]، سهمی از زکات دارد اگرچه [[فقیر]] نباشد، [[رسول خدا]] [[اجازه]] نمی‌داد کارگزاران زکات از [[بنی هاشم]] باشند و از این راه کسب درآمد کنند. [[پیامبر]] پیشنهاد برخی از بنی هاشم را در اعزام برای گردآوری زکات ردّ کرد<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۶؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۱.</ref> حتی به [[غلام]] خود [[ابورافع]] [[اجازه]] نداد در این مأموریت‌ها شرکت کند<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۹۳؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۲.</ref>؛ چون مانند بنی هاشم بود<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۰۷ - ۲۰۸.</ref>.
اعزام [[کارگزاران زکات]]
 
==== اعزام کارگزاران زکات ====
در کتاب‌های [[تاریخی]] نام برخی به عنوان [[کارگزار]] [[صدقات]] پیامبر یاد شده است:
در کتاب‌های [[تاریخی]] نام برخی به عنوان [[کارگزار]] [[صدقات]] پیامبر یاد شده است:
[[ابن سعد]] در کتاب طبقات می‌نویسد: چون پیامبر هلال [[محرم]] سال نهم را دید مأموران [[زکات]] را اعزام نمود تا زکات [[عرب]] را دریافت کنند:
[[ابن سعد]] در کتاب طبقات می‌نویسد: چون پیامبر هلال [[محرم]] سال نهم را دید مأموران [[زکات]] را اعزام نمود تا زکات [[عرب]] را دریافت کنند:
١. [[عیینة بن حصن]] به سوی [[بنی تمیم]]؛
# [[عیینة بن حصن]] به سوی [[بنی تمیم]]؛
٢. [[بریدة بن حصیب]] به سوی [[اسلم]] و عقار و گفته می‌شود [[کعب بن مالک]] را به جانب آنها فرستاد؛
# [[بریدة بن حصیب]] به سوی [[اسلم]] و عقار و گفته می‌شود [[کعب بن مالک]] را به جانب آنها فرستاد؛
۳. [[عباد بن بشر]] اشهلی را به جانب [[سلیم]] و [[مزینه]]؛
# [[عباد بن بشر اشهلی]] را به جانب [[سلیم]] و [[مزینه]]؛
۴. [[رافع بن مکیث]]، به [[جهینه]]؛
# [[رافع بن مکیث]]، به [[جهینه]]؛
۵. [[عمرو بن عاص]]، به سوی [[بنی فزاره]]؛
# [[عمرو بن عاص]]، به سوی [[بنی فزاره]]؛
۶. [[ضحاک بن سفیان کلابی]]، به سوی [[بنی کلاب]]؛
# [[ضحاک بن سفیان کلابی]]، به سوی [[بنی کلاب]]؛
۷. [[بسر بن سفیان]] کَعْبی، به جانب [[بنی کعب]]؛
# [[بسر بن سفیان کَعْبی]]، به جانب [[بنی کعب]]؛
۸. مردی از بنی [[سعدان]] و هُذیم را به جانب [[قبیله]] آنها اعزام فرمود؛
# مردی از [[بنی سعدان]] و هُذیم را به جانب [[قبیله]] آنها اعزام فرمود؛
۹. ابن لُتبیّه [[ازدی]]، به بنی ذُبْیان<ref>طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱- ۲، ص۳۲۹.</ref>؛
# [[ابن لُتبیّه ازدی]]، به [[بنی ذُبْیان]]<ref>طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱- ۲، ص۳۲۹.</ref>؛ نام وی عبدالله بود<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۳۷۴، ش۳۱۵۴.</ref> و او کسی است که آنچه را از زکات جمع کرده بود، نزد پیامبر{{صل}} نهاد و گفت: این [[مال]] از شما و این مال را به من [[هدیه]] داده‌اند! پیامبر در جمع [[مؤمنان]] فرمود: «اگر این آقا در [[خانه]] پدر و مادرش می‌نشست برای او هدیه می‌آورند! [[سوگند]] به کسی که [[جان]] محمد{{صل}} در دست اوست، هیچ یک از شما چیزی را نمی‌پذیرد جز این که در [[قیامت]] باید پاسخگوی آن باشد» <ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۱۰، ص۱۳۸؛ سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۶.</ref> و در همین ارتباط می‌فرمود: «هر که را بر کاری گماردیم و حقوقی برای او معین ساختیم، پس اگر پس از آن چیزی برداشت، [[خیانت]] است»<ref>{{متن حدیث|من استعملناه على عمل فرزقناه رزقا فما أخذ بعد ذلك فهو غلول}}؛ سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۳؛ مجله حوزه، ش۸۴، ص۱۶۰، مقاله نگارنده با عنوان «اسلام در برخورد با ثروت‌های بادآورده».</ref>؛
نام وی عبدالله بود<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۳۷۴، ش۳۱۵۴.</ref> و او کسی است که آنچه را از زکات جمع کرده بود، نزد پیامبر{{صل}} نهاد و گفت: این [[مال]] از شما و این مال را به من [[هدیه]] داده‌اند! پیامبر در جمع [[مؤمنان]] فرمود: «اگر این آقا در [[خانه]] پدر و مادرش می‌نشست برای او هدیه میآورند! [[سوگند]] به کسی که [[جان]] محمد{{صل}} در دست اوست، هیچ یک از شما چیزی را نمی‌پذیرد جز این که در [[قیامت]] باید پاسخگوی آن باشد»<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۱۰، ص۱۳۸؛ سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۶.</ref>.
 
و در همین [[ارتباط]] میفرمود:
[[ابن اسحاق]]، گروه دیگری از کارگزاران پیامبر را نام می‌برد:
{{متن حدیث|من استعملناه على عمل فرزقناه رزقا فما أخذ بعد ذلك فهو غلول}}<ref>سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۳؛ مجله حوزه، ش۸۴، ص۱۶۰، مقاله نگارنده با عنوان «اسلام در برخورد با ثروت‌های بادآورده».</ref>؛
# [[مهاجر بن ابی امیه]] به [[صنعاء]]؛
هر که را بر کاری گماردیم و [[حقوقی]] برای او معین ساختیم، پس اگر پس از آن چیزی برداشت، [[خیانت]] است.
# [[زیاد بن لبید]]، به [[حضرموت]]؛
[[ابن اسحاق]]، گروه دیگری از [[کارگزاران پیامبر]] را نام می‌برد:
# [[عدی بن حاتم]]، به سوی طی و [[بنی اسد]]؛
۱۰. [[مهاجر بن ابی امیه]] به صنعاء؛
# [[مالک بن نویره]]، بر [[صدقات]] [[بنی حنظله]]؛
۱۱. [[زیاد بن لبید]]، به حضرموت؛
# [[زبرقان بن بدر]]، بر ناحیه‌ای از [[بنی سعد]]؛
۱۲. [[عدی بن حاتم]]، به سوی طی و [[بنی اسد]]؛
# [[قیس بن عاصم]]، بر ناحیه دیگر از بنی سعد؛
۱۳. [[مالک بن نویره]]، بر [[صدقات]] [[بنی حنظله]]؛
# [[علاء بن حضرمی]]، بر [[بحرین]]؛
۱۴. [[زبرقان بن بدر]]، بر ناحیه‌ای از [[بنی سعد]]؛
# [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} به سوی [[نجران]] برای گردآوری صدقات و [[جزیه]] آنها<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۰۰.</ref>؛
۱۵. [[قیس بن عاصم]]، بر ناحیه دیگر از بنی سعد؛
 
۱۶. [[علاء بن حضرمی]]، بر [[بحرین]]؛
گروه دیگری نیز از سوی [[پیامبر]] اعزام شدند:
١٧. [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} به سوی [[نجران]] برای گردآوری صدقات و [[جزیه]] آنها<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۰۰.</ref>؛
# [[عکرمة بن خالد]]، بر صدقات عُکّ؛
گروه دیگری نیز از سوی [[پیامبر]] اعزام شدند؛
# [[ولید بن عقبه]]، به سوی [[بنی المصطلق]] که گزارش [[دروغ]] داد؛
۱۸. [[عکرمة]] بن خالد، بر صدقات عُکّ؛
# [[ارقم بن ابی ارقم]]، بر صدقات قومش؛
١٩. [[ولید بن عقبه]]، به سوی [[بنی المصطلق]] که گزارش [[دروغ]] داد؛
# [[حذیفة بن یمان ازدی]]، بر صدقات[[ازد]]؛
۲۰. [[ارقم بن ابی ارقم]]، بر صدقات قومش؛
# [[کهل بن مالک هذلی]]، بر صدقات [[هذیل]]؛
۲۱. [[حذیفة بن یمان ازدی]]، بر صدقات[[ازد]]؛
# [[خالد بن سعید بن عاص اموی]]، بر صدقات [[مَذحِج]]؛
۲۲. کهل بن مالک هذلی، بر صدقات [[هذیل]]؛
# [[عمر بن خطاب]]؛
۲۳. [[خالد بن سعید بن عاص اموی]]، بر صدقات [[مَذحِج]]؛
# [[ابو مسعود]]؛
۲۴. [[عمر بن خطاب]]؛
# [[ابوجهم بن حذیفه]]؛
۲۵. [[ابو مسعود]]؛
# [[عقبة بن عامر]]؛
۲۶. [[ابوجهم بن حذیفه]]؛
# [[ضحاک بن قیس]]؛
۲۷. [[عقبة بن عامر]]؛
# [[قیس بن سعد]]؛
۲۸. [[ضحاک بن قیس]]؛
# [[عبادة بن صامت]]<ref>فقه الزکاة، ج۲، ص۷۵۱ - ۷۵۲.</ref>.
۲۹. [[قیس بن سعد]]؛
 
۳۰. [[عبادة بن صامت]]<ref>فقه الزکاة، ج۲، ص۷۵۱ - ۷۵۲.</ref>؛
[[سال نهم هجری]] [[سال]] «[[وفود]]» نام گرفته و پیامبر شماری از رؤسای وفود را به عنوان [[کارگزار]] صدقات بر می‌گزیند؛ مانند:
[[سال نهم هجری]] [[سال]] «[[وفود]]» نام گرفته و پیامبر شماری از رؤسای وفود را به عنوان [[کارگزار]] صدقات بر می‌گزیند؛ مانند:
۳۱. [[قرة بن هبیرة]] بن [[سلمه]]، [[مسئول]] صدقات [[بنی قشیر]]<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۷.</ref>؛
# [[قرة بن هبیرة بن سلمه]]، [[مسئول]] صدقات [[بنی قشیر]]<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۷.</ref>؛
۳۲. [[قبیصة]] بن [[مخارق]]، سهمی از صدقات هلال بن [[عامر]] را برای وی قرار داد<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۹؛ کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶؛ حذیفه، ۱۶۹۶۴.</ref>؛
# [[قبیصة بن مخارق]]، سهمی از صدقات [[هلال بن عامر]] را برای وی قرار داد<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۹؛ کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶؛ حذیفه، ۱۶۹۶۴.</ref>؛
۳۳. [[ابوقتاده انصاری]]<ref>معجم الاوسط، ج۵، ص۱۵.</ref>؛
# [[ابوقتاده انصاری]]<ref>معجم الاوسط، ج۵، ص۱۵.</ref>؛
۳۴. زمانی پیامبر [[کارگزاری]] را به منطقه‌ای اعزام می‌کرد. از آنجا که [[مسئولیت]] [[گردآوری زکات]] بر عهده آنها بود، توصیه‌های لازم را به آنها مینمود. پیامبر در هنگام اعزام [[معاذ بن جبل]] به «جَنَد» [[یمن]] به وی چنین توصیه کرد:
# زمانی پیامبر [[کارگزاری]] را به منطقه‌ای اعزام می‌کرد. از آنجا که [[مسئولیت]] گردآوری زکات بر عهده آنها بود، توصیه‌های لازم را به آنها می‌نمود. پیامبر در هنگام اعزام [[معاذ بن جبل]] به «جَنَد» [[یمن]] به وی چنین توصیه کرد: «پس اگر آنان تو را [[اطاعت]] کردند، آگاهشان نما که [[خداوند]] بر آنان [[زکات]] را [[واجب]] نموده که از [[ثروتمندان]] آنان گرفته می‌شود و در میان فقرای آنها تقسیم می‌گردد. اگر آنان از تو در این مسئله اطاعت کردند. برحذر باش از گرفتن [[اموال]] [[نیک]] و برجسته آنها»<ref>{{متن حدیث|فإن هم أطاعوك لذلك فأعلمهم أن الله افترض عليهم صدقة تؤخذ من أغنيائهم فترد على فقرائهم فإن هم أطاعوك لذلك فإياك و كرائم أموالهم...}}؛ فقه الزکاة، ج۱، ص۷۳؛ فتوح البلدان، ص۸۳؛ ابوعبید، الأموال، ص۴۹۳، ح۱۰۸۴.</ref>.
{{متن حدیث|فإن هم أطاعوك لذلك فأعلمهم أن الله افترض عليهم صدقة تؤخذ من أغنيائهم فترد على فقرائهم فإن هم أطاعوك لذلك فإياك و كرائم أموالهم...}}<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۷۳؛ فتوح البلدان، ص۸۳؛ ابوعبید، الأموال، ص۴۹۳، ح۱۰۸۴.</ref>؛
 
پس اگر آنان تو را [[اطاعت]] کردند، آگاهشان نما که [[خداوند]] بر آنان [[زکات]] را [[واجب]] نموده که از [[ثروتمندان]] آنان گرفته می‌شود و در میان فقرای آنها تقسیم می‌گردد. اگر آنان از تو در این مسئله اطاعت کردند. برحذر باش از گرفتن [[اموال]] [[نیک]] و برجسته آنها.
[[نهی]] از گرفتن اموال برجسته [[مردم]] جزو فرمان‌های اکید [[پیامبر]] بود که به همه گردآوران زکات می‌فرمود. [[ابن سعد]] می‌نویسد: «و پیامبر [[فرمان]] داد به گردآوران زکات خود که اموال اضافی مردم را بگیرند و پرهیز کنند از دریافت اموال برجسته آنها»<ref>{{عربی|و أمر رسول الله{{صل}} مصدقيه أن يأخذوا [[العفو]] منهم و يتوقوا كرائم أموالهم}}؛ طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۰.</ref>.
[[نهی]] از گرفتن اموال برجسته [[مردم]] جزو فرمان‌های اکید [[پیامبر]] بود که به همه گردآوران زکات می‌فرمود. [[ابن سعد]] می‌نویسد:
 
{{عربی|و أمر رسول الله{{صل}} مصدقيه أن يأخذوا [[العفو]] منهم و يتوقوا كرائم أموالهم}}<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۰.</ref>؛
بنابراین، ممیزهای مالیاتی در دریافت [[مالیات]] باید دقت ویژه داشته باشند و در صدد غارت اموال مردم بر نیایند.
و پیامبر [[فرمان]] داد به گردآوران زکات خود که اموال اضافی مردم را بگیرند و [[پرهیز]] کنند از دریافت اموال برجسته آنها.
# [[عکرمة بن ابی جهل]]، بر زکات [[هوازن]]<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۷۱؛ نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۱۵.</ref> در سال درگذشت حضرت؛
بنابراین، ممیزهای مالیاتی در دریافت [[مالیات]] باید دقت ویژه داشته باشند و در صدد [[غارت اموال]] مردم بر نیایند.
# [[خزیمة بن عاصم عکلی]]، بر زکات مردمش<ref>اسدالغابه، ج۲، ص۱۳۶؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴.</ref>؛
۳۵. [[عکرمة بن ابی جهل]]، بر زکات [[هوازن]]<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۷۱؛ نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۱۵.</ref> در سال درگذشت حضرت؛
# [[سهل بن منجاب]]، بر [[صدقات]] تیره‌ای از [[بنی تمیم]]<ref>اسدالغابه، ج۲، ص۴۷۷؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۵.</ref>؛
۳۶. [[خزیمة بن عاصم عکلی]]، بر زکات مردمش<ref>اسدالغابه، ج۲، ص۱۳۶؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴.</ref>؛
# [[عمرو بن سعید]]، بر میوه‌های [[خیبر]]<ref>اسدالغابه، ج۴، ص۲۳۱.</ref>؛
۳۷. [[سهل]] بن [[منجاب]]، بر [[صدقات]] تیره‌ای از [[بنی تمیم]]<ref>اسدالغابه، ج۲، ص۴۷۷؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۵.</ref>؛
# [[غافرة بن سمره تمیمی]]، بر زکات<ref>اسدالغابه، ج۴، ص۳۳۵.</ref>؛
۳۸. [[عمرو بن سعید]]، بر میوه‌های [[خیبر]]<ref>اسدالغابه، ج۴، ص۲۳۱.</ref>؛
# [[کافیة بن سبع اسدی]]، بر صدقات مردمش؛
۳۹. غافرة بن [[سمره]] تمیمی، بر زکات<ref>اسدالغابه، ج۴، ص۳۳۵.</ref>؛
# [[متمم بن نویره تمیمی]]، بر صدقات بنی تمیم؛
۴۰. کافیة بن سبع [[اسدی]]، بر صدقات مردمش؛
# [[مرداس بن مالک غنوی]]، بر زکات قومش؛
۴۱. [[متمم بن نویره]] تمیمی، بر صدقات بنی تمیم؛
# هیثم پدر قیس، بر صدقات قومش<ref>نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴ - ۳۱۵.</ref>؛
۴۲. [[مرداس بن مالک غنوی]]، بر زکات قومش؛
# [[سعد بن عباده]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶۶ - ۱۶۹۶۷.</ref>؛
۴۳. هیثم پدر قیس، بر صدقات قومش<ref>نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴ - ۳۱۵.</ref>؛
# [[سعید بن رسیم]]<ref>الإصابه (۸جلدی)، ج۳، ص۲۳۴.</ref>؛
۴۴. [[سعد بن عباده]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶۶ - ۱۶۹۶۷.</ref>؛
# مردی از [[بنی مخزوم]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۶۱۰.</ref>؛
۴۵. سعید بن رسیم<ref>الإصابه (۸جلدی)، ج۳، ص۲۳۴.</ref>؛
# مردی از [[بنی جهینه]] و مردی از [[بنی‌سلیم]] و داستان [[ثعلبة بن حاطب]]<ref>اسد الغابه، ج۱، ص۲۸۴.</ref>؛
۴۶. مردی از [[بنی مخزوم]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۶۱۰.</ref>؛
# [[ابی بن کعب]] بر صدقات [[جهینه]]<ref>ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۷۵، ح۲۳۸۰.</ref> و بر [[صدقات]] بلی [[بنی سعد بن هذیم]] از [[قضاعه]]<ref>ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۲۴.</ref>؛
۴۸ و ۴۷. مردی از [[بنی جهینه]] و مردی از [[بنی‌سلیم]] و داستان [[ثعلبة بن حاطب]]<ref>اسد الغابه، ج۱، ص۲۸۴.</ref>؛
# [[هلال بن عبدالله]]؛ [[پیامبر]] او را ساعی بر [[زکات]] قرار داد و مردی از [[خزاعه]] را با او همراه ساخت. وی [[مرد]] [[خزاعی]] را کشت و از [[ترس]] [[قصاص]] [[مرتد]] شد و همراه زکاتی که داشت به [[مکه]] گریخت و به [[مردم]] مکه گفت: من [[دینی]] بهتر از [[دین]] شما ندیدم. او دو کنیز داشت که آواز می‌خواندند و به پیامبر [[توهین]] می‌کردند. در [[روز فتح مکه]]، پیامبر دستور داد هر جا هلال و دو کنیز او را دیدند بکشند گرچه آویزان به پرده کعبه باشند. [[ابوبرزه نضلة بن عبدالله اسلمی]]، گردن هلال را در [[مسجد الحرام]] بین [[رکن و مقام]] زد<ref>جمل من أنساب الأشراف، ج۱۱، ص۴۱ - ۴۲. در آغاز جلد اول چاپ جدید کتاب مکاتیب الرسول نام ۲۷۳ تن از کسانی که پیامبر به آنها مسئولیت داده و برخی از آنان کارگزار صدقات بودند آمده است.</ref>.
۴۹. [[ابی بن کعب]] بر صدقات [[جهینه]]<ref>ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۷۵، ح۲۳۸۰.</ref> و بر [[صدقات]] بلی [[بنی سعد]] بن هذیم از [[قضاعه]]<ref>ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۲۴.</ref>؛
 
۵۰. هلال بن عبدالله؛ [[پیامبر]] او را ساعی بر [[زکات]] قرار داد و مردی از [[خزاعه]] را با او همراه ساخت. وی [[مرد]] [[خزاعی]] را کشت و از [[ترس]] [[قصاص]] [[مرتد]] شد و همراه زکاتی که داشت به [[مکه]] گریخت و به [[مردم]] مکه گفت: من [[دینی]] بهتر از [[دین]] شما ندیدم. او دو [[کنیز]] داشت که آواز می‌خواندند و به پیامبر [[توهین]] می‌کردند. در [[روز فتح مکه]]، پیامبر دستور داد هر جا هلال و دو کنیز او را دیدند بکشند گرچه آویزان به [[پرده کعبه]] باشند. [[ابوبرزه نضلة بن عبدالله]] اسلمی، گردن هلال را در [[مسجد الحرام]] بین [[رکن و مقام]] زد<ref>جمل من أنساب الأشراف، ج۱۱، ص۴۱ - ۴۲. در آغاز جلد اول چاپ جدید کتاب مکاتیب الرسول نام ۲۷۳ تن از کسانی که پیامبر به آنها مسئولیت داده و برخی از آنان کارگزار صدقات بودند آمده است.</ref>.
این گزارش نشان می‌دهد که پیش از [[فتح مکه]]، [[زکات]] گردآوری می‌شده و نشان آن است که برخی از کارگزاران پیامبر [[خطا]] می‌کردند و از اموال عمومی [[سوء]] استفاده می‌نمودند. بنابراین، [[قضاوت]] درباره [[ایمان]] عاملان زکاتی که نام آنها یاد شد باید بر اساس آخرین عملکرد آنها باشد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۰۸ - ۲۱۳.</ref>.
این گزارش نشان می‌دهد که پیش از [[فتح مکه]]، [[زکات]] گردآوری میشده و نشان آن است که برخی از [[کارگزاران پیامبر]] [[خطا]] می‌کردند و از [[اموال عمومی]] [[سوء]] استفاده مینمودند. بنابراین، [[قضاوت]] درباره [[ایمان]] عاملان زکاتی که نام آنها یاد شد باید بر اساس آخرین عملکرد آنها باشد.
 
واکنش‌ها
==== واکنش‌ها ====
اعزام [[کارگزاران]] برای دریافت زکات با استقبال روبه‌رو شد و افرادی؛ مانند [[سوید بن غفله]]، زکات [[اموال]] خود را به [[نماینده پیامبر]] دادند با این که آن حضرت را ندیده بود و زمانی به [[مدینه]] رسید که پیامبر را [[دفن]] میکردند<ref>اسد الغابه، ج۲، ص۴۹۲.</ref>. یا [[بنی مرة بن عبید]] زکات اموال خود را توسط عکراش بن ذؤیب تمیمی نزد پیامبر فرستادند<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۶۹.</ref>؛ اما گروهی نیز در برابر این [[دستور خدا]] موضع منفی گرفتند. که به دو نمونه اشاره می‌کنیم:
اعزام [[کارگزاران]] برای دریافت زکات با استقبال روبه‌رو شد و افرادی؛ مانند [[سوید بن غفله]]، زکات [[اموال]] خود را به نماینده پیامبر دادند با این که آن حضرت را ندیده بود و زمانی به [[مدینه]] رسید که پیامبر را [[دفن]] می‌کردند<ref>اسد الغابه، ج۲، ص۴۹۲.</ref>. یا [[بنی مرة بن عبید]] زکات اموال خود را توسط [[عکراش بن ذؤیب تمیمی]] نزد پیامبر فرستادند<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۶۹.</ref>؛ اما گروهی نیز در برابر این [[دستور خدا]] موضع منفی گرفتند. که به دو نمونه اشاره می‌کنیم:
۱. [[ثعلبة بن حاطب انصاری]]، فردی بود که به دعای [[رسول خدا]]{{صل}} از [[فقر]] [[نجات]] یافت، به گونه‌ای که ناگزیر شد برای مهیا نمودن علوفه گوسفندان خود، از [[مدینه]] خارج شود. هنگامی که [[پیامبر]] نماینده‌ای فرستاد، تا [[زکات]] [[مال]] او را بگیرد، [[بخل]] ورزید و زکات نپرداخت و گفت:
 
{{عربی|ما هذه إلا أخت الجزية}}؛
۱. [[ثعلبة بن حاطب انصاری]]، فردی بود که به دعای [[رسول خدا]]{{صل}} از [[فقر]] [[نجات]] یافت، به گونه‌ای که ناگزیر شد برای مهیا نمودن علوفه گوسفندان خود، از [[مدینه]] خارج شود. هنگامی که [[پیامبر]] نماینده‌ای فرستاد، تا [[زکات]] [[مال]] او را بگیرد، [[بخل]] ورزید و زکات نپرداخت و گفت: «این همانند [[جزیه]] است»<ref>{{عربی|"ما هذه إلا أخت الجزية"}}؛</ref> [[رسول خدا]]{{صل}} که این سخن وی را شنید فرمود: « وای بر تو ای [[ثعلبه]] وای بر تو ای ثعلبه»<ref>بحار الأنوار، ج۲۱، ص۴۱.</ref>. پس از این، [[آیه قرآن]] درباره وی نازل شد:{{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ}}<ref>«و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند» سوره توبه، آیه ۷۵-۷۶.</ref>.
این همانند [[جزیه]] است.
 
[[رسول خدا]]{{صل}} که این سخن وی را شنید فرمود:
[[خویشان]] ثعلبه پس از آن که، از نزول آیه [[آگاه]] شدند، به ثعلبه خبر دادند. ثعلبه به مدینه آمد و [[خدمت]] پیامبر رسید و اظهار [[پشیمانی]] کرد و [[مالی]] را تقدیم داشت و گفت: ای رسول خدا! این زکات مال من است. پیامبر{{صل}} فرمود: «این کاری است که اکنون خود انجام می‌دهی. من به تو [[فرمان]] دادم [[پیروی]] نکردی» <ref>{{متن حدیث|هَذَا عَمَلُكَ بِنَفْسِكَ، أَمَرْتُكَ فَلَمْ تُطِعْنِي}}</ref>
وای بر تو ای [[ثعلبه]] وای بر تو ای ثعلبه<ref>بحار الأنوار، ج۲۱، ص۴۱.</ref>.
 
پس از این، [[آیه قرآن]] درباره وی نازل شد:
به خاطر [[نفاق]] وی، پیامبر{{صل}} [[زکات]] او را نپذیرفت، ثعلبه، پس از پیامبر نزد [[ابوبکر]] رفت، تا زکات مال خود را بپردازد، وی نیز نپذیرفت. پس از ابوبکر نزد [[عمر]] رفت، او هم نپذیرفت. تا این که در [[روزگار]] [[عثمان]] به هلاکت رسید<ref>سیوطی، در المنثور، ج۳، ص۲۶۲؛ مجله فقه، ش۳، ص۱۰۸، مقاله نگارنده با عنوان «لزوم گردآوری وجوه شرعی».</ref>.
از جمله آنان ([[منافقان]])، کسانی هستند که با [[خدا]] [[پیمان]] بسته‌اند: اگر از [[فضل خداوند]] به آنان داده شود، [[صدقه]] دهیم و از [[نیکان]] باشیم. چون [[خداوند]] از فضل خویش به آنان رسانید، از پیمان و عهدی که بسته بودند، برگشتند و روگردان شدند<ref>{{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ * فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ}} «و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود * و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند» سوره توبه، آیه ۷۵-۷۶.</ref>.
 
[[خویشان]] ثعلبه پس از آن که، از [[نزول آیه]] [[آگاه]] شدند، به ثعلبه خبر دادند. ثعلبه به مدینه آمد و [[خدمت]] پیامبر رسید و اظهار [[پشیمانی]] کرد و [[مالی]] را تقدیم داشت و گفت: ای رسول خدا! این زکات مال من است. پیامبر{{صل}} فرمود:
{{متن حدیث|هَذَا عَمَلُكَ بِنَفْسِكَ، أَمَرْتُكَ فَلَمْ تُطِعْنِي}}؛
این کاری است که اکنون خود انجام می‌دهی. من به تو [[فرمان]] دادم [[پیروی]] نکردی.
به خاطر [[نفاق]] وی، پیامبر{{صل}} [[زکات]] او را نپذیرفت، ثعلبه، پس از پیامبر نزد [[ابوبکر]] رفت، تا زکات مال خود را بپردازد، وی نیز نپذیرفت. پس از ابوبکر نزد [[عمر]] رفت، او هم نپذیرفت. تا این که در [[روزگار]] [[عثمان]] به [[هلاکت]] رسید<ref>سیوطی، در المنثور، ج۳، ص۲۶۲؛ مجله فقه، ش۳، ص۱۰۸، مقاله نگارنده با عنوان «لزوم گردآوری وجوه شرعی».</ref>.
این گزارش نشان می‌دهد که [[زکات]] را باید به [[امام]] [[مسلمانان]] پرداخت و گرفتن وی لطفی برای پرداخت کنندگان است.
این گزارش نشان می‌دهد که [[زکات]] را باید به [[امام]] [[مسلمانان]] پرداخت و گرفتن وی لطفی برای پرداخت کنندگان است.
۲. [[رسول خدا]]{{صل}}، [[بسر بن سفیان]] یا [[نعیم بن عبدالله]] بن نحام [[عدوی]] را بر زکات [[بنی کعب]] گمارد. فرستاده [[پیامبر]]، هنگامی به محل [[مأموریت]] خود رسید که [[مردم خزاعه]] حیوان‌های خود را برای [[پرداخت زکات]] گرد آوردند؛ اما [[بنی تمیم]] حاضر نشدند زکات خود را بدهند و اعلام کردند: چرا [[ثروت]] خود را به [[باطل]] میدهید، شمشیرهای خود را از نیام بیرون کشیده و گفتند: «به [[خدا]] [[سوگند]] هرگز به یک شتر از شترها دست نخواهی یافت».
[[مأمور]] [[زکات]] فرار کرد و نزد پیامبر{{صل}} رفت. آن حضرت، [[عیینة بن حصن فزاری]] را همراه با پنجاه تن برای [[سرکوب]] این گروه [[یاغی]] اعزام کرد. [[عیینة بن حصن]] با آنها درگیر شد، شماری از مردان و زنانشان را [[اسیر]] و نزد پیامبر برد که بعد توسط حضرت [[آزاد]] شدند<ref>واقدی، المغازی، ج۲، ص۹۷۶؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۴۲؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ۲۶۹.</ref>.
برخورد شدید رسول خدا{{صل}} با [[یاغیان]]، باعث شد که [[ولید بن عقبه]] در هنگام اعزام برای گردآوری [[صدقات]] [[بنی المصطلق]] مدعی شود که آنان مانع رسیدن وی به زکات شده‌اند و پیامبر [[تصمیم]] به اعزام نیرو گرفت<ref>المغازی، ج۲، ص۹۸۰.</ref>؛ اما [[خداوند]] اعلام کرد: اگر فاسقی به شما خبری داد درباره‌اش تحقیق کنید<ref>{{متن قرآن|إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا}} «ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref>. و در نتیجه ولید نتوانست به [[مردم]] آن منطقه ضرر بزند و اختلاف‌های [[جاهلی]] خود را زنده نماید.
مصرف‌ها
خداوند در [[قرآن کریم]]، [[مصرف زکات]] را مشخص کرده و آن را در هشت صنف قرار داده است: [[فقرا]]، مسکین‌ها، [[کارگزاران زکات]]، برای [[تألیف قلوب]]، [[آزادی بردگان]]، ورشکستگان [[مالی]]، در [[راه خدا]] و برای [[در راه ماندگان]]<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}} «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>. [[زکات]] گرفته می‌‌شد و به [[مصرف]] [[فقرا]] می‌رسید و گاهی نیز برای تقویت بنیه نظامی از آن استفاده می‌گردید. در [[سال نهم هجری]] که [[پیامبر]] به قصد [[غزوه تبوک]] می‌رفتند دستور [[گردآوری زکات]] منطقه [[مکه]] و [[قبایل]] آن را صادر کردند که [[مال]] زیادی شد و باعث تقویت [[جبهه]] [[مسلمانان]] گردید<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۲.</ref>.
برنامه کلی پیامبر این بود که [[زکات]] هر منطقه‌ای در میان [[مردم]] همان منطقه مصرف شود. [[امام صادق]]{{ع}} میفرمود:
{{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَقْسِمُ صَدَقَةَ أَهْلِ الْبَوَادِي فِي أَهْلِ الْبَوَادِي وَ صَدَقَةَ أَهْلِ الْحَضَرِ فِي أَهْلِ الْحَضَرِ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۵.</ref>؛
همواره [[رسول خدا]]{{صل}} زکات [[بادیه نشینان]] را بین خود آنان و زکات شهرنشینان را بین خود آنان تقسیم می‌کرد.
 
فصل سوم
[[آیین]] گردآوری زکات در دوران علی{{ع}}


گردآوری زکات در [[صدر اسلام]]
۲. [[رسول خدا]]{{صل}}، [[بسر بن سفیان]] یا [[نعیم بن عبدالله بن نحام عدوی]] را بر زکات [[بنی کعب]] گمارد. فرستاده [[پیامبر]]، هنگامی به محل مأموریت خود رسید که مردم خزاعه حیوان‌های خود را برای [[پرداخت زکات]] گرد آوردند؛ اما [[بنی تمیم]] حاضر نشدند زکات خود را بدهند و اعلام کردند: چرا [[ثروت]] خود را به [[باطل]] می‌دهید، شمشیرهای خود را از نیام بیرون کشیده و گفتند: «به [[خدا]] [[سوگند]] هرگز به یک شتر از شترها دست نخواهی یافت».
با در گذشت رسول خدا{{صل}}، [[خلفاء]] به گردآوری زکات پرداختند و به مناطق گوناگون [[مأمور]] زکات فرستادند. با کسانی که زکات نمی‌دادند [[جنگ]] نمودند. با [[فتح ایران]]، [[عراق]] و [[روم]]، منابع درآمد مسلمانان افزایش یافت و درآمد زکات در برابر درآمد [[خراج]] [[ایران]]، عراق و [[مصر]] ناچیز می‌نمود. [[امیرالمؤمنین]]؛ مانند دیگران در [[زمان]] [[خلافت]] خویش به گردآوری [[صدقات]] پرداخت و آن را میان [[نیازمندان]] تقسیم مینمود و دستورهای مهمی در بهتر شدن وضع دریافت زکات صادر کرد. آن گاه که [[معاویه]] گروهی را برای گردآوری زکات مناطق تحت نظر [[حکومت علی]]{{ع}} فرستاد و از آنان خواست زکات مردم را بگیرند و طرفداران علی{{ع}} را [[آزار]] دهند. امیرالمؤمنین، شماری را برای مقابله با آنان اعزام فرموده از آنان خواست زکات [[اموال]] آن مناطق را از [[کارگزاران معاویه]] پس گرفته به [[کوفه]] بیاورند. و این موضع درباره [[زکات]] سماوه، [[تیماء]] و [[دومة الجندل]] رخ داد<ref>الغارات، ص۳۱۸؛ أنساب الأشراف، ج۲، ص۴۶۵ - ۴۴۹.</ref>.
 
[[امیرالمؤمنین]] علت آن را در سفارش‌های خود به [[مخنف بن سلیم]] آن گاه که او را برای دریافت زکات [[بکر بن وائل]] اعزام کرد این گونه بیان کرد که نیروهای ما از آنان [[حمایت]] می‌کنند، پس نباید زکات خود را به مأموران [[معاویه]] بدهند. در بخشی از [[نامه]] علی{{ع}} به [[مخنف]] چنین آمده است:
[[مأمور]] [[زکات]] فرار کرد و نزد پیامبر{{صل}} رفت. آن حضرت، [[عیینة بن حصن فزاری]] را همراه با پنجاه تن برای سرکوب این گروه [[یاغی]] اعزام کرد. [[عیینة بن حصن]] با آنها درگیر شد، شماری از مردان و زنانشان را [[اسیر]] و نزد پیامبر برد که بعد توسط حضرت [[آزاد]] شدند<ref>واقدی، المغازی، ج۲، ص۹۷۶؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۴۲؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ۲۶۹.</ref>.
«پس هر کسی از [[پیروان]] ما، از [[مردمان]] جزیره و آنچه بین کوفه و [[شام]] می‌باشد، ادعا کند زکات خود را به [[کارگزاران شام]] داده است و حال آن‌که او در حوزه و منطقه ماست. از این کار منع می‌شود؛ زیرا نیروهای سواره و پیاده ما از او حمایت کرده‌اند (و [[امنیت]] او را برقرار نموده‌اند)، پس برای او دادن زکات (به [[کارگزاران معاویه]]) جایز نمی‌باشد؛ گرچه [[حق]] آن گونه باشد که او [[گمان]] کرده است (واقعاً زکات مالش را به کارگزاران معاویه داده است)؛ زیرا برای او نیست که در [[سرزمین]] ما باشد و زکات مالش را به [[دشمن]] ما بدهد»<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، «فصل یازدهم»، ص۳۹۸؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۵۹؛ نهج السعاده، ج۴، ص۱۳۹.</ref>.
 
از این نامه به روشنی استفاده می‌شود که [[پرداخت زکات]] و [[مالیات]] در برابر خدماتی است که [[حکومت اسلامی]] انجام می‌دهد و [[امنیتی]] که برقرار می‌نماید و چنین افرادی اگر مالیات و [[وجوه شرعی]] خود را به [[دشمنان]] حکومت اسلامی بدهند از آنان پذیرفته نیست.
برخورد شدید رسول خدا{{صل}} با [[یاغیان]]، باعث شد که [[ولید بن عقبه]] در هنگام اعزام برای گردآوری [[صدقات]] [[بنی المصطلق]] مدعی شود که آنان مانع رسیدن وی به زکات شده‌اند و پیامبر تصمیم به اعزام نیرو گرفت<ref>المغازی، ج۲، ص۹۸۰.</ref>؛ اما [[خداوند]] اعلام کرد: اگر فاسقی به شما خبری داد درباره‌اش تحقیق کنید{{متن قرآن|إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا}}<ref>«ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref> و در نتیجه ولید نتوانست به [[مردم]] آن منطقه ضرر بزند و اختلاف‌های [[جاهلی]] خود را زنده نماید<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۱۳ - ۲۱۵.</ref>.
توصیه‌های علی{{ع}} به مأموران زکات
 
امیرالمؤمنین{{ع}} در هنگام اعزام [[کارگزاران زکات]]، توصیه‌های لازم را به آنها مینمود که مبادا به [[مردم]] [[ظلم و ستم]] نمایند. در عین حال اگر شکایتی از آنان به علی{{ع}} میرسید آنان را [[عزل]] می‌کرد. داستان [[سوده]] همدانیه و حکایت عزل [[کارگزار علی]]{{ع}} به خاطر [[شکایت]] سوده مربوط به [[مأمور]] [[زکات]] بوده است<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، ص۸۸؛ بحار الأنوار، ج۴۱، ص۱۱۹؛ معادن الحکمه، ج۱، ص۴۲۰.</ref>.
=== دریافت و [[مصرف]] ===
توصیه‌های علی{{ع}} در دو محور بود: دستورهای لازم برای خود [[کارگزاران]] که با [[مردم]] با [[روی خوش]] و [[تواضع]] [[رفتار]] کنند و [[انصاف]] در دریافت [[زکات]].
خداوند در [[قرآن کریم]]، مصرف زکات را مشخص کرده و آن را در هشت صنف قرار داده است: [[فقرا]]، مسکین‌ها، کارگزاران زکات، برای [[تألیف قلوب]]، آزادی بردگان، ورشکستگان [[مالی]]، در [[راه خدا]] و برای [[در راه ماندگان]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}} <ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>. [[زکات]] گرفته می‌‌شد و به [[مصرف]] [[فقرا]] می‌رسید و گاهی نیز برای تقویت بنیه نظامی از آن استفاده می‌گردید. در [[سال نهم هجری]] که [[پیامبر]] به قصد [[غزوه تبوک]] می‌رفتند دستور گردآوری زکات منطقه [[مکه]] و [[قبایل]] آن را صادر کردند که [[مال]] زیادی شد و باعث تقویت جبهه [[مسلمانان]] گردید<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۲.</ref>.
 
برنامه کلی پیامبر این بود که [[زکات]] هر منطقه‌ای در میان [[مردم]] همان منطقه مصرف شود. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرمود: « همواره [[رسول خدا]]{{صل}} زکات [[بادیه نشینان]] را بین خود آنان و زکات شهرنشینان را بین خود آنان تقسیم می‌کرد»<ref>{{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَقْسِمُ صَدَقَةَ أَهْلِ الْبَوَادِي فِي أَهْلِ الْبَوَادِي وَ صَدَقَةَ أَهْلِ الْحَضَرِ فِي أَهْلِ الْحَضَرِ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۲۱۵ - ۲۱۶.</ref>
 
== زکات بعد از رحلت پیامبر {{صل}} ==
با [[رحلت پیامبر]] و پیدایش جریان [[ارتداد]] در بعضی از [[قبایل]] و مناطق، نهاد [[زکات]] در معرض فروپاشی قرار گرفت و حتی گروه‌ها و جریان‌هایی از [[پرداخت زکات]] سرباز زدند. در متون [[تاریخی]]، گوشه‌هایی از این جریان تحت عنوان «[[اصحاب رده]]» ثبت شده است.
 
[[ابوبکر]] با این جریان به [[سختی]] [[مبارزه]] کرد و مانعان زکات را به [[قتل]] [[تهدید]] کرد.
 
[[نسائی]] [[کلام]] او را در این باره چنین نقل می‌کند: «هر آینه با کسانی که بین [[نماز]] و زکات جدایی بیندازند خواهم جنگید. به [[درستی]] که زکات حق مال است. به [[خدا]] قسم! اگر عقالی طنابی که با آن پای شتر را می‌بندند را که به [[رسول خدا]] {{صل}} می‌دادند، از من منع کنند، با آنان به سبب این منع خواهم جنگید»<ref>{{عربی|لاقاتلن من فرق بین الصلاة و الزکاة، فان الزکاة حق المال والله لو منعونی عقالا کانوا یؤدونه الی رسول الله {{صل}} لقاتلتهم علی منعه}}؛ نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵. ر. ک: مالک بن انس، الموطأ. ج۱، ص۲۶۹.</ref>.


توصیه به [[مخنف]] [[کارگزار زکات]]
با سرکوب جریان‌های ارتداد، نهاد زکات دوباره شکل عادی به خود گرفت و این روند در زمان عمر نیز ادامه یافت.
در [[نامه]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[مخنف بن سلیم ازدی]]، نکات جالبی درباره [[تقوا]] و انصاف دیده می‌شود:
«او را به تقوای [[خداوند]]، پروردگارش در امور پنهانی و [[اعمال]] مخفیانه‌اش امر کرد و این که با مردم با [[گشاده‌رویی]] و [[نرمی]] برخورد کند و او را [[فرمان]] داد که تواضع را پیشه کند و از [[تکبر]] اجتناب ورزد؛ زیرا خداوند، متواضعان را بالا می‌برد و [[متکبران]] را [[ذلیل]] و [[خوار]] میگرداند.
آن‌گاه افزود: در این [[صدقه]]، برای تو [[حق]] و [[نصیبی]] معین است؛ اما تو شریکانی داری که عبارتند از: [[فقرا]]، [[مساکین]]، ورشکستگان، [[مجاهدان]]، [[در راه ماندگان]]، [[بندگان]] و [[الفت]] پذیران و ما حق تو را می‌دهیم، پس تو نیز حق، آنها را بده (و از [[صدقات]] کم میاور) و اگر چنین نکنی، تو بیشترین [[دشمن]] را در [[روز قیامت]] خواهی داشت و [[بدا]] به حال مردی که دشمنش مانند اینها باشد»<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، «فصل یازدهم»، ص۳۹۷ به نقل از دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲.</ref>.
این نامه را [[سیدرضی]] در [[نهج البلاغه]] مفصل‌تر آورده و یاد می‌کند: آن را به برخی از کارگزارانش نوشت که آنها را برای [[جمع‌آوری زکات]] فرستاده بود. از آنجا که نقل نهج البلاغه افزون است آن را ذکر می‌کنیم:
{{متن حدیث|أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ حَيْثُ لَا شَهِيدَ غَيْرُهُ وَ لَا وَكِيلَ دُونَهُ وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَعْمَلَ بِشَيْءٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلَى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلَانِيَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ. وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَجْبَهَهُمْ وَ لَا يَعْضَهَهُمْ وَ لَا يَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِي الدِّينِ وَ الْأَعْوَانُ عَلَى اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ.
وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا تَفْعَلْ فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِي الْخِيَانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ الذُّلَّ وَ الْخِزْيَ فِي الدُّنْيَا وَ هُوَ فِي الآْخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِيَانَةِ خِيَانَةُ الْأُمَّةِ وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ وَ السَّلَامُ}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۶، ترجمه شهیدی، ص۲۸۸.</ref>؛
او را به [[تقوای الهی]] [[فرمان]] می‌دهد در کارهای نهانش و کرده‌های پنهانش، آنجا که جز [[خدا]] کسی [[گواه]] نیست و نماینده‌ای جز خدا حضور ندارد. و نیز فرمان می‌دهد که مبادا [[اطاعت خدا]] در آنچه آشکار است بنماید و در [[خلوت]] خلاف همان را انجام دهد. و آن کسی که [[نهان]] و آشکار و [[کردار]] و گفتار او دوگانه نباشد، از عهده [[امانت]] برآمده و [[عبادت]] را [[خالص]] به جای آورده است. و او را می‌فرماید که [[مردم]] پرداخت کننده [[زکات]] را نرنجاند و دروغگوشان نداند (و نظر آنها را در مقدار اموالشان بپذیرد) و به خاطر [[امارت]] و مقامی که دارد روی از ایشان برنگرداند؛ که آنان [[برادر]] دینی‌اند و در به دست آوردن [[حقوق]] (و دریافت زکات) همکار.
و تو را در این زکات سهمی معین است و حقی شناخته شده و روشن، و شریکان مردم [[درویش]] و زمین‌گیر و مردم [[ناتوان]] و [[تنگدست]]. ما حقوق تو را به تمام و کمال میپردازیم، پس باید تو هم حقوق آنان را برسانی (و به طور کامل و صحیح زکات را دریافت و به ما منتقل کنی) وگرنه در [[روز قیامت]] تو دارای بیشترین دشمنانی، و [[بدا]] به حال کسی که [[خصم]] او نزد خدا [[مستمندان]]، زمین‌گیر شدگان، گدایان، رانده شدگان، ورشکستگان و [[در راه ماندگان]] باشند. و آن‌که کار امانت را سبک شمارد و [[خیانت]] را چراگاه خویش قرار دهد و [[دل]] و [[دین]] خود را از خیانت [[پاک]] ننماید، در این [[جهان]] در [[خواری]] و [[رسوایی]] را به روی خویش گشاید و در [[آخرت]] خوارتر و رسواتر باشد؛ و بزرگ‌ترین خیانت، [[خیانت]] به [[امت مسلمان]] است و زشت‌ترین دغل‌کاری و ناراستی‌ها، [[ناراستی]] با [[رهبران]] است. والسلام.
[[آیین]] دریافت [[زکات]]
محور دوم توصیه‌های حضرت مربوط به شیوه دریافت زکات و [[احکام]] مربوط به آن بود. در نامه‌ای که حضرت برای [[کارگزار]] [[صدقات]] خود [[عبدالله بن زمعه]] نگاشت نصاب شتر را بیان فرمود و در نامه‌ای که برای [[عثمان بن حنیف]] ([[کارگزار بصره]]) فرستاد، دستور داد که از بچه‌های گوسفند و شتر زکات نگیرد. در سخنی دیگر از علی{{ع}} میخوانیم که:
{{متن حدیث|وَ لَا يَأْخُذِ الْمُصَدِّقُ هَرِمَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ وَ لَا عَمْيَاءَ وَ لَا تَيْساً إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الْمُصَدِّقُ}}؛
[[مأمور]] [[زکات]]، [[حیوان]] ماده پیر و معیوب و [[کور]] نمی‌گیرد و همچنین بز یک ساله مگر این که [[مصدق]] زکات بخواهد.
به نظر می‌رسد در مواردی ممکن است مأمور زکات، [[صلاح]] را در گرفتن حیوانات لاغر بداند. و ممکن است استثنا به مورد اخیر بخورد و منظور از خواست این باشد که وی [[حق]] خود را از اینها [[انتخاب]] کند. در فرازی دیگر از [[نامه]] حضرت به عثمان بن حنیف که در کتاب‌های لغت نقل شده است می‌فرماید:
{{متن حدیث|لَا تَأْخُذَنَّ مِنَ الزُّخَّةِ وَ النُّخَّةِ شَيْئاً}}<ref>ابن اثیر، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، ج۲، ص۲۹۸؛ لسان العرب، ج۶، ص۳۰؛ تاج العروس، ج۷، ص۲۶۳ و ۳۵۴، «دار الهدایه».</ref>؛
از بچه گوسفند و شتر یا گاو کارکن چیزی نگیر!
زخّه را بچه گوسفند دانسته‌اند که دنبال مادرش راه می‌رود و ماه‌های اول تولدش می‌باشد و نخّه، هم به معنای بچه شتر آمده و هم به معنای گاوی که کار می‌کند و از عوامل است. برخی نوشته‌اند این نامه را علی{{ع}} به [[عثمان]] نوشته<ref>الفائق، ج۲، ص۷۹؛ مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۳ به نقل از خطابی.</ref> و گویا بخشی از نامه‌ای است که علی{{ع}} از [[پیامبر]]{{صل}} در نزد خود داشته است<ref>مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۳.</ref>. گویا همین [[نامه]] است که علی{{ع}} آن را توسط [[محمد بن حنفیه]] نزد [[عثمان خلیفه سوم]] میفرستد تا با عمل به آن به گونه‌ای درست به [[گردآوری زکات]] بپردازد و از انتقاداتی که از وی میشده بکاهد؛ ولی [[عثمان]] نمی‌پذیرد و نامه را رد می‌کند<ref>مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۱.</ref>.
در نامه‌ای که به گفته [[سید رضی]] آن را برای مأموران [[زکات]] نگاشت بر [[آداب]] دریافت زکات توجه نموده است. این نامه در [[نهج البلاغه]] و [[کتاب کافی]] آمده که تفاوت‌های اندکی با هم دارند. ما نقل نهج البلاغه را [[انتخاب]] کرده‌ایم و در پایان اضافات نقل کافی را یاد می‌کنیم.
سید رضی بخشی از آن را آورده است و درباره آن می‌نویسد: «ما بخشی از آن نامه را آوردیم تا دانسته شود [[امام]]{{ع}} بنیان [[حق]] را برپا می‌داشت و نمونه‌های داد و [[عدل]] را در کارهای کوچک و بزرگ پنهان و آشکار بیان می‌کرد».
[[آیین]] دریافت زکات در نامه به [[کارگزاران]]
این نامه یکی از سندهای [[افتخار]] [[جامعه اسلامی]] است و از فرمان‌های [[زیبا]] و حکمت‌آمیز علی{{ع}} که حکایت از [[لزوم]] رعایت [[عدالت]] و [[انصاف]] در گردآوری زکات و [[مالیات]] دارد. مأموران و ممیزهای مالیاتی باید در هنگام دریافت و برآورد مالیات، آن را مطالعه و با دقت و [[وسواس]] به آن عمل نمایند. ما این نامه را در چند عنوان ارائه می‌کنیم.
۱. دوری از ایجاد [[ترس]]
کسانی که [[حرفه]] آنان در [[ارتباط با مردم]] است، تلاش می‌کنند برای خود موقعیت و ابهّت [[اجتماعی]] ویژه‌ای فراهم سازند و دیگران را وادار به [[تعظیم]] خویش نمایند. [[تکبر]] و [[خود بزرگ بینی]] از ویژگی‌های این اشخاص است. بدین منظور از ایجاد جوّ [[رعب]] و [[وحشت]] نیز بهره می‌برند. به تعبیر دیگر معتقدند دیگران باید از آنها که [[مأمور]] مالیات یا زکاتند حساب ببرند. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این نامه، کارگزاران را از ایجاد چنین فضایی و [[ترساندن]] صاحبان [[مال]] به دور می‌دارد و در آغاز [[نامه]] می‌نویسد:
{{متن حدیث|انْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ}}؛
با [[تقوای الهی]] حرکت کن که [[خداوند]] یگانه و بی‌همتاست و [[مسلمانی]] را مترسان و با [[کراهت]] بر وی وارد مشو و بیش از [[حق خدا]] از مال او مستان!
۲. برخورد [[انسانی]]
{{متن حدیث|فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَيِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لآِخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ}}؛
چون به قبیله‌ای برسی، بر سر آب آنان فرود آی و به خانه‌هاشان وارد مشو! پس آهسته و آرام به سوی ایشان رو تا در جمع آنان در آیی و سلامشان نما و در [[درود]] گفتن به آنان کوتاهی مکن!پس بگو: [[بندگان خدا]]! آیا [[خدا]] را در مال‌های شما حقی است تا آن را به [[ولیّ]] او بپردازید؟ اگر کسی گفت: نه متعرّض او مشو<ref>این بخش از نامه با سندی معتبر از امام باقر{{ع}} نقل شده است: {{متن حدیث|كَانَ عَلِيٌّ{{ع}} إِذَا بَعَثَ مُصَدِّقَهُ قَالَ لَهُ: إِذَا أَتَيْتَ عَلَى رَبِّ الْمَالِ فَقُلْ لَهُ: تَصَدَّقْ رَحِمَكَ اللَّهُ مِمَّا أَعْطَاكَ اللَّهُ فَإِنْ وَلَّى عَنْكَ فَلَا تُرَاجِعْهُ}}؛ (الکافی، ج۳، ص۵۳۸، ح۴، باب أدب المصدق»).</ref>؛ و اگر کسی گفت: آری با او برو بی‌آن‌که او را بترسانی یا بیمش دهی یا بر او [[سخت‌گیری]] نمایی یاکار بر او سخت گردانی! آنچه از زر یا سیم به تو دهد بگیر!
تا اینجا علی{{ع}} [[زکات]] طلا و [[نقره]] را که [[اموال]] باطنه نامیده میشوند ذکر نموده و بیان مینماید آنچه از زر و سیم به عنوان [[زکات]] به تو دادند بپذیر!
۳. وارد نشدن میان اموال
{{متن حدیث|فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا}}؛
اگر او را گاو و گوسفند و شتر است بی‌رخصت او میان آنها [[مرو]] که بیشتر آن رمه از آن اوست و چون به رمه رسیدی چونان کسی به میانشان مرو که بر رمه [[چیرگی]] دارد یا خواهد آنها را بیازارد، و چهارپایان را از جای مگریزان و مترسان و با صاحبان آنها در گرفتن [[حق خدا]] بد [[رفتاری]] مکن!
۴. دریافت عادلانه
{{متن حدیث|وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِيَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ فَلَا تَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يَبْقَى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ}}؛
و [[مال]] را دو بخش نما و صاحب مال را مخیر گردان و هر بخش را برگزید، بپذیر، پس هنگامی که پذیرفت، بر [[انتخاب]] او خُرده مگیر. آن گاه مانده آن را دو بخش کن و او را مخیر گردان و هر بخش را که برداشت مانع او مشو! پس پیوسته چنین کن تا آنچه از مال او باقی می‌ماند کافی به حق خدا در مال او باشد. پس حق خدا را از او بگیر. (و اگر [[گمان]] زیادی پرداخت [[مالی]] را کند) و خواهد آنچه را که قسمت او شده به هم زَنَد بپذیر! سپس هر دو بخش را درهم آمیز و مانند بار اول قسمت کن، تا [[حقّ]] [[خدا]] را از مال او [[بستانی]].
۵. نگرفتن [[مال]] معیوب
{{متن حدیث|وَ لَا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لَا هَرِمَةً وَ لَا مَكْسُورَةً وَ لَا مَهْلُوسَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ}}؛
و آنچه کلانسال، پیر و فرسوده است یا شکسته پا و پشت و یا بیماری‌اش [[ناتوان]] نموده و یا عیبی در او بود مگیر!
این سخنان شبیه سخنانی است که از آن حضرت نقل کردیم.
۶. گماردن محافظان [[امین]]
{{متن حدیث|وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ وَ لَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ}}؛
و چون مال [[مسلمانان]] را با کس روانه نمودی به شخصی (محافظی) بسپار که به [[دین‌داری]] او [[اطمینان]] داری، در حالی که نسبت به [[دارایی]] مسلمانان، [[دل]] بسوزاند تا آن را به دست ولی مسلمانان برساند و او میان آنان بخش کند و کسی را [[وکالت]] و [[نمایندگی]] مده جز آن‌که خیراندیش، [[مهربان]] و [[امانت‌دار]] [[حافظ]] [[اموال]] باشد، نه [[ستم]] نماید و نه برنجاند و نه مانده‌شان سازد و نه خسته گرداند (حیوانات را).
۷. [[مهربانی]] با حیوان‌ها
{{متن حدیث|ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا وَ لَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا وَ لَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا وَ لْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ وَ لْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَابِ حَتَّى تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مَجْهُودَاتٍ}}؛
پس آنچه فراهم گشته، شتابان نزد ما روانه دار تا چنان که [[خدا]] فرمود، بخش گردانیم و به مستحقان برسانیم. پس اگر امین تو آن را گرفت و رساندنش را [[تعهد]] نمود به او سفارش کن که میان ماده شتر و بچه شیر خوارش جدایی نیفکند و ماده را چندان ندوشاند که شیرش اندک ماند و بچه‌اش را [[زیان]] رساند و در [[سوار شدن]]، به خستگی‌اش نیندازد و میان آن و دیگر اشتران [[عدالت]] را برقرار سازد و باید شتر خسته را [[آسوده]] گرداند و آنکه کمتر آسیب دیده یا از رفتن [[ناتوان]] گردیده آرام براند و چون بر آبگیرها و چشمه‌ها گذرد به آبشان در آرد و راهشان را از زمین‌های گیاه‌دار به جاده‌ها نگرداند و در ساعت‌هایی آنها را آسوده گذارد و به هنگام خوردن آب و چریدن [[گیاه]] مهلتشان دهد تا به [[اذن خدا]] فربه و تناور، نه خسته و نه از [[بیماری]] لاغر، نزد ما رسند.
۸. تقسیم برابر دستور [[اسلام]]
{{متن حدیث|لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ{{صل}} فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ}}<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه ۲۵، ص۳۸۰ و ترجمه شهیدی، ص۲۸۶.</ref>؛
تا این که ما به دستور [[کتاب خدا]] و [[سنت پیامبر]] او، آن را پخش کنیم که این کار [[پاداش]] تو را بسیار گرداند و رستگاری‌ات نزدیک‌تر است. اگر [[خدا]] بخواهد.  
۹. [[پاداش]] [[مأمور]] [[زکات]]
در نقل کافی که [[امام صادق]]{{ع}} همین [[نامه]] را از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل کرده نکته‌هایی اضافی دیده می‌شود. پس از کلمات {{متن حدیث|حَتَّى يَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ سِحَاحاً سِمَاناً غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مُجْهَدَاتٍ}} چنین آمده:
{{متن حدیث|فَيُقْسَمْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ{{صل}} عَلَى أَوْلِيَاءِ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهَا وَ إِلَيْكَ وَ إِلَى جُهْدِكَ وَ نَصِيحَتِكَ لِمَنْ بَعَثَكَ وَ بُعِثْتَ فِي حَاجَتِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} قَالَ مَا يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَى وَلِيٍّ لَهُ يَجْهَدُ نَفْسَهُ بِالطَّاعَةِ وَ النَّصِيحَةِ لَهُ وَ لِإِمَامِهِ إِلَّا كَانَ مَعَنَا فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى}}<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۷.</ref>؛
پس آنها به اذن خدا برابر دستور [[قرآن]] و سنت پیامبر او بر [[دوستان]] خدا تقسیم شود. این روش، پاداش تو را بزرگ‌تر گرداند و به [[رستگاری]] و صلاحت نزدیک‌تر است. [[خداوند]] به آنها و به تو و به تلاش و [[خیرخواهی]] تو برای کسی که تو را فرستاده و کاری که به سوی آن رفته نظر مینماید؛ زیرا [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: هر بنده‌ای که خود را در راه [[طاعت خدا]] و [[اخلاص]] او و رهبرش به [[زحمت]] اندازد، [[خداوند]] به او نظر کند و مورد [[لطف]] و [[مرحمت]] خود قرار دهد و با ما در [[رفیق]] [[اعلی]] باشد.
۱۰. [[اطمینان]] به صاحبان [[مال]]
از توصیه‌های دیگری که درباره چگونگی [[گردآوری زکات]] نقل شده [[سوگند]] ندادن صاحبان مال است. علی{{ع}} می‌فرماید:
{{متن حدیث|أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} نَهَى أَنْ يُحْلَفَ النَّاسُ عَلَى صَدَقَاتِهِمْ وَ قَالَ هُمْ فِيهَا مَأْمُونُونَ}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲؛ مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۷۰.</ref>؛
[[رسول خدا]]{{صل}} [[نهی]] فرمود که [[مردم]] برای [[زکات]] اموالشان سوگند داده شوند و فرمود: آنان در این موضوع مورد اطمینان هستند.


مکان و [[زمان]] [[جمع‌آوری زکات]]
در زمان عثمان، به دلیل [[فساد]] [[اداری]] و از جمله به‌کارگیری افراد ناشایسته در امر زکات، [[اعتقاد]] [[مردم]] به [[سلامت]] نهاد رسمی و دستگاه اجرایی زکات متزلزل شد و در [[لزوم]] پرداخت زکات به مأموران [[حکومت]]، از طرف عده‌ای از صاحب‌نظران تردید پدید آمد و در نهایت امر، صرف زکات برای مستحقان به دست خود مؤدیان تجویز گردید<ref>ابوعبید، الأموال، ص۵۶۲، ح۱۷۸۸.</ref>. بدون تردید اگر دستورهای [[پیامبر]] در جمع و توزیع زکات اجرا می‌شد، این بی‌اعتمادی پیش نمی‌آمد<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۳۹۵.</ref>.
همان‌گونه که گذشت برای تخمین زکات [[غلات]]، از سوی [[حاکم اسلامی]] مأمورانی اعزام می‌شدند؛ از این رو زمان برداشت محصول غلات و مکان آن مشخص بود؛ بنابراین، [[سخن]] درباره زمان و مکان زکات چهارپایان و حیوانات است. صاحبان [[چهار پایان]] چه بدوی‌ها و چه [[گله]] دارها، به [[حکم]] اوضاع [[طبیعت]] مجبور بودند که در [[بهار]] از پی آب و [[گیاه]] در حرکت باشند. آن‌گاه در کنار چاه‌های پر آب گرد آیند. [[بدیهی]] است در بهار و تابستان بیابان‌ها برای چرای حیوانات، مناسب و هوا نیز قابل [[تحمل]] است. در این ایام کسانی که برای گردآوری [[صدقات]] می‌رفتند باید خود را به میان صاحبان چهار پایان برسانند نه این که از آنها بخواهند در جای معینی گرد آیند؛ زیرا چه بسا آنجا برای حیوانات مناسب نباشد و به آنها ضرر وارد گردد. و در این باره، [[نصوص]] گوناگونی وارد شده است. از پیامبر{{صل}} [[روایت]] شده که فرمودند: «صدقات [[مسلمانان]] را یا بر سر آب‌هایشان بگیرید و یا بر درگاه خانه‌هایشان»<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۰ {{متن حدیث|تؤخذ صدقات المسلمين من أموالهم على مياههم و أفنيتهم}}.</ref>.
[[عثمان]]، [[کارگزاران زکات]] را هنگامی که [[مردم]] بر سر آب‌ها جمع می‌شدند میفرستاد<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۳.</ref>.
از علی{{ع}} نیز این چنین [[روایت]] شده که فرمود:
{{متن حدیث|تُؤْخَذُ صَدَقَاتُ أَهْلِ الْبَادِيَةِ عَلَى مِيَاهِهِمْ وَ لَا يُسَاقُونَ}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲.</ref>؛
[[زکات]] مردم [[بادیه]] در کنار آبهایشان گرفته می‌شود و به جای دیگر برده نمی‌شوند.
[[زمان]] جمع‌آوری [[صدقات]]، آغاز تابستان برابر با تقویم شمسی بوده است که با اوضاع [[طبیعت]] هم تناسب دارد؛ زیرا صاحب [[چهار پایان]] پیش از تابستان بر سر آب‌های خود گرد میآمده‌اند و چنان بر می‌آید که هر قبیله‌ای در منطقه‌ای معین بوده و بر چاه‌های خود گرد میآمده‌اند که آنها را از [[تجاوز]] و [[غصب]] [[محافظت]] نمایند.
[[حفاظت]] این چاه‌ها یا [[تصرف]] آنها پیش از [[اسلام]] از عوامل مهم [[جنگ]] و [[ستیز]] [[صحرانشینان]] بوده است؛ ولی در اسلام برای هر [[قبیله]] چراگاه و آبی معین شد و باعث کاهش [[جنگ‌ها]] و ستیزهای قبیله‌ای گردید<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۴.</ref>.
مالک بن انس می‌گفت: کارگزاران زکات را باید پیش از تابستان و هنگامی که [[ستاره]] ثریا طلوع می‌کند برای [[گرفتن زکات]] فرستاد؛ زیرا در این هنگام است که مردم با چهار پایان خود بر سر آب‌ها گرد میآیند و این بیشتر به [[صلاح]] مردم است<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۳.</ref>.
رفتن به سر آب‌ها و دریافت زکات بر اساس روشی است که از [[زمان رسول خدا]]{{صل}} بوده که [[حاکم اسلامی]] به [[جمع‌آوری زکات]] میپرداخته و دستور و روش اولیه نیز چنین بوده است. و متولی دریافت زکات حاکم اسلامی بوده است؛ از این رو [[شیخ مفید]] در کتاب مقنعه بر این نظر است که در مرحله اول، [[واجب]] است که زکات را به [[پیامبر]] یا [[امام]] [[جانشین]] وی بدهند و هنگامی که پیامبر نبود [[خلیفه]] وی و هرگاه او نبود [[سفیر]] امام و در صورت نبود وی واجب است زکات را نزد [[فقها]] ببرند<ref>مقنعه، ص۲۵۲.</ref>.
و بر همین اساس [[ابوبکر]] با کسانی که زکات ندادند جنگید و در [[زمان]] علی{{ع}} که [[مردم]] [[قبیله]] [[بنی ناجیه]] و [[عبدالقیس]] از [[پرداخت زکات]] خود در سال وقوع [[جنگ صفین]] خودداری نمودند، [[زکات]] دو سال آنها را گرفت<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۰، ۲۷۶ و ۲۸۰.</ref>. آنان به [[پیروی]] از [[خریت بن راشد]] [[دست]] به [[شورش]] زدند و پس از [[سرکوب]] شورش توسط [[معقل بن قیس ریاحی]] فرستاده علی{{ع}}، وی مردم را جمع کرد و گفت:
{{متن حدیث|أَدُّوا مَا عَلَيْكُمْ فِي هَذِهِ السِّنِينَ مِنَ الصَّدَقَةِ فَأَخَذَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ عِقَالَيْنِ}}<ref>الغارات، ص۲۴۴.</ref>؛
بپردازید آنچه در این دو سال بر عهده شماست از [[زکات]]، پس از [[مسلمانان]] زکات دو سال را گرفت.
ابن منظور گوید:
«عِقال» [[صدقه]] و زکات یک سال از شتر و گوسفند است، کسائی گوید: عِقال صدقه یک سال است<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۸۰.</ref>. و {{عربی|عقل المصدق الصدقة}} به معنای دریافت و اخذ آن است و می‌گویند:
{{عربی|لا تشتر الصدقة حتى يعقلها المصدق}}<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۸۱؛ لسان العرب، ج۹، ص۳۳۰ - ۳۳۱.</ref>؛
زکات را مخر تا عامل زکات آن را [[قبض]] و دریافت کند.
و مشابه آن از علی{{ع}} نقل شده است:
{{متن حدیث|لَا تُبَاعُ الصَّدَقَةُ حَتَّى تُعْقَلْ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۹۰.</ref>؛
زکات فروخته نمی‌شود تا دریافت شود.
اما چنانچه شخص بخواهد زکات [[اموال]] خودش را بدهد در صورتی که [[حاکم شرع]] از او نخواهد، باید زمان زکات هر [[مالی]] را در رأس سال آن بدهد و [[دین]] [[شرعی]] خود را در مصارف تعیین شده به [[مصرف]] برساند. در [[دعائم الاسلام]] روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده که فرمودند:
{{متن حدیث|يَجْبُرُ الْإِمَامُ النَّاسَ عَلَى أَخْذِ الزَّكَاةِ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ: {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۳.</ref>؛
[[امام]]، مردم را بر پرداخت زکات اموالشان مجبور می‌کند؛ زیرا [[خداوند]] فرموده: «از اموال آنها زکات بگیر».
[[عزل]] [[کارگزار زکات]]
داستان [[عزل]] [[کارگزار]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} که [[سوده]] [[همدانی]] آن را برای [[معاویه]] نقل می‌کند و از حضرت [[تجلیل]] مینماید، مربوط به کارگزار [[صدقات]] است و ما آن را در جلد اول این کتاب نقل کردیم و در این جا تنها بخش پایانی آن را از منبعی دیگر گزارش می‌کنیم. سوده، داستان را برای معاویه این گونه گزارش می‌کند:
نزد علی{{ع}} رفتم تا درباره کارگزار زکاتی که از جانب وی آمده بود سخن بگویم. به [[خدا]] قسم که میان من و آن کارگزار، نبود جز لاغر و چاق، یعنی او گوسفندان و حیوانات فربه را به عنوان [[زکات]] برمی‌داشت و حیوانات لاغر را وا مینهاد؛ از این رو نزد علی{{ع}} آمدم تا از آنچه با ما انجام داده [[شکایت]] کنم. دیدم او به [[نماز]] ایستاده است. هنگامی که مرا دید از نماز خود منصرف شد<ref>در متن عربی {{متن حدیث|انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ}} آمده که در کتاب‌های لغت «انفتل» را به «انصرف» معنا کرده‌اند (لسان العرب، ج۱۰، ص۱۷۷)؛ یعنی آن قدر رسیدگی به کار مردم مهم است که حضرت نماز را رها می‌کند.</ref>. آن گاه با [[مهربانی]] و [[عطوفت]] به من فرمود: آیا حاجتی داری؟ خبری که داشتم به وی گفتم. فرمود:
{{متن حدیث|اَللَّهُمَّ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَيَّ وَ عَلَيْهِمْ وَ أَنِّي لَمْ آمُرْهُمْ بِظُلْمِ خَلْقِكَ وَ لَا بِتَرْكِ حَقِّكَ}}؛
بار الها! تو بر من و آنان [[گواهی]] که من آنها را به [[ستم]] بر بندگانت [[فرمان]] نداده‌ام و نه هم به ترک حقت.
آن‌گاه قطعه پوستی از جیب خود بیرون آورد و بر آن نوشت:
«به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]]، پس تمام کنید [[پیمان]] و تراز و را به [[عدل]]. هرگاه [[نامه]] مرا خواندی آنچه در دست تو می‌باشد از جهت [[کارگزاری]] ما (زکات) [[حفظ]] نما تا به سوی تو بیاید کسی که آن را از تو تحویل بگیرد. والسلام»<ref>التذکرة الحمدونیه، ج۳، ص۲۰ - ۲۱، ح۱۷.</ref>.
از این گزارش به خوبی استفاده می‌شود که علی{{ع}} به هیچ روی ستم بر [[مردم]] را در دریافت [[زکات]] روا ندانسته و همیشه بر کار [[کارگزاران]] خویش [[نظارت]] میکرد و هر گونه اجحافی را پی‌گیری می‌نمود؛ از این رو [[کارگزار]] [[خطا]] کار خود را که زکات را برابر ضوابط اعلام شده گردآوری نکرده بود به سرعت برکنار فرمود.
[[پرداخت زکات]]
زکات بر [[انسان]] بالغ و [[عاقل]]، با گذشت یک سال بر [[مال]]، آن‌گاه که به حد نصاب [[شرعی]] یاد شده برسد لازم است و مال قرضی زکات ندارد و زکات آن بر صاحب مال است<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۳.</ref>، آن هم هنگامی که دریافت می‌کند.
در [[منابع اهل سنّت]]، [[روایات]] گوناگونی آورده شده که علی{{ع}} در [[اموال]] [[یتیمان]]، [[زکات]] را [[واجب]] می‌دانست و مستند تمام اینها داستان [[فرزندان]] [[آل]] ابی [[رافع]] است. [[ابن حزم]] در کتاب محلی از سفیان ثوری از [[حبیب بن ابی ثابت]] از [[عبیدالله بن ابی رافع]] نقل می‌کند که گفت:
[[علی بن ابی طالب]]{{ع}} [[زمین]] ما را به ۸۰ هزار درهم فروخت و ما یتیمانی بودیم که در [[منزل]] او [[زندگی]] می‌‌کردیم، پس هنگامی که اموال خود را دریافت کردیم کم آمد. گفت: من سالیانه زکات آن را می‌دادم<ref>المحلی، ج۵، ص۲۰۸؛ الاموال، ص۵۴۹، ح۱۳۰۶.</ref>.
این [[روایت]] به نظر درست نمی‌آید و با [[فقه شیعه]] که زکات را در اموال [[یتیم]] روا نمی‌داند مخالف است<ref>ر.ک: کافی، ج۳، ص۵۴۰، «باب زکاة مال الیتیم».</ref>. آن هم اموالی که تجارتی با آن نشود. افزون بر این:
اولاً: [[ابورافع]] در [[زمان]] [[حکومت علی]]{{ع}} زندگی می‌کرد و خزانه‌دار حضرت بوده است و فوت او را در [[مدینه]] در زمان [[امامت امام حسن]]{{ع}} دانسته‌اند<ref>رجال نجاشی، ص۵.</ref>.
ثانیاً: بر فرض که پیش از علی{{ع}} از [[دنیا]] رفته باشد، فرزندان وی؛ مانند [[علی بن ابی رافع]] و عبیدالله یتیم نبوده، بلکه بالغ و عاقل، و کاتب علی{{ع}} بوده‌اند.
ثالثاً: در صورتی این ادعا درست است که درگذشت ابورافع را در زمان خلفای گذشته بدانیم و بر فرض [[صحت]]، زکات آن را باید به [[دستگاه خلافت]] می‌داد و این امر بر کسی پوشیده نمی‌ماند.
شاید نقل این [[روایت]] ساختگی به خاطر این باشد که [[ابورافع]]، [[زمین]] خود را در [[خیبر]] و منزلش را در [[مدینه]] فروخت و همراه علی{{ع}} به [[کوفه]] رفت و پس از بازگشت به مدینه، [[امام حسن]]{{ع}} نیمی از [[منزل]] علی{{ع}} در مدینه را به وی داد<ref>رجال نجاشی، ص۵ - ۶.</ref>.
جاعلان این داستان خواسته‌اند [[فداکاری]] ابورافع و کمک امام حسن{{ع}} را با این نقل از میان ببرند و [[واقعیت]] را وارونه جلوه دهند.
از علی{{ع}} درباره [[زکات]] [[مال یتیم]] نقل شده که فرمودند:
مال یتیم، نزد [[وصی]] است با آن کاری ندارد تا [[یتیم]] بالغ شود، و بر او زکاتی نیست تا بالغ گردد<ref>مستدرک الوسائل، ج۷، ص۴۹.</ref>.
جالب توجه است که [[قرضاوی]] در کتاب [[فقه]] الزکاة در [[نقد]] زکات در [[اموال]] یتیم، از قول علی{{ع}} می‌گوید: عجیب است که زید، صادق و [[یحیی]] منکر زکات بر اموال یتیم هستند<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۱۰۶.</ref>.
پس چگونه می‌‌توان این ادعا را پذیرفت.
مصرف‌های زکات
برخی در تقسیمی که از [[بیت المال]] در [[دولت اسلامی]] دارند به جهت [[مصرف]] متفاوت زکات با [[خراج]] و دیگر منابع بیت المال، بخش زکات را جداگانه قرار داده که در بیت المال ویژه زکات، [[زکات]] حیوانات، زمین‌های عشری؛ یعنی زکات [[غلات]] چهارگانه و یک دهمی که از تاجران [[مسلمان]] دریافت می‌شده جمع و به مصرف ویژه خود میرسیده است<ref>قرضاوی، فقه الزکاة، ج۲، ص۷۵۷.</ref>.
در [[قرآن کریم]] هشت مصرف برای زکات یاد شده:
{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.
در چگونگی این [[موارد مصرف]]، روایاتی از [[امام علی]]{{ع}} رسیده است. از دیدگاه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} لازم نیست که [[زکات]] در هشت مورد [[مصرف]] شود، بلکه ممکن است در یکی از این هشت صنف به مصرف برسد. آن حضرت فرمود:
{{متن حدیث|لا بأس أن یبعث الرجل الزکاة فی صنف واحد}}<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۸، ص۷۶۰؛ موسوعة فقه علی طالب{{ع}}، ص۳۰۷.</ref>؛
اشکال ندارد که مرد زکات را برای یکی از مصارف بفرستد.
١. مؤلفة [[قلوب]]
در ر کتاب موسوعه [[فقه]] [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} از ابن [[قدامه]] نقل می‌کند که: از [[عمر]] و [[عثمان]] و علی{{ع}} گزارشی نرسیده که زکات را در [[تألیف قلوب]] مصرف کرده باشند<ref>موسوعة فقه علی بن أبی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>. اگر این نقل را درست بدانیم به این معنا است که چنین اتفاقی در دوران حضرت نیفتاده نه این که این گروه، [[استحقاق]] دریافت زکات را ندارند و نباید زکات در این راه به مصرف برسد.
۲ و ۳. [[فقرا]] و [[مساکین]]
آن‌گاه که امیرالمؤمنین{{ع}} در [[خطبه قاصعه]] به توضیح درباره [[احکام اسلامی]] میپردازد و از [[نماز]] و [[روزه]] و زکات یاد می‌کند در اهمیت زکات می‌فرماید:
{{متن حدیث|مَعَ مَا فِي الزَّكَاةِ مِنْ صَرْفِ ثَمَرَاتِ الْأَرْضِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ إِلَى أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَ الْفَقْرِ}}<ref>نهج البلاغه خطبه ۱۹۲، در این زمینه ر.ک: وسائل، ج۶، ص۱۴۴، روایت تفسیر نعمائی.</ref>؛
افزون بر آنچه یاد شد، [[زکات]] باعث می‌شود که داده‌های [[زمین]] و جز آن به مصرف [[مردم]] [[مسکین]] و [[فقیر]] برسد.
و در روایاتی که در گذشته از آن حضرت یاد شد بر کمک به فقرا تأکید شده و این کمک، [[فلسفه]] زکات دانسته شده بود؛ اما در [[سخنان علی]]{{ع}} شرایطی برای مصرف آن توسط فقرا آورده شده است:
۱. انسان‌های نیازمند [[قوی]]، توانا و سالم نباید زکات دریافت کنند، بلکه باید با کار، مخارج خویش را تأمین نمایند. آن حضرت فرمود:
{{متن حدیث|لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِيٍّ، وَ لَا لِذِي مِرَّةٍ سَوِيٍّ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۱.</ref>؛
زکات برای انسان‌های [[بی‌نیاز]] و افراد قوی سالم، [[حلال]] نیست.
این [[روایت]] از [[رسول خدا]]{{صل}} با همین عبارت نقل شده است<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۵.</ref>.
۲. امیرالمؤمنین{{ع}} برابر روایاتی که از ایشان نقل شده، [[مرز]] [[فقر]] و [[غنی]] را مشخص کرده‌اند و به تعبیر امروز «[[خط فقر]]» از نظر علی{{ع}} ۵۰ درهم است. کسانی که درآمد آنها به پنجاه درهم و بالاتر میرسید مستحقّ دریافت [[زکات]] نبودند و چنانچه کمتر از آن بوده به آنها زکات می‌داده و در نتیجه، [[پرداخت زکات]] به [[فقرا]] به [[میزان]] پنجاه درهم بوده است. آن حضرت فرمود:
{{متن حدیث|لَا تَحِلُّ الزَّكَاةُ لِمَنْ لَهُ خَمْسُونَ دِرْهَماً أَوْ قِيمَتَهَا مِنَ الذَّهَبِ}}<ref>ابن زنجویه، الاموال، ج۳، ص۱۲۰، ح۲۳۶۸؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۰؛ المحلی، ج۶، ص۱۵۶؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸ به نقل از مسند زید، ج۲، ص۶۰۱؛ المغنی، ج۶، ص۶۶.</ref>؛
زکات برای کسی که پنجاه درهم یا قیمت آن را از طلا دارد [[حلال]] نیست.
تعیین سقفی معین برای [[شناخت]] مرز فقر و غنی برای این بوده که زکات به همه افراد برسد و به گونه‌ای نباشد که برخی مقدار زیادی زکات دریافت کنند و شماری به نان شب نیازمند باشند. تعیین ۵۰ درهم مربوط به [[زمان]] آن حضرت بوده و متناسب با وضعیت [[مردم]]، خط فقر تفاوت می‌کند.
از [[امام صادق]]{{ع}} روایتی نقل شده که ایشان فرمودند: [[زکات]] برای کسی که ۷۰۰ درهم دارد؛ اما کار ندارد حلال است؛ ولی برای کسی که پنجاه درهم و نیز شغلی دارد که مخارج [[خانواده]] خود را می‌دهد حلال نیست<ref>بحارالأنوار، ج۹۳، ص۶۴، ح۲۶.</ref>.
از این [[روایت]] استفاده می‌شود که [[فقیر]] کسی بوده که درآمد سالیانه او کمتر از ۷۰۰ درهم بوده است.
۳. دادن زکات به کسانی که [[واجب]] النفقه [[انسان]] هستند جایز نیست:
نباید پدر به فرزند و برعکس زکات بدهند. از آن حضرت نقل شده که فرمودند:
{{متن حدیث|ليس لولد و لا لوالد حق في صدقة مفروضة، و من كان له والد أو ولد فلم يصله فهو عاق}}<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۲۸؛ موسوعة فقه علی بن أبی طالب{{ع}}، ص۳۰۷.</ref>؛
برای پسر و پدر حقی در زکات واجب نیست و کسی که پدر یا پسر دارد و به او کمک نکند، عاق است.
این معنا برابر با [[فقه شیعه]] است و [[روایات]] گوناگونی در [[وسائل الشیعه]] در این باره نقل شده است<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۵، باب سیزدهم از ابواب مستحقین زکات.</ref>.
۴. از دیگر شرایط [[مصرف زکات]]، این است که گیرنده آن نباید از [[بنی هاشم]] باشد. [[فقها]]، مصرف زکات[[بنی هاشم]] را در [[خاندان]] بنی [[هاشمی]] جایز دانسته‌اند؛ اما مصرف زکات دیگران توسط بنی هاشم جایز نیست. از [[رسول خدا]]{{صل}} و علی{{ع}} روایات گوناگونی در این زمینه رسیده است. در بحارالأنوار می‌‌توان نمونه‌های آن را مطالعه کرد<ref>بحارالأنوار، ج۹۳، ص۷۴ - ۷۶.</ref>.
در [[نهج البلاغه]] نیز آن‌گاه که داستان [[عقیل]] را مطرح می‌کند به جریان دیگری اشاره مینماید که شخصی شبانه حلوایی به [[منزل]] حضرت آورده حضرت می‌فرماید:
آیا این [[صله]] یا [[زکات]] یا [[صدقه]] است که همه اینها بر ما [[اهل بیت]] [[حرام]] است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴.</ref>.
در تفاوت [[فقیر]] و [[مسکین]] نوشته‌اند: فقیر کسی است که سؤال نمی‌کند و مسکین سؤال می‌کند. اصمعی گفته است: فقیر کسی است که [[مالی]] دارد تا از آن استفاده کند؛ اما مسکین کسی است که چیزی ندارد<ref>ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۴۱۸.</ref> و در واقع زمین‌گیر است.
۴. ورشکستگان و [[قرض]] داران
برابر روایتی که از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل شده، افراد ورشکسته و مدیون باید به مقدار [[دینی]] که دارند به آنان زکات داده شود. در صورتی که در دریافت قرض [[اسراف]] نکرده باشند:
{{متن حدیث|يُعْطَى الْمُسْتَدِينُونَ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الزَّكَاةِ دَيْنَهُمْ كُلَّهُ مَا بَلَغَ إِذَا اسْتَدَانُوا فِي غَيْرِ سَرَفٍ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۰ و ۲۰۸؛ قرب الاسناد، ص۱۰۹، ح۳۷۴.</ref>؛
همه قرض افراد مقروض از صدقه و زکات داده می‌شود [البته] هر قدر که برسد در صورتی که در راه غیر اسراف قرض کرده باشند.
۵. [[بردگان]]
علی{{ع}} برای [[آزادی بردگان]] [[اولویت]] را به برده‌های مکاتب می‌داد؛ یعنی آنان که با بستن [[قرارداد]] با ارباب خود در صدد [[آزاد]] ساختن خویش بودند و زکات را در راه [[آزادی]] آنان به کار می‌برد، سپس آزادی دیگر [[بردگان]]<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>.
۶. [[کارگزاران زکات]]
از [[موارد مصرف زکات]]، عاملان و گردآورندگان آن هستند. برابر [[آیه قرآن]]، آنان حقی در [[زکات]] دارند و علی{{ع}} در نامه‌ای که برای گردآورندگان زکات نوشت بر داشتن [[حق]] آنها تصریح نمود که از این بابت نگران نباشند و توجه داشته باشند که دیگران نیز حقی دارند که توسط [[مسئول]] [[زکات]] باید ادا شود. [[شریک بن نمله]]، یکی از ساعیان زکات می‌گوید: در هنگام [[گردآوری زکات]]، برادرم با من بود، پس از این که زکات را جمع کردم، برادرم را بر شتری سوار کردم و گفتم: اگر علی{{ع}} [[اجازه]] دهد وگرنه از [[مال]] خودم مخارج [و کرایه] آن را می‌پردازم، چون نزد علی{{ع}} رفتم داستان برادرم را تعریف کردم، علی{{ع}} فرمود:
{{متن حدیث|لك فيه نصيب}}<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>؛
برای تو در آن بهره‌ای است.
۷ و ۸. [[سبیل الله]] و [[ابن السبیل]]
[[سبیل الله]]؛ یعنی در [[راه خدا]] راه [[خدا]] در [[فقه]] به [[جهاد]]، همه راه‌های خیر، عمارت [[مسجد]]، [[اصلاح]] پل‌ها و کمک به [[حاجی]] و [[زائر]] [[تفسیر]] شده است<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۷۹.</ref>. [[ابن سبیل]]؛ یعنی [[در راه مانده]] و به کسی گفته می‌شود که در [[سفر]] هزینه [[مسافرت]] خود را نداشته باشد گرچه در [[وطن]] خود ثروت‌مند باشد.
[[حضرت علی]]{{ع}} در [[نامه]] ۲۶ [[نهج البلاغه]] برابر شرح [[ابن ابی الحدید]] به هفت [[مصرف زکات]] اشاره کرده است. وی [[معتقد]] است {{متن قرآن|مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ}} در [[زمان رسول خدا]]{{صل}} لازم بوده است که [[اسلام]] هنوز [[ضعیف]] بوده است؛ اما این [[حقّ]]، پس از آن حضرت ساقط شده است؛ از این رو در نامه ۲۶ به آن اشاره نشده است. حضرت به [[کارگزار]] خود می‌نویسد: تو را در این زکات، حقی است و دیگران نیز [[شریک]] تو هستند و ما حق تو را خواهیم داد تا این که می‌فرماید:
{{متن حدیث|وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ}}؛
و [[بدا]] به حال کسی که [[دشمن]] او نزد [[خدا]] [[فقرا]]، مسکین‌ها، سؤال کنندگان، پرداخت شدگان، ورشکستگان و [[در راه ماندگان]] باشد.
[[ابن ابی الحدید]] با اشاره به مصارف هشتگانه [[زکات]] که در [[قرآن]] آمده و [[سقوط]] سهم مؤلفه پس از [[پیامبر]] و بیان سهم عامل زکات در فرازهای پیشین [[نامه]] بر این [[باور]] است حضرت، شش [[مصرف]] دیگر آن را یاد نموده است. وی سائلان را همان [[بردگان]] می‌داند که در [[آیه قرآن]] آمده و آنان [[بندگان]] مکاتبی هستند که نمی‌توانند [[حق مال]] الکتابه خود را بپردازند و از [[مردم]] برای [[آزادی]] خود [[درخواست کمک]] مینمایند. برخی گفته‌اند منظور از رقاب در [[آیه]]، بردگانی هستند که از [[ثروتمندان]] می‌خواهند آنها را خریده و [[آزاد]] کنند.
ابن ابی الحدید، مدفوعون را در این [[کلام]]، [[سبیل الله]] می‌داند و می‌گوید: مراد [[مجاهدان]] [[فقیری]] هستند که از آنان به خاطر فقرشان تعبیر به مدفوعون شده؛ یعنی پرداخت شدگان. مدفوع و مدفَّع به معنای [[فقیر]] است؛ زیرا هر کس، آن را از خود دفع می‌کند و گفته شده آنان حاجیانی هستند که در [[حج]] مانده‌اند؛ چون از اتمام حج آنها [[دفاع]] شده است یا از بازگشت آنها به وطنشان [[حمایت]] شده است<ref>شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج۱۵، ص۱۶۱.</ref>.


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده: 1100830.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|'''سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳''']]
# [[پرونده:1368105.jpg|22px]] [[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۷''']]
# [[پرونده:1368105.jpg|22px]] [[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۷''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۱۴

این مدخل زیرشاخهٔ بحث زکات است. زکات از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زکات در لغت - زکات در قرآن - زکات در نهج البلاغه - زکات در فقه سیاسی - زکات در معارف دعا و زیارات - زکات در معارف و سیره نبوی - زکات در معارف و سیره علوی - زکات در معارف و سیره سجادی - زکات در معارف و سیره معصوم - زکات در فقه اسلامی - زکات در جامعه‌شناسی اسلامی - زکات در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مراحل وجوب زکات

تشریع زکات را در اسلام به دو مرحله می‌توان تقسیم کرد:

مرحله نخست، از آغاز بعثت تا سال هشتم هجری است. در این سال‌ها که زکات هنوز، صورت مالیات قانونی نداشت، مسلمانان با اتکا بر انگیزه‌های ایمانی و در حد اعتدال، به تناسب توانمندی خویش، زکات مال خود را می‌پرداختند. تأمل در این مقطع از تاریخ زکات نشان می‌دهد که اسلام، چگونه با پرورش معنوی افراد و تحریک روح ایثار و اخوت می‌تواند بدون در اختیار داشتن دستگاه اجرایی و قوانین پیچیده، به تجهیز منابع عمومی بپردازد. در خلال این سال‌ها، پیامبر با اعمال چنین سیاستی، افزون بر آن‌که منابع مالی حکومت خود را تأمین کرد، بستر نهادی بسیار کارآمدی را نیز برای اعمال قانون زکات فراهم ساخت.

در سال هشتم هجری، در حالی که پایه‌های حکومت اسلام در جزیرة العرب تثبیت شده بود و جامعه مسلمانان به تدریج مختصات مدنی خود را تکمیل می‌کرد، مرحله دوم از تشریع زکات با نزول آیه زیر بر پیامبر آغاز شد: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۱].

پس از مدت کوتاهی، موارد مصرف و مستحقان زکات نیز با فرمان قطعی خداوند مشخص شد: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۲].

با نزول این آیات، پیامبر موارد وجوب زکات و نصاب‌ها و مقادیر هر یک را معین فرمود و بدین ترتیب، زکات به مفهوم امروزی آن تشریع شد.

حکومت اسلامی از سال هشتم هجری به بعد، همواره مأمورانی برای گردآوری یا تخصیص زکات به کار می‌گرفت، پیامبر اشخاصی چون معاذ[۳]، قیس بن سعد بن عباده[۴]، عبادة بن صامت[۵]، ضحاک بن قیس[۶]، ابن لبتیه[۷] و ابومسعود انصاری[۸] را برای گردآوری زکات فرستاد و برای هر یک از آنان نامه‌ای نوشت که دربردارنده دستورالعمل‌های اجرایی و سفارش‌های اخلاقی بود. افزون بر این، درباره زکات محصولات کشاورزی، پیش از برداشت محصول، کارشناسانی از سوی حضرت برای تخمین میزان محصولات تعیین می‌شدند[۹] و بدین صورت، از فرار مالیاتی جلوگیری می‌شد؛ اما در تعیین آن هیچ‌گاه اجحاف نمی‌کردند؛ چنان که عبدالله بن رواحه و عتاب بن اسد از جمله کسانی بودند که به این منظور اعزام می‌شدند و پیامبر به آنان سفارش می‌کرد تا در تخمین محصول، مواردی چون مصارف شخصی و انفاق‌ها و هدایا و استفاده رهگذران را در نظر گرفته، از میزان تخمین کم کنند[۱۰]. پس از تخمین، صاحب محصول مخیر می‌شد که محصول را خود بردارد و بر اساس تخمین، فقط زکات آن را بپردازد یا سهم خویش را بر همین اساس گرفته، محصول را واگذارد. به عبارت دیگر، پس از تعیین مقدار، چگونگی پرداخت را به اختیار پرداخت کنندگان بود تا بدین صورت رضایت آنان نیز جلب شود؛ به خصوص که هنگام دریافت با خوش‌رویی و درود از آنان استقبال می‌شد[۱۱].

گردآوری زکات در دوران پیامبر

زکات یکی از واجبات و ضروریات دین اسلام است. در بسیاری از سوره‌های مکی به آن توصیه شده است: ﴿وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ﴾[۱۲]؛ ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾[۱۳]؛ ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾[۱۴]. زکات یا صدقه واجب در مدینه عنوان مالیات رسمی یافت. برخی تشریع زکات را در سال دوم هجری یاد کرده و این نظر را مشهور دانسته‌اند[۱۵]؛ اما دلیلی بر این ادعا نیست. به نظر می‌رسد آنچه در سال دوم بنیان نهاده شده، زکات فطره است که پس از روزه در هیجدهمین ماه هجرت واجب گردیده است[۱۶]. زکات بر مال در سال هفتم یا هشتم تشریع شده است[۱۷].[۱۸]

دریافت و مصرف زکات توسط پیامبر اکرم(ص) چهار مرحله داشت:

اعلام وجوب زکات

برابر روایت صحیحی از امام صادق(ع)، هنگامی که آیه ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ...﴾[۱۹]. نازل شد ماه رمضان بود. پیامبر(ص) فرمود: «زکات مانند روزه بر شما واجب است. آن گاه یک سال گذشت. حضرت اعلام کرد ای مردم زکات اموال خود را بدهید تا نمازتان پذیرفته شود. آن گاه کارگزاران زکات را اعزام فرمود»[۲۰]. برابر گزارش ابن سعد، اعزام کارگزاران زکات در محرم سال نهم بوده است[۲۱].

بنابراین، وجوب زکات در رمضان سال هشتم و هنگام دریافت آن در سال نهم بوده است. از آنجا که پیامبر در روز جمعه ـ دو روز پس از رمضان سال هشتم ـ مدینه را به قصد فتح مکه ترک کردند[۲۲] و در ماه ذی قعده به سوی مدینه حرکت کردند[۲۳]، کارگزاران زکات را در محرم سال نهم اعزام نمودند.

برخی وجوب زکات را در سال پنجم و اعزام کارگزاران را در محرم سال نهم دانسته‌اند[۲۴] به این دلیل که ضمام بن ثعلبه در سال پنجم خدمت پیامبر رسیده و از زکات سؤال کرده است[۲۵]؛ ولی این نظر درست نیست؛ زیرا برابر نقل ابن هشام ضمام بن ثعلبه در سال نهم خدمت پیامبر(ص) رسیده است[۲۶].[۲۷]

نامه‌های پیامبر(ص)

رسول گرامی اسلام(ص) در نامه‌هایی که به سران قبائل می‌نوشت یا برای کارگزاران اعزامی می‌نگاشت، ایشان را به پرداخت زکات توصیه می‌کرد و زکات را در ردیف نماز لازم می‌شمرد. این نامه‌ها را به سه دسته می‌‌توان تقسیم کرد:

  1. نامه‌هایی که در آن دستور به دریافت و ادای زکات و خمس داده شده بود. به این گونه: «این نامه‌ای است از محمد رسول خدا(ص) برای نهشل بن مالک ... برای کسی که اسلام آورد و نماز را بپا دارد و زکات بدهد و خدا و رسولش را اطاعت نماید و از غنایم، خمس خدا و سهم پیامبر را بپردازد....»[۲۸]. اینک به شماری از این نامه‌ها اشاره می‌کنیم: در نامه‌های حضرت به نهشل بن مالک وائلی از باهله، جناده ازدی و قومش از ازد[۲۹]، بنی جُوَین طایی، بنی معاویة بن جرول طایی، سعد هذیم[۳۰]، فجیع بن عبدالله[۳۱]، به حاکمان حمیر[۳۲]، عمرو بن حزم زمانی که وی را به یمن اعزام فرمود[۳۳]، عبد یغوث بن وعله حارثی، عمرو بن معبد جُهنی[۳۴]، بنی زهیر کلبی[۳۵]، اُکیدر حاکم دومة الجندل[۳۶] و در گفت‌و‌گو با گروه اعزامی عبدالقیس[۳۷].
  2. در برخی نامه‌ها تنها ادای خمس آمده است؛ مانند نامه به جهینه[۳۸].
  3. در شماری از آنها پیامبر تنها به ادای زکات توصیه کرده است. برای نمونه، در نامه به خالد بن ضماد ازدی، بنی ضباب از بنی حارث بن کعب، یزید بن طفیل حارثی، بنی زیاد بن حارث، قیس بن حصین، بنی قنان بن یزید، عامر بن اسود، اسلم از خزاعه و دیگر نامه‌ها[۳۹]. این‎‌ها همه نشانگر اعلام حکم زکات به قبایل تازه مسلمان و اهمیت این فریضه الهی است[۴۰].

برآورد و تخمین (خرص) مال زکوی

برابر روایات، پیامبر(ص) زکات را در نُه چیز قرار داد: طلا و نقره، گندم و جو، خرما و کشمش و گاو و گوسفند و شتر. اعزام کارگزاران در مورد اموال ظاهره؛ یعنی زکات غله‌های چهارگانه و حیوانات است و پرداخت زکات اموال باطنه؛ یعنی طلا و نقره به ایمان صاحب ثروت بستگی دارد و تخمین و برآورد که در عربی به آن «خرص» گویند مربوط به چهار محصول کشاورزی است؛ زیرا زمان وجوب زکات غله‌های چهارگانه با زمان دریافت آن یکسان نیست. زمان اعزام افراد برای برآورد هنگام وجوب زکات است آن‌گاه که بر گندم و جو این نام گفته شود. و وجوب زکات کشمش هنگامی است که انگور غوره است و در خرما زمانی که به آن تمر گویند[۴۱]. هنگام دریافت گندم و جو، سر خرمن است و در خرما و کشمش زمانی که خشک شوند.

برابر نظر فقهایی؛ مانند شیخ طوسی، هنگام اعزام برآورد سازان، زمان وجوب زکات است[۴۲] و هنگام برداشت کارگزاران برای دریافت زکات اعزام می‌شوند[۴۳].

بعید نیست چنانچه ضرری متوجه بیت المال نباشد، نیازی به برآورد محصول انگور و خرما پیش از برداشت نباشد. ابوحنیفه از فقهای عامه برآورد را روا نمی‌شمارد[۴۴]؛ اما در سیره نبوی روایاتی در درستی تخمین نقل شده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:

  1. عتاب بن اسید گوید: رسول خدا(ص) دستور داد باغ‌های انگور ثقیف، برآورد شود. بسان برآورد نخل‌های خرما. پس از برآورد، زکات کشمش را گرفت، بدان گونه که زکات نخل را می‌گیرند[۴۵].
  2. نقل شده: رسول خدا(ص) در سال نهم هجری (سال جنگ تبوک) باغ زنی را برآورد کرد که ده «وسق» بود[۴۶].
  3. پیامبر(ص) در هر سال، عبدالله بن رواحه را برای برآورد اموال خیبر می‌فرستاد[۴۷]. هنگامی که یهود خیبر می‌‌گفتند تو به حق ما تجاوز کردی، عبدالله پیشنهاد می‌کرد: آنچه برای شماست از ما باشد. یهود می‌گفتند: «به واسطه این عدل است که آسمان‌ها و زمین بر پاست»[۴۸]. برابر قرارداد، یهود خیبر روی زمین کار می‌کردند و نصف محصول و درآمد آن برای مسلمانان بود[۴۹]. بنابراین، درآمد، خراج بوده نه زکات. با توجه به این که جنگ خیبر در محرم سال هفتم رخ داده[۵۰] و عبدالله بن رواحه در جمادی الاولی سال هشتم در جنگ موته به شهادت رسیده است[۵۱]، تنها یک سال برآورد درآمد خیبر را به عهده داشته است[۵۲]، مگر این که قرارداد را در برگیرنده محصول سال هفتم نیز بدانیم. و در هر صورت بر درستی خرص و تخمین دلالت دارد، گرچه خراج باشد و زمان تخمین، هنگام وجوب زکات خرما بوده است[۵۳]. افزون بر ابن رواحه نام شماری دیگر به عنوان «تخمین زن» یاد شده است: ابوزبید بن صلت[۵۴] و فروة بن عمر و انصاری که میوه‌های مدینه را برآورد می‌کردند[۵۵] و سهل بن أبی حثمه، صلت بن معدیکرب و ابو خیثمه عامر بن ساعده که به خیبر می‌رفتند[۵۶].[۵۷]

کارگزاران زکات

قرآن مجید یکی از مصرف‌های هشتگانه زکات را کارگزاران زکات ﴿وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا﴾[۵۸] دانسته است و منظور کسانی است که در گردآوری، حفاظت، نگارش مقدار زکات، برآورد و تقسیم زکات نقش دارند.

برابر تعریفی، عامل زکات: «عبارت از ساعی و کاتب و قسام و عاشر و عریف و حاسب و حافظ است»[۵۹].

عریف کسی است که نمایندگی افراد نیازمند یا قبائل را به عهده دارد. از کارگزاران زکات در روایات و کتاب‌های فقهی تعبیر به «عمال الزکاة»، «عمال الصدقات»، «عمال الطسق»، «مصدق الصدقات»، «الساعی و سعاة الزکاة» و «جباة الصدقات» شده است. کتانی از عنوان «مستوفی» نیز استفاده کرد و گفته است: «مردی است که امام او را برای دریافت مال جمع شده می‌فرستاد تا وی اموال را برای امام بفرستد»؛ مانند این که علی(ع) خمس را از خالد گرفت و به نجران رفت تا زکات آنها را جمع کند و جزیه ایشان را بیاورد[۶۰].[۶۱]

شرایط کارگزاران زکات

در کتاب‌های فقهی، شرایطی را برای کارگزاران زکات برشمرده‌اند:

  1. تکلیف (عقل)؛
  2. ایمان؛
  3. عدالت؛
  4. فقه (آشنایی به مسائل مربوط به زکات)؛
  5. هاشمی نبودن[۶۲].

برخی علمای اهل سنت به جای عدالت، امین بودن را شرط دانسته‌اند[۶۳]. از آنجا که برابر نصّ قرآن، کارگزار، سهمی از زکات دارد اگرچه فقیر نباشد، رسول خدا اجازه نمی‌داد کارگزاران زکات از بنی هاشم باشند و از این راه کسب درآمد کنند. پیامبر پیشنهاد برخی از بنی هاشم را در اعزام برای گردآوری زکات ردّ کرد[۶۴] حتی به غلام خود ابورافع اجازه نداد در این مأموریت‌ها شرکت کند[۶۵]؛ چون مانند بنی هاشم بود[۶۶].

اعزام کارگزاران زکات

در کتاب‌های تاریخی نام برخی به عنوان کارگزار صدقات پیامبر یاد شده است: ابن سعد در کتاب طبقات می‌نویسد: چون پیامبر هلال محرم سال نهم را دید مأموران زکات را اعزام نمود تا زکات عرب را دریافت کنند:

  1. عیینة بن حصن به سوی بنی تمیم؛
  2. بریدة بن حصیب به سوی اسلم و عقار و گفته می‌شود کعب بن مالک را به جانب آنها فرستاد؛
  3. عباد بن بشر اشهلی را به جانب سلیم و مزینه؛
  4. رافع بن مکیث، به جهینه؛
  5. عمرو بن عاص، به سوی بنی فزاره؛
  6. ضحاک بن سفیان کلابی، به سوی بنی کلاب؛
  7. بسر بن سفیان کَعْبی، به جانب بنی کعب؛
  8. مردی از بنی سعدان و هُذیم را به جانب قبیله آنها اعزام فرمود؛
  9. ابن لُتبیّه ازدی، به بنی ذُبْیان[۶۷]؛ نام وی عبدالله بود[۶۸] و او کسی است که آنچه را از زکات جمع کرده بود، نزد پیامبر(ص) نهاد و گفت: این مال از شما و این مال را به من هدیه داده‌اند! پیامبر در جمع مؤمنان فرمود: «اگر این آقا در خانه پدر و مادرش می‌نشست برای او هدیه می‌آورند! سوگند به کسی که جان محمد(ص) در دست اوست، هیچ یک از شما چیزی را نمی‌پذیرد جز این که در قیامت باید پاسخگوی آن باشد» [۶۹] و در همین ارتباط می‌فرمود: «هر که را بر کاری گماردیم و حقوقی برای او معین ساختیم، پس اگر پس از آن چیزی برداشت، خیانت است»[۷۰]؛

ابن اسحاق، گروه دیگری از کارگزاران پیامبر را نام می‌برد:

  1. مهاجر بن ابی امیه به صنعاء؛
  2. زیاد بن لبید، به حضرموت؛
  3. عدی بن حاتم، به سوی طی و بنی اسد؛
  4. مالک بن نویره، بر صدقات بنی حنظله؛
  5. زبرقان بن بدر، بر ناحیه‌ای از بنی سعد؛
  6. قیس بن عاصم، بر ناحیه دیگر از بنی سعد؛
  7. علاء بن حضرمی، بر بحرین؛
  8. علی بن ابی طالب(ع) به سوی نجران برای گردآوری صدقات و جزیه آنها[۷۱]؛

گروه دیگری نیز از سوی پیامبر اعزام شدند:

  1. عکرمة بن خالد، بر صدقات عُکّ؛
  2. ولید بن عقبه، به سوی بنی المصطلق که گزارش دروغ داد؛
  3. ارقم بن ابی ارقم، بر صدقات قومش؛
  4. حذیفة بن یمان ازدی، بر صدقاتازد؛
  5. کهل بن مالک هذلی، بر صدقات هذیل؛
  6. خالد بن سعید بن عاص اموی، بر صدقات مَذحِج؛
  7. عمر بن خطاب؛
  8. ابو مسعود؛
  9. ابوجهم بن حذیفه؛
  10. عقبة بن عامر؛
  11. ضحاک بن قیس؛
  12. قیس بن سعد؛
  13. عبادة بن صامت[۷۲].

سال نهم هجری سال «وفود» نام گرفته و پیامبر شماری از رؤسای وفود را به عنوان کارگزار صدقات بر می‌گزیند؛ مانند:

  1. قرة بن هبیرة بن سلمه، مسئول صدقات بنی قشیر[۷۳]؛
  2. قبیصة بن مخارق، سهمی از صدقات هلال بن عامر را برای وی قرار داد[۷۴]؛
  3. ابوقتاده انصاری[۷۵]؛
  4. زمانی پیامبر کارگزاری را به منطقه‌ای اعزام می‌کرد. از آنجا که مسئولیت گردآوری زکات بر عهده آنها بود، توصیه‌های لازم را به آنها می‌نمود. پیامبر در هنگام اعزام معاذ بن جبل به «جَنَد» یمن به وی چنین توصیه کرد: «پس اگر آنان تو را اطاعت کردند، آگاهشان نما که خداوند بر آنان زکات را واجب نموده که از ثروتمندان آنان گرفته می‌شود و در میان فقرای آنها تقسیم می‌گردد. اگر آنان از تو در این مسئله اطاعت کردند. برحذر باش از گرفتن اموال نیک و برجسته آنها»[۷۶].

نهی از گرفتن اموال برجسته مردم جزو فرمان‌های اکید پیامبر بود که به همه گردآوران زکات می‌فرمود. ابن سعد می‌نویسد: «و پیامبر فرمان داد به گردآوران زکات خود که اموال اضافی مردم را بگیرند و پرهیز کنند از دریافت اموال برجسته آنها»[۷۷].

بنابراین، ممیزهای مالیاتی در دریافت مالیات باید دقت ویژه داشته باشند و در صدد غارت اموال مردم بر نیایند.

  1. عکرمة بن ابی جهل، بر زکات هوازن[۷۸] در سال درگذشت حضرت؛
  2. خزیمة بن عاصم عکلی، بر زکات مردمش[۷۹]؛
  3. سهل بن منجاب، بر صدقات تیره‌ای از بنی تمیم[۸۰]؛
  4. عمرو بن سعید، بر میوه‌های خیبر[۸۱]؛
  5. غافرة بن سمره تمیمی، بر زکات[۸۲]؛
  6. کافیة بن سبع اسدی، بر صدقات مردمش؛
  7. متمم بن نویره تمیمی، بر صدقات بنی تمیم؛
  8. مرداس بن مالک غنوی، بر زکات قومش؛
  9. هیثم پدر قیس، بر صدقات قومش[۸۳]؛
  10. سعد بن عباده[۸۴]؛
  11. سعید بن رسیم[۸۵]؛
  12. مردی از بنی مخزوم[۸۶]؛
  13. مردی از بنی جهینه و مردی از بنی‌سلیم و داستان ثعلبة بن حاطب[۸۷]؛
  14. ابی بن کعب بر صدقات جهینه[۸۸] و بر صدقات بلی بنی سعد بن هذیم از قضاعه[۸۹]؛
  15. هلال بن عبدالله؛ پیامبر او را ساعی بر زکات قرار داد و مردی از خزاعه را با او همراه ساخت. وی مرد خزاعی را کشت و از ترس قصاص مرتد شد و همراه زکاتی که داشت به مکه گریخت و به مردم مکه گفت: من دینی بهتر از دین شما ندیدم. او دو کنیز داشت که آواز می‌خواندند و به پیامبر توهین می‌کردند. در روز فتح مکه، پیامبر دستور داد هر جا هلال و دو کنیز او را دیدند بکشند گرچه آویزان به پرده کعبه باشند. ابوبرزه نضلة بن عبدالله اسلمی، گردن هلال را در مسجد الحرام بین رکن و مقام زد[۹۰].

این گزارش نشان می‌دهد که پیش از فتح مکه، زکات گردآوری می‌شده و نشان آن است که برخی از کارگزاران پیامبر خطا می‌کردند و از اموال عمومی سوء استفاده می‌نمودند. بنابراین، قضاوت درباره ایمان عاملان زکاتی که نام آنها یاد شد باید بر اساس آخرین عملکرد آنها باشد[۹۱].

واکنش‌ها

اعزام کارگزاران برای دریافت زکات با استقبال روبه‌رو شد و افرادی؛ مانند سوید بن غفله، زکات اموال خود را به نماینده پیامبر دادند با این که آن حضرت را ندیده بود و زمانی به مدینه رسید که پیامبر را دفن می‌کردند[۹۲]. یا بنی مرة بن عبید زکات اموال خود را توسط عکراش بن ذؤیب تمیمی نزد پیامبر فرستادند[۹۳]؛ اما گروهی نیز در برابر این دستور خدا موضع منفی گرفتند. که به دو نمونه اشاره می‌کنیم:

۱. ثعلبة بن حاطب انصاری، فردی بود که به دعای رسول خدا(ص) از فقر نجات یافت، به گونه‌ای که ناگزیر شد برای مهیا نمودن علوفه گوسفندان خود، از مدینه خارج شود. هنگامی که پیامبر نماینده‌ای فرستاد، تا زکات مال او را بگیرد، بخل ورزید و زکات نپرداخت و گفت: «این همانند جزیه است»[۹۴] رسول خدا(ص) که این سخن وی را شنید فرمود: « وای بر تو ای ثعلبه وای بر تو ای ثعلبه»[۹۵]. پس از این، آیه قرآن درباره وی نازل شد:﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ﴾[۹۶].

خویشان ثعلبه پس از آن که، از نزول آیه آگاه شدند، به ثعلبه خبر دادند. ثعلبه به مدینه آمد و خدمت پیامبر رسید و اظهار پشیمانی کرد و مالی را تقدیم داشت و گفت: ای رسول خدا! این زکات مال من است. پیامبر(ص) فرمود: «این کاری است که اکنون خود انجام می‌دهی. من به تو فرمان دادم پیروی نکردی» [۹۷]

به خاطر نفاق وی، پیامبر(ص) زکات او را نپذیرفت، ثعلبه، پس از پیامبر نزد ابوبکر رفت، تا زکات مال خود را بپردازد، وی نیز نپذیرفت. پس از ابوبکر نزد عمر رفت، او هم نپذیرفت. تا این که در روزگار عثمان به هلاکت رسید[۹۸].

این گزارش نشان می‌دهد که زکات را باید به امام مسلمانان پرداخت و گرفتن وی لطفی برای پرداخت کنندگان است.

۲. رسول خدا(ص)، بسر بن سفیان یا نعیم بن عبدالله بن نحام عدوی را بر زکات بنی کعب گمارد. فرستاده پیامبر، هنگامی به محل مأموریت خود رسید که مردم خزاعه حیوان‌های خود را برای پرداخت زکات گرد آوردند؛ اما بنی تمیم حاضر نشدند زکات خود را بدهند و اعلام کردند: چرا ثروت خود را به باطل می‌دهید، شمشیرهای خود را از نیام بیرون کشیده و گفتند: «به خدا سوگند هرگز به یک شتر از شترها دست نخواهی یافت».

مأمور زکات فرار کرد و نزد پیامبر(ص) رفت. آن حضرت، عیینة بن حصن فزاری را همراه با پنجاه تن برای سرکوب این گروه یاغی اعزام کرد. عیینة بن حصن با آنها درگیر شد، شماری از مردان و زنانشان را اسیر و نزد پیامبر برد که بعد توسط حضرت آزاد شدند[۹۹].

برخورد شدید رسول خدا(ص) با یاغیان، باعث شد که ولید بن عقبه در هنگام اعزام برای گردآوری صدقات بنی المصطلق مدعی شود که آنان مانع رسیدن وی به زکات شده‌اند و پیامبر تصمیم به اعزام نیرو گرفت[۱۰۰]؛ اما خداوند اعلام کرد: اگر فاسقی به شما خبری داد درباره‌اش تحقیق کنید﴿إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا﴾[۱۰۱] و در نتیجه ولید نتوانست به مردم آن منطقه ضرر بزند و اختلاف‌های جاهلی خود را زنده نماید[۱۰۲].

دریافت و مصرف

خداوند در قرآن کریم، مصرف زکات را مشخص کرده و آن را در هشت صنف قرار داده است: فقرا، مسکین‌ها، کارگزاران زکات، برای تألیف قلوب، آزادی بردگان، ورشکستگان مالی، در راه خدا و برای در راه ماندگان ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ [۱۰۳]. زکات گرفته می‌‌شد و به مصرف فقرا می‌رسید و گاهی نیز برای تقویت بنیه نظامی از آن استفاده می‌گردید. در سال نهم هجری که پیامبر به قصد غزوه تبوک می‌رفتند دستور گردآوری زکات منطقه مکه و قبایل آن را صادر کردند که مال زیادی شد و باعث تقویت جبهه مسلمانان گردید[۱۰۴].

برنامه کلی پیامبر این بود که زکات هر منطقه‌ای در میان مردم همان منطقه مصرف شود. امام صادق(ع) می‌فرمود: « همواره رسول خدا(ص) زکات بادیه نشینان را بین خود آنان و زکات شهرنشینان را بین خود آنان تقسیم می‌کرد»[۱۰۵].[۱۰۶]

زکات بعد از رحلت پیامبر (ص)

با رحلت پیامبر و پیدایش جریان ارتداد در بعضی از قبایل و مناطق، نهاد زکات در معرض فروپاشی قرار گرفت و حتی گروه‌ها و جریان‌هایی از پرداخت زکات سرباز زدند. در متون تاریخی، گوشه‌هایی از این جریان تحت عنوان «اصحاب رده» ثبت شده است.

ابوبکر با این جریان به سختی مبارزه کرد و مانعان زکات را به قتل تهدید کرد.

نسائی کلام او را در این باره چنین نقل می‌کند: «هر آینه با کسانی که بین نماز و زکات جدایی بیندازند خواهم جنگید. به درستی که زکات حق مال است. به خدا قسم! اگر عقالی طنابی که با آن پای شتر را می‌بندند را که به رسول خدا (ص) می‌دادند، از من منع کنند، با آنان به سبب این منع خواهم جنگید»[۱۰۷].

با سرکوب جریان‌های ارتداد، نهاد زکات دوباره شکل عادی به خود گرفت و این روند در زمان عمر نیز ادامه یافت.

در زمان عثمان، به دلیل فساد اداری و از جمله به‌کارگیری افراد ناشایسته در امر زکات، اعتقاد مردم به سلامت نهاد رسمی و دستگاه اجرایی زکات متزلزل شد و در لزوم پرداخت زکات به مأموران حکومت، از طرف عده‌ای از صاحب‌نظران تردید پدید آمد و در نهایت امر، صرف زکات برای مستحقان به دست خود مؤدیان تجویز گردید[۱۰۸]. بدون تردید اگر دستورهای پیامبر در جمع و توزیع زکات اجرا می‌شد، این بی‌اعتمادی پیش نمی‌آمد[۱۰۹].

منابع

  1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳
  2. حسینی، سید رضا، مقاله «بیت المال»، دانشنامه امام علی ج۷

پانویس

  1. ↑ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.
  2. ↑ «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.
  3. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۲، ص۵۲۹، ج۱۳۸۹.
  4. ↑ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۵۵۵، ح۱۴۵۰.
  5. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۲۶۷، ح۷۶۶۳.
  6. ↑ ابن حنبل، المسند، ج۷، ص۳۷۵، ح۲۰۷۱۸.
  7. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۶، ص۲۵۵۹، ح۶۵.
  8. ↑ ابوداوود، سنن ابی داوود، ج۳، ص۱۳۵، ح۲۹۴۷.
  9. ↑ ر.ک: شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۲۷۷؛ بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۴، ص۲۰۸، ح۷۴۴۷.
  10. ↑ کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریه. ص۳۹۹ و ۴۰۰.
  11. ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «بیت المال»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۹۵.
  12. ↑ «و در این جهان و در جهان واپسین برای ما نیکی مقرّر فرما که ما به سوی تو بازگشته‌ایم؛ فرمود: عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند و زکات می‌دهند و کسانی که به آیات ما ایمان دارند مقرّر می‌دارم» سوره اعراف، آیه ۱۵۶
  13. ↑ «آنان که نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳
  14. ↑ «آنان که نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳.
  15. ↑ تفسیر نمونه، ج۸، ص۳.
  16. ↑ طبقات الکبری (۴جلدی)، ج۱ - ۲، ص۱۲۰.
  17. ↑ ادوار فقه، ج۱، ص۳۵۵.
  18. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۰۱.
  19. ↑ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.
  20. ↑ وسائل الشیعه، ج۶، ص۳.
  21. ↑ طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۳۲۹.
  22. ↑ إعلام الوری، ج۱، ص۲۱۸؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۳۱۹.
  23. ↑ إعلام الوری، ج۱، ص۲۴۲ - ۲۴۳.
  24. ↑ قرضاوی، فقه الزکاة، ج۱، ص۷۰.
  25. ↑ طبقات الکبری، ج۱، ص۲۴۹؛ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۱۴۵، به عنوان رئیس وَفْد سعد بن بکر.
  26. ↑ سیرة النبویه، ج۴، ص۲۲۹؛ اسدالغابه، ج۳، ص۵۷.
  27. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۰۲ - ۲۰۳.
  28. ↑ «هذا كتاب من محمد رسول الله(ص) لنهشل بن مالك... لمن أسلم و أقام الصلاة و أتى الزكاة و أطاع الله و رسوله و أعطى من المغنم خمس الله و سهم النبي...»؛ مکاتیب الرسول، ج۳، ص۳۱۰؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۳۸.
  29. ↑ طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۱.
  30. ↑ طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۲۹ - ۱۳۱.
  31. ↑ طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۴۷.
  32. ↑ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ص۲۳۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۸۸.
  33. ↑ سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، «المغازی»، ص۶۶۹؛ البدایة و النهایه، ج۵، ص۹۰.
  34. ↑ طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۰ - ۱۳۱.
  35. ↑ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۵۸؛ ج۹، ص۱۳.
  36. ↑ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۱۴۰.
  37. ↑ البدایة و النهایه، ج۵، ص۵۶؛ ابوعبید، الاموال، ص۲۰.
  38. ↑ الوثائق السیاسیه، ص۲۶۵، ش۱۵۷. در این نامه، سخن از خمس غنیمت و معدن نیست. بلکه استفاده از منابع آب و زمین است: «ان لكم بطون الارض بسهولها و تلاع الاودية و ظهورها على أن ترعوا نباتها و شربوا مائها على أن تؤدوا الخمس».
  39. ↑ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۲۹ ـ ۱۳۱.
  40. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۰۳ - ۲۰۴.
  41. ↑ امام خمینی، رساله، مسئله ۱۸۵۸.
  42. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۲۷.
  43. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۴۴.
  44. ↑ خلاف، ج۲، ص۶۰، مسئله ۷۳.
  45. ↑ فتوح البلدان، ص۶۸.
  46. ↑ فقه الزکاة، ج۱، ص۳۸۲.
  47. ↑ خلاف، ج۲، ص۶۱؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۲۲.
  48. ↑ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۳، ص۳۶۹.
  49. ↑ تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۳۰۲.
  50. ↑ تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۲۹۸؛ سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.
  51. ↑ سیرة النبویه، ج۴، ص۱۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۱۸.
  52. ↑ سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.
  53. ↑ ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۳۵۵؛ المبسوط، ج۱، ص۲۲۷.
  54. ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۳۲.
  55. ↑ اسد الغابه، ج۴، ص۳۵۸.
  56. ↑ نظام الحکومة النبویه، المسمی «التراتیب الإداریه»، ج۱، ص۳۱۷.
  57. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۰۴ - ۲۰۶.
  58. ↑ «مأموران (دریافت) آنها» سوره توبه، آیه ۶۰.
  59. ↑ سلوک الملوک، ص۲۴۶.
  60. ↑ نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۲۳.
  61. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۰۶ - ۲۰۷.
  62. ↑ عروة الوثقی، «فصل اصناف مستحقین».
  63. ↑ فقه الزکاة، ج۲، ص۵۸۲ و ۵۸۹.
  64. ↑ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۶؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۱.
  65. ↑ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۹۳؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۲.
  66. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۰۷ - ۲۰۸.
  67. ↑ طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱- ۲، ص۳۲۹.
  68. ↑ اسد الغابه، ج۳، ص۳۷۴، ش۳۱۵۴.
  69. ↑ بیهقی، سنن الکبری، ج۱۰، ص۱۳۸؛ سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۶.
  70. ↑ «من استعملناه على عمل فرزقناه رزقا فما أخذ بعد ذلك فهو غلول»؛ سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۳؛ مجله حوزه، ش۸۴، ص۱۶۰، مقاله نگارنده با عنوان «اسلام در برخورد با ثروت‌های بادآورده».
  71. ↑ سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۰۰.
  72. ↑ فقه الزکاة، ج۲، ص۷۵۱ - ۷۵۲.
  73. ↑ طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۷.
  74. ↑ طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۹؛ کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶؛ حذیفه، ۱۶۹۶۴.
  75. ↑ معجم الاوسط، ج۵، ص۱۵.
  76. ↑ «فإن هم أطاعوك لذلك فأعلمهم أن الله افترض عليهم صدقة تؤخذ من أغنيائهم فترد على فقرائهم فإن هم أطاعوك لذلك فإياك و كرائم أموالهم...»؛ فقه الزکاة، ج۱، ص۷۳؛ فتوح البلدان، ص۸۳؛ ابوعبید، الأموال، ص۴۹۳، ح۱۰۸۴.
  77. ↑ و أمر رسول الله(ص) مصدقيه أن يأخذوا العفو منهم و يتوقوا كرائم أموالهم؛ طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۰.
  78. ↑ اسد الغابه، ج۴، ص۷۱؛ نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۱۵.
  79. ↑ اسدالغابه، ج۲، ص۱۳۶؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴.
  80. ↑ اسدالغابه، ج۲، ص۴۷۷؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۵.
  81. ↑ اسدالغابه، ج۴، ص۲۳۱.
  82. ↑ اسدالغابه، ج۴، ص۳۳۵.
  83. ↑ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴ - ۳۱۵.
  84. ↑ کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶۶ - ۱۶۹۶۷.
  85. ↑ الإصابه (۸جلدی)، ج۳، ص۲۳۴.
  86. ↑ کنز العمال، ج۶، ص۶۱۰.
  87. ↑ اسد الغابه، ج۱، ص۲۸۴.
  88. ↑ ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۷۵، ح۲۳۸۰.
  89. ↑ ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۲۴.
  90. ↑ جمل من أنساب الأشراف، ج۱۱، ص۴۱ - ۴۲. در آغاز جلد اول چاپ جدید کتاب مکاتیب الرسول نام ۲۷۳ تن از کسانی که پیامبر به آنها مسئولیت داده و برخی از آنان کارگزار صدقات بودند آمده است.
  91. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۰۸ - ۲۱۳.
  92. ↑ اسد الغابه، ج۲، ص۴۹۲.
  93. ↑ اسد الغابه، ج۴، ص۶۹.
  94. ↑ "ما هذه إلا أخت الجزية"؛
  95. ↑ بحار الأنوار، ج۲۱، ص۴۱.
  96. ↑ «و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند» سوره توبه، آیه ۷۵-۷۶.
  97. ↑ «هَذَا عَمَلُكَ بِنَفْسِكَ، أَمَرْتُكَ فَلَمْ تُطِعْنِي»
  98. ↑ سیوطی، در المنثور، ج۳، ص۲۶۲؛ مجله فقه، ش۳، ص۱۰۸، مقاله نگارنده با عنوان «لزوم گردآوری وجوه شرعی».
  99. ↑ واقدی، المغازی، ج۲، ص۹۷۶؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۴۲؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ۲۶۹.
  100. ↑ المغازی، ج۲، ص۹۸۰.
  101. ↑ «ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.
  102. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۱۳ - ۲۱۵.
  103. ↑ «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.
  104. ↑ طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۲.
  105. ↑ «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَقْسِمُ صَدَقَةَ أَهْلِ الْبَوَادِي فِي أَهْلِ الْبَوَادِي وَ صَدَقَةَ أَهْلِ الْحَضَرِ فِي أَهْلِ الْحَضَرِ»؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۵.
  106. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۳، ص ۲۱۵ - ۲۱۶.
  107. ↑ لاقاتلن من فرق بین الصلاة و الزکاة، فان الزکاة حق المال والله لو منعونی عقالا کانوا یؤدونه الی رسول الله (ص) لقاتلتهم علی منعه؛ نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، ج۵، ص۱۵. ر. ک: مالک بن انس، الموطأ. ج۱، ص۲۶۹.
  108. ↑ ابوعبید، الأموال، ص۵۶۲، ح۱۷۸۸.
  109. ↑ حسینی، سید رضا، مقاله «بیت المال»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۳۹۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=زکات_در_معارف_و_سیره_نبوی&oldid=1322650»