بحث:امامت در قرآن

نکته مهم

هنگام نوشتن متن نهایی برای امامت در قرآن حتما از مطالب صفحه بحث استفاده شود.

امامت در موسوعه رد شبهات

شبهه اول: عدم تصریح قرآن به امامت اهل بیت(ع)

وهابیان، با توجه به فراگیری قرآن نسبت به همه احکام و معارف، این شبهه را مطرح می‌کنند که اگر امامت اهل بیت(ع) جزو دین بود و ضرورت داشت باید قرآن آن را آشکارا بیان می‌فرمود؛ در حالی که برخلاف ادعای شیعه در قرآن آیه‌ای که به صراحت این مطلب را بیان فرموده باشد وجود ندارد. همچنین نصی (سخن صریحی) درباره تعیین امام و جانشین پیامبر(ص) از جانب خدا و رسول به چشم نمی‌خورد. محققان ژرف‌اندیش شیعه از دیرباز پاسخ چنین شبهه‌ای را داده‌اند. برای نمونه به دو پاسخ نقضی و حلی اشاره می‌شود:

پاسخ نقضی

ضمن باور به اینکه قرآن کریم بیانگر همه حقایق است، اما مراد از آن، بیان همه جزئیات ریز و درشت احکام، معارف و موضوعات جهان هستی در قرآن نیست؛ چراکه در آن صورت برای حجم قرآن، حد و مرزی ممکن نبود. بر اساس بیان ائمه اطهار(ع)، احکام و موضوعات فراوانی وجود دارد که جزئیات آنها به تفصیل در قرآن نیامده است؛ هرچند برخی از آنها از ارکان دین اسلام هستند؛ مانند: نماز، زکات، خمس، حج و.... شاید بین احکام و دستورهای شریعت، مطلبی به اهمیت و محوریت نماز وجود نداشته باشد؛ چراکه تعابیری نظیر «ستون خیمه دین»، «مرز میان کفر و ایمان»، «عامل تقرب هر پرهیزکار» و «نخستین پرسش و اساسی‌ترین عامل پذیرش دیگر اعمال» و... نشان‌دهنده اهمیت این تکلیف الهی است؛ اما در آیات قرآن، نشانی از تعداد رکعات و خصوصیات این فریضه وجود ندارد»! قرآن به اصل وجوب نماز و اقامه آن در اوقات خاص و طهارت هنگام نماز اشاره فرموده؛ اما بیان خصوصیات دیگر این امر مهم را به «سنت» واگذاشته است. قرآن درباره اجناس و نصاب زکات واجب، خمس، بسیاری از مناسک حج،(مانند عدد سعی بین صفا و مروه و عدد دورهای طواف)، مسائلی در زمینه حدود و دیات، آداب قضاوت، شرایط معاملات و سایر دستورهای شریعت مقدس نیز از همین نظام پیروی کرده است؛ یعنی مقصود اصلی را بر تثبیت این واجبات گذاشته و بیان خصوصیات را به دستگاه دیگر (سنت) واگذار کرده است. بدین جهت، عدم تصریح به خصوصیات و تعداد و نام امامان(ع)، منافاتی با جنبه بیانگری قرآن ندارد؛ چراکه قرآن، متکفل بیان تمام مصادیق و جزئیات فروع معارف و دستورالعمل‌ها نیست تا عدم تصریح به نام امامان مورد نظر شیعه، امری خلاف انتظار و غیر موافق با سبک ویژه قرآن باشد.

ابوبصیر، از شاگردان بزرگ امام صادق(ع)، پیرامون آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾، که مردم را به اطاعت از خدا و رسول و اولیای امور فرامی‌خواند، از آن حضرت(ع) پرسید: «چرا قرآن نام اولی‌الامر را نبرده است؛! اگر واقعاً حق با شیعه است و مراد از اولیای امور، امام علی(ع) و اهل بیت هستند، چرا آنان را با نامشان معرفی نفرمود؟» امام صادق(ع) در پاسخ به سؤال ابوبصیر به همین سبک خاص قرآن اشاره کرد و فرمود: وقتی برای پیامبر اسلام(ص) آیه نماز نازل شد، خداوند در آن به تعداد رکعات نماز و بسیاری از جزئیات اشاره نکرد تا آنکه رسول خدا(ص) آن را شرح داد. آیه زکات نازل شد، خداوند نام نبرد که باید از چهل درهم یک درهم به عنوان زکات پرداخت شود تا رسول خدا(ص) آن را شرح داد. همچنین آیه حج نازل شد، اما به مردم نفرمود هفت دور طواف کنید تا آنکه رسول خدا(ص) آن را برای مردم توضیح داد. آیه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ نیز به صورت کلی و مطلق به وجوب اطاعت از اولیای امر اشاره کرد؛ اما پیامبر(ص) توضیح داد که این آیه درباره علی، حسن و حسین(ع) نازل شده است. همچنین رسول خدا(ص) درباره علی(ع) فرمود: «هر کس من مولا و آقای اویم، علی مولا و آقای او است» و فرمود: «به شما درباره کتاب خدا و خاندانم وصیت می‌کنم؛ زیرا من از خدای عزوجل خواسته‌ام میانشان جدایی نیفکند تا آنها را کنار حوض به من رساند. خداوند این درخواست من را برآوَرد....

از این روایت درمی‌یابیم وظیفه بیان مصداق‌ها و نیز تبیین جزئیات، بر دوش پیامبر(ص) است. همین امور شیعه را بر آن داشت تا بر لزوم پیروی از سنت پیامبر(ص) و عدم اکتفا به قرآن در تشخیص امور پای فشارد و تلاش برخی افراد در سدهٔ نخستین هجری در ممنوعیت نگارش سنت رسول الله(ص) را اشتباه فاحش بخواند. لازم به ذکر است که نظریه نیاز به سنت، اختصاص به شیعه ندارد؛ قرطبی - از مفسران اهل سنت - در مقدمه تفسیرش می‌نویسد عمران بن حُصین به مردی که گمان می‌کرد کتاب‌الله به سنت نیاز ندارد، گفت: «آیا حکم نماز ظهر را که باید چهار رکعت خواند و حمد و سوره‌اش را آشکار نخواند، در قرآن یافته‌ای؟!» و به همین‌گونه به زکات و مانند آن اشاره کرد و گفت: «آیا این امور را در قرآن به صورت روشن و آشکار یافته‌ای؟!» بدان که کتاب خدا این امور را مبهم بیان کرد؛ ولی سنت، آنها را تفسیر می‌کند». قرطبی در همان تفسیر از «مکحول» یکی از علمای اهل سنت چنین نقل می‌کند: القرآن احوج الى السنة من السنة إلى القرآن؛ «قرآن به سنت نیازمندتر است از نیاز سنت به قرآن». البته این تعبیر افراط‌گونه مورد تأیید شیعه نیست؛ چراکه بر اساس باورهای شیعه سنت، مشروعیت و حتی صحت مندرجات و محتویات خود را از موافقت با قرآن و اصول حاکم بر آن به دست می‌آورد. سند حجیت و اعتبار سنت، قرآن است؛ ولی به هر حال، فهم صحیح معارف و وظایف دینی، بدون توجه به سنت نبوی و روایات اهل بیت(ع) ممکن نیست. بدین روی قرآن کریم نیز «سنت پیامبر» را مفسر قرآن و یکی از منابع اصلی دریافت احکام الهی و معارف اسلامی می‌شمارد: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾

سیوطی از «اوزاعی» نقل می‌کند که در تفسیر آیه ﴿نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾ گفته است: «بالسنة»؛ یعنی به وسیله سنت، همه حقایقی که در قرآن وجود دارد، کشف می‌شود. پیامبر اسلام(ص) نیز طبق صریح «حدیث ثقلین»، اهل بیت و عترت خود را به عنوان یکی از منابع مطمئن احکام و معارف اسلامی معرفی فرموده که از قرآن جدایی ندارند و طبعاً بیشتر از همه مردم با حقایق قرآن آشنایی دارند. امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرماید: «كِتَابُ اللَّهِ فِيهِ نَبَأُ مَا قَبْلَكُمْ وَ خَبَرُ مَا بَعْدَكُمْ وَ فَصْلُ مَا بَيْنَكُمْ وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ». در کتاب خدا اخبار پیشینیان و خبرهای آینده و آنچه سبب می‌شود که اختلاف را میان شما حل کند، وجود دارد و ما همه آنها را می‌دانیم.

سنت یا وحی تبیینی

باید توجه داشت که بیان و تشریح مقاصد آیات قرآن نیز از ناحیه خداوند است؛ اما به وسیله وحی دیگری جز وحی قرآنی در اختیار پیامبر اکرم(ص) قرار گرفته است. در واقع ما با دو نوع وحی روبه‌رو هستیم: «وحی قرآنی» و «وحی تبیینی». در وحی قرآنی، لفظ و معنا - هر دو - از ناحیه خداست؛ اما در وحی تبیینی، معنا از خدا و لفظ از سوی رسول خدا(ص) است. ابن کثیر ذیل آیه ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ﴾، از رسول خدا(ص) نقل کرده است: «ألا إني أوتيت القرآن و مثله معه»؛ «آگاه باشید به من قرآن داده شد و مثل قرآن نیز به همراه آن به من داده شد». سپس می‌نویسد: مراد از «مثل قرآن»، سنت است و سنت نیز همانند قرآن، به وسیله وحی بر پیامبر نازل می‌شود و امام شافعی و دیگر ائمه اهل سنت، با دلایل فراوان، به آن استدلال کرده‌اند. غرض اینکه تفسیر قرآن ابتدا از خود قرآن خواسته می‌شود؛ اگر نبود از سنت درخواست می‌شود. بنابراین آیات یادشده به این دو گونه وحی اشاره می‌کند و تمام سخنان پیامبر(ص) در زمینه معارف و دستورالعمل‌های دینی را شامل می‌شود. این مقدمات نشان می‌دهد عدم ذکر مصداق‌ها در قرآن فقط به نام ائمه اطهار(ع) اختصاص ندارد؛ بلکه غالب معارف و احکام الهی را شامل می‌شود. بر این اساس برای شناخت نام امامان معصوم(ع) باید سراغ سنت نبوی رفت؛ همان‌گونه که در تفسیر و تبیین معارف و دیگر فرائض دینی، به «سنت» نیازمند هستیم.

پاسخ حَلّی

دومین و اصلی‌ترین پاسخ به شبهه یاد شده پاسخ حلی و استدلالی است. مفسران و علمای بزرگ شیعه بیشتر تلاش عالمانه خود را به اثبات ولایت و شئون آن معطوف داشته و ولایت امامان شیعه را به آیات الهی مستند ساخته‌اند. تلاش و تألیف‌های آنان ذیل آیاتی چون «اولی الامر»، «ذوی القربی»، «ولایت»، «اکمال دین» و... فراوان به چشم می‌خورد. امام صادق(ع) فرمود: «لَوْ قَدْ قُرِئَ الْقُرْآنُ كَمَا أُنْزِلَ لَأَلْفَيْتَنَا فِيهِ مُسَمَّيْنَ‌»؛ اگر قرآن آن‌گونه که خدا خواسته و نازل شده تلاوت می‌شد و مورد تدبر قرار گیرد هر آینه ما را با نشانه‌های ارائه شده‌اش خواهید یافت». برخی از آیاتی که به ولایت و امامت ائمه اطهار(ع) پرداخته است و علمای شیعه و سنی به آن تصریح کرده‌اند به شرح ذیل است:

آیه صادقین

یکی از فرامین الهی همراهی با راستگویان است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾. برای اثبات دلالت آیه بر ولایت اهل بیت(ع) به چند مطلب اشاره می‌شود: یک هرچند در برخی منابع در تعیین مصداق صادقان به برخی افراد غیر از اهل بیت(ع) نیز اشاره شده است، ولی چون مراد از ﴿كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾، صِرف همراهی نیست بلکه پیروی کردن مدّنظر است بنابراین باید در تعیین مصداق آن از پیامبر اسلام(ص) کسب تکلیف شود؛ چنان‌که امام علی(ع) در یکی از مناشده‌های خود در جمع مردم فرمود: شما را قسم می‌دهم به خدا آیا درست است (شما می‌دانید) هنگامی که خداوند آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ را نازل کرد و پیامبر برای مردم قرائت کرد، سلمان گفت: «آیا دستور در این آیه عمومیت دارد یا خاص است؟» پیامبر در جوابش فرمود: «همه مؤمنان مأمور هستند از صادقان پیروی کنند؛ اما مراد از صادقان فقط برادرم علی و اوصیای پس از ایشان تا قیامت است»؟

علی(ع) وقتی مردم را قسم داد و از آنان در این‌باره سؤال کرد، همگی گفتند: «آری این مطلب درست است». از این رو همه علمای شیعه و بسیاری از علمای اهل سنت مراد از صادقان را علی(ع) دانسته‌اند؛ از جمله گنجی شافعی از جابر و ابن عباس نقل کرده که ﴿مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ یعنی كُونُوا مَعَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ‌؛ «با علی بن ابی‌طالب باشید». سبط ابن جوزی نیز می‌گوید: قال أصحابُ السَّير معناه كونُوا مَعَ عَلِي وَ أَهلِ بَيْتِهِ؛ «اصحاب سیره گفته‌اند: معنای مَعَ الصَّادِقِین این است که با علی و اهل بیتش باشید». حاکم حسکانی علاوه بر روایت فوق روایت دیگری نیز از عبدالله بن عمر نقل کرده که می‌گوید: ﴿مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ اي مع محمد و اهل بيته؛ «معنای با صادقان بودن این است که با محمد و خاندانش باشید». دو - دستور به همراه بودن با صادقان به طور مطلق و جدا نشدن از آنان بدون هیچ قید و شرط دو مطلب را ثابت می‌کند: اول آنکه در هر عصر و زمانی صادق یا صادقانی وجود دارند؛ دوم آنکه آن صادقان باید معصوم باشند؛ زیرا پیروی بدون قید و شرط جز در مورد معصومان معنا ندارد. بر اساس مفاد آیات ۱۵ سوره حجرات، ۱۷۷ سوره بقره و ۸ سوره حشر نشانۀ اصلی صادقان عبارت است از ایمان کامل به خدا و رسول و اطاعت از فرمان خداوند در همه زمینه‌ها به خصوص نماز، زکات، انفاق و استقامت در جهاد و در مقابل مشکلات. روشن‌ترین مصادیق این معانی اهل بیت عصمت و طهارت(ع) هستند؛ زیرا بر اساس روایات و گزاره‌های تاریخی اولین ایمان آورنده به اسلام از میان مردان علی(ع) بود؛ چنان که پیامبر اکرم فرمود: «رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَوَّلُكُمْ وُرُوداً عَلَيَّ الْحَوْضَ أَوَّلُكُمْ إِسْلَاماً عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ»؛ «اولین کسی که در حوض کوثر بر من وارد می‌شود، اولین فرد از شماست که اسلام را پذیرفت؛ یعنی علی بن ابی‌طالب». همچنین ایمان و جهاد و دیگر فضیلت‌های علی(ع)، یکی از دلایل امامت و خلافت علی(ع) است. عباس - عموی پیامبر - وقتی متوجه غصب شدن خلافت علی(ع) شد، گفت: أَ لَيْسَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّى لِقِبْلَتِكُمْ وَ أَعْلَمَ النَّاسِ بِالْآثَارِ وَ السُّنَنِ‌؛ «آیا او اول کسی نیست که به سمت قبله شما نماز خواند؟ آیا او عالم‌ترین مردم به آثار و سنن نیست؟» سعید بن قیس همدانی نیز در صفین اشعاری در بیان فضیلت‌های علی(ع) بر زبان جاری کرد؛ از جمله این بیت: هذا عَلِيٌّ و ابنُ عَمِّ المُصطَفَى أَوَّلُ مَن أَجَابَهُ مِمَّن دَعا این است علی پسر عم مصطفی، اول اجابت کننده دعوت او یازده امام معصوم از فرزندان علی(ع) نیز در طول تاریخ چنین بوده‌اند یگانه راه سعادت و نجات مردم در پیروی از خط مشی الهی آنان است.

آیه ولایت

خداوند متعال، ولایت و سرپرستی انسان‌ها را در آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾، در انحصار خود و رسولش و کسانی قرار داده است که این ویژگی را دارند؛ «همان کسانی که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع، زکات می‌دهند». بنا بر تصریح بسیاری از علمای اهل سنت، مراد از آن شخص، امیرالمؤمنین علی(ع) است؛ از جمله قاضی عضدالدین ایجی (م.۷۵۶)، تفتازانی و آلوسی در این‌باره می‌گویند: و اجمع ائمة التفسير ان المراد علي؛ «پیشوایان و بزرگان در تفسیر قرآن، اتفاق و اجماع دارند که مراد آیه، علی است». در تأیید گفتار آنها در برخی منابع اهل سنت روایاتی نیز وجود دارد؛ از جمله در مناقب خوارزمی از ابن عباس نقل شده است: عبدالله بن سلام با شماری از قوم خود وقتی مسلمان شدند، نزد پیامبر آمده و عرض کردند: «ای رسول خدا، وقتی ما به خدا و رسولش ایمان آوردیم، برخی از اقوام با ما قطع رابطه کرده و هم قسم شده‌اند که با ما نشست و برخاست نکنند، هم‌غذا نشوند و روابط خانوادگی نداشته باشند و این برای ما بسیار دشوار است». پیامبر خدا(ص) آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ را تلاوت فرمود. پس از آن پیامبر(ص) به مسجد رفت؛ دید مردم در حال نمازند و سائلی در مسجد است. پرسید: «کسی به شما چیزی نداد؟» وی گفت: «چرا، یک انگشتر به من دادند». پرسید: «چه کسی داد؟» وی به علی(ع) اشاره کرد که در حال نماز بود. پرسید: «در کدام حال انگشتر را به شما داد؟» گفت: «در حال رکوع». پیامبر(ص) تکبیر گفت و این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾.

برخی گفته‌اند: «ولی» در این آیه به معنای دوست است؛ اما قرائنی در آیه وجود دارد که نشان می‌دهد در اینجا به معنای سرپرستی و رهبری است.

1. اگر ولی به معنای دوست و یاور باشد، شامل همه مؤمنان می‌شود و حال آنکه ولایت در آیه محل بحث به موردی خاص اختصاص یافته و آن کسی است که در حال رکوع صدقه داده؛ چراکه کلمه «انما» که دلیل بر حصر است، همراه آن آمده است.
2. در آیه پس از این، واژه ﴿حِزْبَ اللَّهِ﴾ به کار رفته است. تعبیر به آن، مربوط به حکومت اسلامی است نه یک دوستی ساده؛ چراکه در معنای حزب یک نوع تشکل و همبستگی اجتماعی برای تأمین اهداف مشترک افتاده است و این خود می‌رساند که «ولی» در آیه پیشین به معنای سرپرست است.
3. ولایت مؤمنین در این، آیه همسان با ولایت خدا و رسول قرار گرفته است؛ با در نظر گرفتن آیه شریفه ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾ که در سرپرستی پیامبر(ص) نسبت به مؤمنان صراحت دارد - به طور یقین می‌توان گفت شخص زکات دهنده در حال رکوع و نماز همانند پیامبر، در ولایت، یعنی حق تصرف، حق تدبیر، حق مدیریت و رهبری جامعه اسلامی - مشارکت خواهد داشت.

قرینه دیگر، سرودۀ حسان بن ثابت است. پس از آنکه پیامبر(ص) آیات فوق را قرائت فرمود، ایشان اشعار ذیل را سرود و در آن به ولایت علی(ع) تصریح کرد و پیامبر(ص) و حاضران در مجلس نگفتند چرا «ولی» را به معنای «ولایت» تعبیر کردی. أَبَا حَسَنِ تَقْدِیک نَفْسِی وَ مُهْجَتِی وَکلُّ بَطِیءٍ فِی الهُدَی وَ مُسَارع ا یَذْهَبُ مَدْحِی وَ المحبین ضَائِعاً مَا المُدْحُ فِی جَنْبِ الْإِلَهِ بِضَائِعِ وَ أَنْتَ الَّذِی أَعْطَیْتَ إِذْ کُنْتَ رَاکعاً زَکَاةً فَدَتْک النفس (نفوس القوم) یا خیرراکعِ بخاتمک المیمون یا خیر سَیّدِ و یا خیر شارٍ ثُمَّ یا خیر بایعِ فَأَنْزَلَ فِیک الله خَیْرَ وَلَایَةٍ فَبَیَّنَهَا فِی نَیرَاتِ(محکمات) الشَّرَائِع  ای ابوالحسن جان و دل من فدای تو باد و جان و دل هر رهسپار راه هدایت؛ چه به کندی پیش رود و چه به تندی! آیا ستایش من و دوستانت از بین می‌رود و حال اینکه ستایش ذات پروردگار از بین‌رفتنی نیست. پس تو بودی که در حال رکوع زکات دادی، فدای تو جان همه ای بهترین رکوع‌کنندگان. انگشتر بامیمنت خویش را دادی ای بهترین آقایان و ای بهترین خریداران و ای بهترین فروشندگان. خداوند درباره تو بهترین ولایت (و حکمفرمایی) را نازل کرد و در آیات محکمات، قرآن ولایت تو را توضیح داد و بیان فرمود.

آیه اطاعت از اولی‌الامر

در آیه شریفه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ به تصریح روایات، منظور از اولوالامر دوازده امام شیعه هستند. قندوزی در کتاب ینابیع المودة در تفسیر همین آیه آورده است: شخصی از امام علی بن ابی‌طالب(ع) سؤال کرد: کمترین چیزی که انسان را جزء گمراهان قرار می‌دهد، چیست؟ حضرت فرمود: اینکه حجت الهی را فراموش کند و از او اطاعت ننماید. آن شخص دوباره پرسید: توضیح بیشتری بدهید این حجت الهی که اشاره کردید، کیست؟ حضرت فرمود همان کس که در آیه ۵۹ سوره نساء، به عنوان اولوالامر از او یاد شده است. سؤال کننده برای بار سوم پرسید: اولوالامر چه کسی است؟ لطفاً روشن‌تر بیان کنید. امام در پاسخ فرمود: همان کسی است که پیامبر بارها درباره‌اش فرمود: «اني تركت فيكم أمرين لن تضلوا بعدي إن تمسكتم بهما كتاب الله عزوجل و عترتي اهل بيتي»؛ «من در میان شما دو چیز را باقی می‌گذارم. اگر پس از من به آن دو چنگ بزنید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و خاندانم».

سخن علی(ع) این حقیقت را برای ما روشن می‌کند که یگانه راه سعادت و نجات مردم، پیروی از حجت‌های خداوند (اهل بیت پیامبر و ائمه اطهار(ع)) است که پیامبر اسلام(ص) به پیروی و تمسک به سیره آنان به عنوان امام و مقتدای مسلمانان دستور داده است. افزون بر آن قرآن، در این آیه، اطاعت اولی الامر را بدون هیچ قید و شرطی واجب می‌داند و حال آنکه اطاعت در آیه ۸ سورۀ عنکبوت که در رابطه با اطاعت از والدین و احسان به آنهاست مقید به عدم انحراف آنها شده است. از تفاوت بین این دو آیه می‌توان به یک نکته مهم پی برد و آن اینکه اولی الامر باید از خطا و عصیان معصوم باشند؛ لذا فرمان به اطاعت مطلقه از اولی الامر، تنها کسانی را شامل می‌شود که در ردیف رسول خدا(ص) یعنی معصوم باشند؛ زیرا اطاعت مطلقه در غیر معصوم ممکن نیست.

آیه تبلیغ

بر اساس روایاتی که در منابع معتبر شیعه و سنی نقل شده پیامبر اسلام(ص) پس از برگزاری مراسم حج سال دهم هجری (حجة الوداع) که با حضور جمعیت زیادی از مسلمانان (از جمله حاجیان مدینه که در آن سال از ۹۰ تا ۱۲۴ هزار نفر گزارش شده است) برگزار شد هنگام بازگشت به سوی مدینه در روز پنج‌شنبه، هجدهم ذی‌الحجه، به غدیر خم از منطقه جُحفه رسیدند. در آن مکان که محل جدا شدن حجاج مدنی، مصری و عراقی است آیه شریفه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ بر آن حضرت نازل شد. با نزول این آیه، رسول خدا(ص) دستور توقف داد و اعلام کرد آن عده از حاجیان که تا نزدیک جحفه رفته بودند، بازگردند و آنان که عقب مانده بودند، فرا برسند. پیامبر اسلام هنگام ظهر(به روایتی پیش از اقامه نماز ظهر و در نقل دیگر پس از اقامه نماز) میان جمعیت، روی جهاز شتران (و به روایتی روی یک بلندی شبیه منبر که از سنگ درست شده بود) ایستاد و با صدای بلند درباره نزدیک بودن وفات خویش و اهمیت قرآن و اهل بیت(ع) (ثقلین) سخنانی ایراد فرمود و دست علی(ع) را بلند کرد و گفت: «آیا من بر مؤمنان از خودشان اولی نیستم؟» همه گفتند: «بلی». سپس فرمود: «هرکس من مولای او هستم، این علی هم مولای او است. خدایا دوست بدار هر کس که علی را دوست می‌دارد و دشمن بدار هر که علی را دشمن می‌دارد».

علمای شیعه در تبیین آیه فوق، اتفاق نظر دارند که علت فرود آمدن پیامبر در غدیر، نزول آیه در خصوص نصب علی(ع) به عنوان رهبر جامعه و جانشین رسول خدا(ص) بود؛ چراکه در این زمینه قبلاً وحی آمده بود و پیامبر بنا بر ملاحظاتی آن را تأخیر انداخت تا در جایی که زمینه اختلاف کمتر باشد، آن را مطرح کند؛ خداوند اما در غدیر خم با نزول آیه «تبلیغ» به پیامبرش دستور داد علی(ع) را به عنوان جانشین خود معرفی، و ولایت او و وجوب اطاعتش را بر همگان اعلام کند. و در همین آیه تضمین داد که پیامبرش را از توطئه‌های مخالفان نگهداری می‌کند: ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾. بدین جهت پیامبر ابتدا خطبه مفصلی در زمینه مسائل مهم ایراد فرمود و دست علی(ع) را بلند کرد و فرمود: «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْكُمْ بِأَنْفُسِكُمْ فَقَالُوا اللَّهُمَّ بَلَى... فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ...». برخی ادعا کرده‌اند که واژه «مولا» به معنای «دوست» و «یاور» است؛ و این فرمایش پیامبر که مستمسک شیعه است، نمی‌تواند موضوع ولایت و رهبری علی(ع) را ثابت کند اما دلایلی که اقامه خواهد شد، ثابت می‌کند که مراد رسول خدا(ص) از کلمۀ «مولا»، سرپرستی و رهبری جامعه است و شأن نزول آیه تبلیغ نیز موضوع رهبری علی(ع) و جانشینی رسول خدا(ص) است:

۱. بیان دوستی علی(ع) نیازی به متوقف ساختن آن قافله عظیم در آن موقعیت ویژه که همراه با سختی‌های فراوان بوده، نداشت.

۲. جمله پیشین در بیان پیامبر(ص) که فرمود «» - به هیچ وجه تناسبی با بیان یک دوستی ساده ندارد. این قرینه است بر اینکه مولا در جمله بعدی به معنای دوستی گرفته نشده است.

۳. برابر روایاتی که در بیشتر منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت نقل شده پیامبر(ص) پس از ایراد خطبه و بالا بردن دست علی(ع) و معرفی آن حضرت به عنوان مولای مردم در خیمه خود نشست و دستور داد علی(ع) نیز در خیمه‌ای که روبه‌روی خیمه رسول خدا(ص) برپا شده بود، بنشیند. سپس دستور داد همۀ مسلمانان گروه‌گروه به خیمه علی(ع) وارد شوند و مقام ولایت و رهبری حضرت را به وی تبریک بگویند و به عنوان امیرالمؤمنین، با ایشان بیعت کنند. همه مردم از دستور پیامبر(ص) اطاعت و با امام علی(ع) بیعت کردند. سپس به همسران خود و همه بانوان حاضر در آن مراسم دستور داد داخل خیمه علی(ع) شوند و به عنوان امیرالمؤمنین با ایشان بیعت کنند آنان نیز وظیفه خود را انجام دادند.

۴. از جمله کسانی که در همان لحظۀ نخست تبریک گفت عمر بن خطاب بود که در هر دو گزارش شیعه و اهل سنت، ایشان خطاب به امام علی(ع) گفت: «مبارک باد بر تو ای علی، تو مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن شدی». از متون این تبریک‌ها روشن است که این تعبیرها نمی‌تواند تنها برای موضوع دوستی گفته شده باشد؛ چراکه پیامبر اسلام(ص) درباره لزوم دوست داشتن اهل بیت(ع)- خصوصاً علی(ع) برای مردم سفارش‌های زیادی تا آن زمان کرده بود. بر پایه روایاتی که در منابع شیعی نقل شده، هنگامی که پیامبر اکرم(ص) از عمر و ابوبکر خواست تا با علی(ع) بیعت کنند آن دو بیعت نکردند؛ مگر آنکه از پیامبر خدا(ص) پرسیدند: «آیا این بیعت به امر خداست یا خواسته شخصی پیامبر است؟» حضرت رسول(ص) جواب داد: «آری، این دستوری از سوی خداوند عزوجل است». سپس فرمود: «بدانید که هر کس این بیعت را بشکند، کافر است و هر کس از علی اطاعت نکند کافر است؛ چراکه سخن علی سخن من و امر او امر من است هر کس با سخن علی و امر او مخالفت کند با من مخالفت کرده است». پس از آنکه حضرت رسول(ص) درباره بیعت علی(ع) بر آنان تأکید کرد، دستور داد تا هرچه زودتر بیعت کنند. آن دو برخاستند و نزد علی(ع) رفتند و به عنوان امیرالمؤمنین با او بیعت کردند. عمر هنگام بیعت به علی(ع) تبریک گفت.

۵. از سیاق کلام عالمان و مفسران بزرگ اهل سنت در تبیین واقعه غدیر نیز برمی‌آید که در نظر آنها هدف از توقف در غدیر و بالا بردن دست علی(ع) و گفتن جمله «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌» توسط پیامبر(ص) اعلام ولایت و رهبری علی(ع) بوده است؛ نه صرف دعوت به دوست داشتن علی(ع). نسائی و ابونعیم اصفهانی و گروهی دیگر گفته‌اند که پیامبر اسلام(ص) در غدیر خم از قریب الوقوع بودن وفات خویش خبر دادند و مردم را به حق‌شناسی و پیروی از قرآن و عترت توصیه کردند؛ سپس به وحدانیت خدا و اولی بودن رسول بر مردم از خودشان اقرار گرفتند. پس از آن اظهار داشتند: «إِنَّ اللَّهَ مَوْلَايَ وَ أَنَا وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ‌»؛ «همانا خداوند سرپرست من است و من سرپرست هر مؤمن هستم». سپس دست علی(ع) را گرفت و گفت: «مَنْ كُنْتُ وَلِيَّهُ فَهَذَا وَلِيُّهُ‌...»؛ «هر کس من ولی (سرپرست) او هستم، پس این (علی) نیز ولی او است.»... سپس.. طبرانی روایت غدیر را چنین آورده است که پیامبر(ص) خطاب به مردم گفت: «ای مردم به چه چیزی شهادت می‌دهید؟» آنها گفتند: «به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر(ص)». سپس پرسید: «فمن وليكم؟»؛ «سرپرست شما کیست؟» گفتند: الله و رسوله مولانا؛ «خدا و رسول سرپرست ماست». سپس با دست خود، بازوی علی(ع) را گرفت، بلندش کرد و گفت: «من يكن الله و رسوله مولاه، فإن هذا مولاه...»؛ «هر کس خدا و رسول مولای (سرپرست) اوست، این علی هم مولا و سرپرست اوست». همو در روایت دیگر چنین آورده است که پیامبر(ص) فرمود: «إن الله مولاي و أنا ولي كل مؤمن»؛ «خداوند سرپرست من و من نیز ولی و سرپرست هر انسان مؤمن هستم». سپس دست علی(ع) را گرفت و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ‌»؛ «هر کس من مولای او هستم این [علی] مولای او است».

احمد بن حنبل در دو اثر مهم خود روایت را از براء این‌گونه نقل کرده که پیامبر(ص) دست علی(ع) را گرفت و فرمود: «أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنِّي أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ‌؟»؛ «آیا نمی‌دانستید که من بر مؤمنان از خودشان اولی هستم؟» همگی گفتند: «بلی». آنجا بود که پیامبر(ص) فرمود: «اللَّهُمَّ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ»؛ «پروردگارا، هر کس من مولای (سرپرست) او هستم پس علی مولای (سرپرست) او است». براء بن عازب گفت پس از آن عمر بن خطاب علی(ع) را دید و گفت: «هَنِيئاً لَكَ يَا ابْنَ أَبِي طَالِبٍ أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَيْتَ مَوْلَى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ»؛ «گوارا باد تو را ای فرزند ابوطالب که مولای هر مرد و زن باایمان گردیدی». در روایتی ابن کثیر دمشقی آورده آمده است که پیامبر(ص) دست علی(ع) را گرفت و فرمود: «آیا من بر همه انسان‌ها از خودشان اولی نیستم؟» همۀ حاضران گفتند: «ای نبی خدا اولی هستی». پیامبر(ص) فرمود: این (علی) مولا بر همه کسانی است که من مولای آنها هستم».

محمد بن جریر طبری (م.۳۱۰) در کتاب الولایة فی طرق حدیث الغدیر از زید بن أرقم، درباره واقعه غدیر نقل کرده است که پیامبر اسلام(ص) هنگام بازگشت از حجة الوداع در غدیر خم توقف کرد. ورود پیامبر(ص) همراه با حج‌گزاران به غدیر خم نزدیک اذان ظهر، و هوا بسیار گرم بود. (به دستور) پیامبر(ص) خارهای زیر درختان جمع‌آوری شد و مردم به اقامه نماز ظهر فراخوانده شدند. در این هنگام پیامبر(ص) خطبه رسا و جامعی را ایراد فرمودند: ای مردم، خداوند این آیه را فرو فرستاده است: ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾. جبرئیل از جانب خداوند به من دستور داده در این مکان توقف کنم و به همه مردم (اعم از سیاه و سفید) اعلام نمایم که علی بن ابی‌طالب برادر و وصی و جانشین و امام پس از من است. من از جبرئیل خواستم از خداوند درخواست کند تا من را از این کار معاف بدارد؛ زیرا افراد پرهیزگار اندک، و آزاردهندگان و سرزنش‌کنندگان من (به جهت علاقه‌ام به علی) بسیارند؛ به طوری که من را «اُذُن» تا پا گوش در برابر او نامیدند. خداوند به دنبال آن فرمود: ﴿وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ...﴾ اگر بخواهم، همه آنها را با اسم و مشخصات معرفی می‌کنم؛ ولی کریمانه نام آنها را پوشیده داشتم. اما خداوند دستور أکید فرمود تا علی را به عنوان جانشین خود معرفی نمایم.

پس ای مردم، بدانید که خداوند، علی را برای شما به عنوان ولی و امام منصوب نموده و اطاعت از او را بر همه مردم واجب کرده است. فرمان او جاری، و سخن او رواست و کسی که با وی مخالفت کند، ملعون است و آن کس که او را تصدیق کند، مورد رحمت الهی است. بشنوید و پیروی کنید. همانا خداوند مولای شما، و علی امام شماست. سپس امامت در فرزندان من از صلب علی تا روز قیامت است. حلالی جز آنچه خدا و رسولش حلال کرده‌اند، وجود ندارد و حرامی نیز جز آنچه خدا و رسول و آنان (علی و اولادش) حرام کرده‌اند وجود ندارد. هر دانشی که خداوند در وجود من به امانت گذاشت من به علی منتقل کردم. پس، از فرمان علی سر باز نزنید و از او گمراه نشوید. او است که [همه را] به سوی حق هدایت می‌کند و به حق عمل مینماید. هر کس علی را انکار کند، خداوند توبه‌اش را نمی‌پذیرد و او را نمی‌آمرزد و به طور حتم چنین کسی را تا ابد عذاب سخت خواهد کرد. پس علی افضل مردم پس از من است. کسی که با علی مخالفت نماید ملعون است. این سخن من از جبرئیل، و سخن جبرئیل از جانب خداوند است. سخن محکم قرآن را بفهمید و از سخن متشابه آن پیروی نکنید و کسی نمی‌تواند قرآن را برای شما تفسیر کند مگر کسی که من اکنون دستش را گرفته‌ام. علی مولای او است و ولایت علی از جانب خداوند است که دستورش را به من نازل فرموده است. آگاه باشید من وظیفه خود را و پیام خداوند را به گوش شما رسانیدم و به صورت و به شما اعلام می‌کنم هر کس من مولای او هستم این انجام داده آشکار بیان کردم که رهبری جامعه پس از من به جز علی به کسی روا نیست. سپس علی را بلند کرد تا اندازه‌ای که پای علی، محاذی زانوی پیامبر(ص) قرار گرفت. سپس فرمود: ای مردم، این علی برادر و وصی من و نگهدارنده دانش من و جانشینم بر همۀ ایمان‌آورندگان و جانشینم بر تفسیر کتاب پروردگارم است. بارالها، تو هنگام بیان ولایت علی این آیه را فرو فرستادی: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾؛ یعنی با امامت علی. هر کس امامت او و فرزندان من از صلب او را تا قیامت نپذیرد، اعمالشان تباه خواهد بود و در آتش ابدی گرفتار خواهد شد. ۶. در روز غدیر خم، وقتی پیامبر اکرم(ص) علی(ع) را به مقام خلافت منصوب کرد، حسان بن ثابت اشعار ذیل را سرود. در این اشعار، واژه‌های «ولی»، «امام» و «وزیر» درباره علی(ع) به کار رفته است که حاکی از برداشت معنای ولایت و امارت و سرپرستی علی(ع) بر جامعه اسلامی توسط حسان است: يُنَادِيهِمْ يَوْمَ الْغَدِيرِ نَبِيُّهُمْ‌ بِخُمٍّ وَ أَسْمِعْ بِالرَّسُولِ مُنَادِياً وَ قَالَ فَمَنْ مَوْلَاكُمْ وَ وَلِيُّكُمْ‌ فَقَالُوا وَ لَمْ يَبْدُوا هُنَاكَ التَّعَادِيَا إِلَهُكَ مَوْلَانَا وَ أَنْتَ وَلِيُّنَا وَ لَنْ تَجِدَنَّ مِنَّا لَكَ الْيَوْمَ عَاصِياً فَقَالَ لَهُ قُمْ يَا عَلِيُّ فَإِنَّنِي‌ رَضِيتُكَ مِنْ بَعْدِي إِمَاماً وَ هَادِياً فَمَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا وَلِيُّهُ‌ فَكُونُوا لَهُ أَنْصَارَ صِدْقٍ مُوَالِياً هُنَاكَ دَعَا اللَّهُمَّ وَالِ وَلِيَّهُ‌ وَ كُنْ لِلَّذِي عَادَى عَلِيّاً مُعَادِياً فَخَصَّ بِهَا دُونَ الْبَرِيَّةِ كُلِّهَا عَلِيّاً وَ سَمَّاهُ الْوَزِيرَ الْمُؤَاخِيَا پیامبر ایشان در روز غدیر خم به مردم خطاب کرد. پس بشنو که پیامبر(ص) در خطاب خود چه فرمود! گفت: چه کسی مولی و ولی (نبی) شماست؟ مردم پاسخ دادند و خود را به نادانی و بی‌خبری نزدند. خدای تو مولای ماست و تو ولی ما، و از ولایت تو سرپیچی نمی‌کنیم. سپس پیامبر(ص) به او فرمود: ای علی، برخیز؛ زیرا من به امامت و هدایت تو پس از خودم خشنودم. پس هر کس که من مولای او هستم، این مرد ولی او است. پس دوستان صدیق و راستین او باشید. در اینجا پیامبر(ص) دعا فرمود: خدایا، دوست او را دوست، و دشمن او را دشمن بدار. [از میان همه مردم] تنها علی را مخصوص به ولایت نمود؛ وی را وزیر و برادر خود نامید. غیر از حسان بن ثابت افراد زیادی نیز بودند که موضوع ولایت علی(ع) را از کلام رسول خدا(ص) در روز غدیر خم فهمیده و در سروده‌های خود بیان کرده‌اند؛ از جمله قیس بن سعد بن عبادة انصاری - صحابی عظیم القدر پیامبر(ص)- که در سروده خود آورده است: وَ عَلِيٌّ إِمَامُنَا وَ إِمَامٌ‌ لِسِوَانَا أَتَى بِهِ التَّنْزِيلُ‌ يَوْمَ قَالَ النَّبِيُّ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ‌ فَهَذَا مَوْلَاهُ خَطْبٌ جَلِيلُ‌ إِنَّمَا قَالَهُ النَّبِيُّ عَلَى الْأُمَّةِ حَتْماً مَا فِيهِ قَالٌ وَ قِيلُ علی امام ما و امام همه مردم است. این چیزی است که قرآن در آن زمینه نازل شده است. روزی که نبی اکرم(ص) فرمود «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا مَوْلَاهُ»، این مطلب بسیار امری بزرگ و مهم است. آنچه پیامبر(ص) [در این خصوص] به مردم فرموده، برگشت‌ناپذیر است و هیچ گفته‌ای در این زمینه، مقبول نیست. همچنین عبدی کوفی - از شعرای قرن دوم- در قصیده بائیه خود همین موضوع را به عنوان بخشی از فضائل علی(ع) مورد اشاره قرار داده است: قم يا علي فإني قد أمرت بأن أبلغ الناس و التبليغ أجدر بي إني نصبت عليا هادياً علما بعدي و إن عليا خير منتصب فبايعوك و كل باسط يده اليك من فوق قلب عنك منقلب برخیز ای علی! همانا به من امر شد که به مردم ابلاغ کنم و این کار، مرا سزاوار و درخور است. همانا من علی را به سمت راهنما و نشانه پس از خود واداشتم و همانا علی بهترین کسی است که به این مقام منصوب شده است. سپس همگان دست بیعت به سوی تو گشودند؛ از روی دلی که از تو منحرف و دگرگون بود.

آیه اکمال دین

در منابع شیعه و برخی منابع اهل سنت تصریح شده که آیه شریفه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ روز واقعه غدیر خم و به روایتی، بلافاصله پس از نصب علی(ع) به ولایت مسلمانان نازل شده است. بر پایه روایاتی، وقتی این آیه نازل شد، پیامبر اسلام(ص) با صدای بلند فرمود: «اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَى إِكْمَالِ الدِّينِ وَ إِتْمَامِهِ وَ رِضَا الرَّبِّ تَعَالَى بِرِسَالَتِي وَ الْوَلَايَةِ لِعَلِيٍّ»، «خدا بزرگ است، به خاطر کامل نمودن دین و تمام ساختن نعمت و خشنودی پروردگار به رسالت من و ولایت علی». امام علی(ع) نیز تصریح فرموده است که آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾ در روز واقعه غدیر نازل شد؛ چنان که فرموده است: «ولایت من نشانه کمال دین و سبب خشنودی و رضایت پروردگار است». بر اساس گزارش علامه امینی از محمد بن جریر طبری (م. ۳۱۰ ق.) ایشان در کتاب الولایة فی طرق حدیث الغدیر از زید بن أرقم روایت کرده که آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ در غدیر خم درباره امامت أمیر المؤمنین علی(ع) نازل شده است.

جلال الدین سیوطی با سندهای خود روایت کرده است که ابن مردویه و ابن عساکر از أبی سعید خدری نقل کرده‌اند وقتی رسول خدا(ص) روز غدیر خم، علی(ع) را به عنوان امیر المؤمنین نصب فرمودند و ولایت او را اعلام کردند، جبرئیل این آیه را آورد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾. همچنین ابن مردویه و خطیب و ابن عساکر از أبی هریره نقل کرده‌اند که روز غدیر خم که همان ۱۸ ذی‌الحجه است، رسول خدا(ص) فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌». خداوند هم آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾ را نازل کرد. ابونعیم اصفهانی (م. ۴۳۰) به سند خود از أبو سعید خُدری نقل می‌کند: نبی خدا(ص) روز غدیر خُم - که مصادف با روز پنج‌شنبه بود- مردم را فراخواند و دست علی(ع) را بالا برد؛ به اندازه‌ای که سفیدی زیر بغل‌های پیامبر(ص) دیده می‌شد [و علی را به عنوان ولی خدا معرفی کرد]. مردم متفرق نشده بودند که این آیه نازل شد: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...﴾. رسول الله(ص) فرمود: «اللَّهُ أَكْبَرُ عَلَى إِكْمَالِ الدِّينِ وَ إِتْمَامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَى الرَّبِّ بِرِسَالَتِي وَ بِوِلَايَةِ عَلِيٍّ مِنْ بَعْدِي‌»؛ «خدا بزرگ است، بر کامل شدن دین و تمام گشتن نعمت و خشنودی خداوند به رسالت من و به ولایت علی پس از من».

آیات اولیه سوره معارج

از جمله آیاتی که پیرامون ولایت علی(ع) نازل شده و دلیل بر الهی بودن آن است، آیات اولیه سوره معارج است که پس از واقعه غدیر خم نازل شد و همه علمای شیعه و بسیاری از مفسران و محدثان اهل سنت آن را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند: از جمله: أبو عُبید هروی (م.۲۲۳ یا ۲۲۴) در تفسیر خود غریب القرآن، ابوبکر نقّاش موصلی بغدادی (م.۳۵۱) در تفسیر شفاء الصدور، ثعلبی نیشابوری (م.۴۲۷، ۴۳۷) در تفسیر الکشف و البیان، أبوبکر یحیی قرطبی (م.۵۶۷) در تفسیر خود بر سوره معارج، سبط ابن جوزی حنفی (م.۶۵۴) در تذکرة الخواص، شیخ الإسلام حمّوئی (م.۷۲۲) در فرائد السمطین و شمس الدین شربینی قاهری شافعی (م.۹۷۷) در تفسیر السراج المنیر. آنان با عبارت‌های مختلف نقل کرده‌اند پس از آنکه رسول خدا(ص) با دستور پروردگار، در غدیر خم ولایت علی(ع) را اعلام، و ایشان را به عنوان جانشین خود و خلیفه مسلمانان معرفی فرمود، شخصی به نام جابر بن نضر بن حارث و در نقل دیگر حارث بن نعمان فهری، نزد رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: «یا محمد، به ما دستور دادی به یگانگی خدا شهادت بدهیم و رسالت تو را بپذیریم و نماز بخوانیم و روزه بگیریم و حج برویم و زکات بدهیم و.... همه را پذیرفتیم؛ ولی شما به آنها بسنده نکردی و اینک دستان پسرعمویت، علی، را گرفته و بلند کردی و وی را بر ما برتری بخشیدی و گفتی «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ». آیا این اقدامی از ناحیه خودت است یا دستوری از جانب خداوند است؟» رسول خدا فرمود: «وَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِنَ هَذَا مِنَ اللَّهِ‌»؛ «قسم به خدایی که غیر او معبودی نیست، این امر از جانب خداوند است!» جابر (حارث) از نزد پیامبر به سوی مرکب خود حرکت کرد و می‌گفت: اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ مَا يَقُولُ مُحَمَّدٌ حَقّاً ﴿فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾؛ «بارالها اگر آنچه محمد(ص) می‌گوید، حق است، پس سنگ از آسمان بر ما بباران یا به ما عذابی دردناک بفرست». او به مرکب خود نرسیده بود که سنگی از آسمان به سرش فرود آمد و از پایین بدنش بیرون رفت. به دنبال آن خداوند متعال این آیات را نازل فرمود: ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ﴾.

عدم ذکر نام ائمه(ع) در قرآن

یکی از شبهه‌هایی که درباره امامت اهل بیت(ع) مطرح شده، این است که چرا به نام امامان در قرآن تصریح نشده است؟

پاسخ: ذکر اوصاف ائمه(ع) در قرآن

خداوند متعال در قرآن کریم افراد را به دو طریق معرفی فرموده است: گاهی افراد را به نام معرفی کرده؛ مانند برخی از پیامبران که در سوره مریم از آنها نام برده است: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾، ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا﴾، ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ﴾، ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا﴾؛ بعضی اوقات نیز فرد مورد نظر را با اوصاف معرفی فرموده است: مانند آصف برخیا در داستان حضرت سلیمان، که می‌فرماید: ﴿قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ﴾.

شیوه قرآن مجید در رابطه با ائمه هدی(ع)، به ویژه امیر المؤمنین علی(ع)، نیز این‌گونه است که به معرفی شخصیت ممتاز و برجستگی‌های آنان می‌پردازد؛ نه به معرفی شخص؛ مانند آیه ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾ و همچنین آیه تطهیر و آیه ولایت که در آیه اول اوج ایثار در شدت نیاز، در آیه دوم طهارت مطلق از هر کاستی و عیب و گناه، و در آیه تلفیق دو عبادت بزرگ با یکدیگر همراه با اوج اخلاص و خدادوستی نمایان گردیده است. برای روش توصیفی، دلایلی نیز ذکر شده است:

تأثیر مثبت بیان شاخصه‌ها

سوم یکی از حکمت‌های تأکید قرآن بر صفات و ویژگی‌ها و عدم اصرار بر ذکر نام اشخاص، توجه دادن امت به ویژگی‌های خوب و بد در طول زمان است تا بر اساس اوصاف ذکر شده، به شناخت اشخاص و تطبیق صفات بر آنان بپردازند و اهمیت و جایگاه اشخاص را با میزان صفات تجلی یافته در آنان بسنجند. روش بیان «توصیفی»، به معارف قرآن تازگی و دوام می‌بخشد و باعث می‌شود در هر قطعه‌ای از زمان، زمینه تطبیق افراد و جوامع بر شاخصه‌های ذکر شده در قرآن فراهم شود و امکان دستیابی به داوری قرآن در مسائل نوپدید فردی و اجتماعی تأمین گردد. قرآن، «کلام فصل» است و بین حق و باطل تمییز می‌دهد. برای راهنما و فصل‌الخطاب شدن در گستره‌ای چنین پهناور، بیان شاخصه‌ها و شایستگی‌ها و ویژگی‌های صالحان و مفسدان، حق و باطل و خوب و بد، بهترین راه شمرده می‌شود. بدین سبب، قرآن جز در موارد ضروری از بردن نام مؤمنان، منافقان، حواریون، پادشاهان، مترفان و... صرف نظر کرده ده است تا مخاطبان قرآن به صفات و ویژگی‌ها توجه کنند - نه فقط نام‌ها - و امکان بهره‌گیری‌های نو از قرآن فراهم شود.

در موضوع ائمه(ع) نیز مسلمانان در آیات بسیاری به ائمه اطهار(ع) رهنمون شده‌اند و وظیفه دارند با تطبیق ویژگی‌های یادشده در قرآن، امام خود را بشناسند و پاسخ نیازهای دینی، اجتماعی و سیاسی خود را از درگاه آنان جویا شوند؛ چنان‌که امام باقر(ع) فرمود: «مَنْ لَمْ يَعْرِفْ أَمْرَنَا مِنَ الْقُرْآنِ‌، لَمْ يَتَنَكَّبِ الْفِتَنَ‌»؛ «هر کس امر ولایت ما را از قرآن به دست نیاورد، نمی‌تواند از فتنه‌ها مصون بماند». در این روایت، دو نکته قابل تأمل است: اول اینکه امر ولایت اهل بیت(ع) در قرآن وجود دارد و توصیفات موجود در قرآن، ما را به امامان معصوم(ع) رهنمون می‌شود. اگر با هدف فهم حقیقت و بدون هیچ‌گونه اعوجاج و کج‌فهمی سراغ آیات قرآن برویم، نشانه‌ها و صفات و ویژگی‌هایی که برای امامان بیان شده، ما را به دوازده امام هدایت خواهد کرد. پس امر ولایت امامان شیعه را می‌توان از قرآن استخراج کرد؛ البته همان‌گونه که پروردگار در تمام آفریده‌ها تجلی کرده است و تنها شایستگان از توان مشاهده برخوردارند، شناخت امر ولایت اهل بیت(ع) از آیات نیز به خواست، طلب، ذوق و سلامت نیازمند است. دوم اینکه شیعیان ممکن است از راه‌های گوناگون به امر ولایت امامان دست یابند؛ اما با توجه به اهمیت و مرجعیت قرآن، تنها کسانی از فتنه‌ها، شبهه‌ها و افراط و تفریط‌ها در امان هستند که معرفت به ولایت و شئون آن را از قرآن گرفته باشند؛ در غیر این صورت، در فتنه‌های ناشی از افراط و تفریط، سقوط خواهند کرد.

حفظ و حراست از ائمه(ع)

معرفی شخصیت‌ها به صورت الگو، جامعه را به سمت تعقل و ژرف‌اندیشی و توجه به ملاک‌ها، فضایل و امتیازات واقعی سوق می‌دهد و زمینه‌ساز پذیرش معقول است؛ در حالی که معرفی شخص در مواردی دافعه موجب می‌شود و مخالفان برای تحریف قرآن انگیزه پیدا می‌کنند و ستیزه‌گری خود را با اسلام و قرآن آشکار می‌سازند. در موضوع ائمه اطهار(ع) نیز چه بسا ذکر نامشان سبب می‌شد آزمندانِ حکومت و ریاست، برای اینکه از تولد آن امامان جلوگیری کنند، به نسل‌کشی اهل بیت(ع) بپرازند. بنابراین درباره حضرت مهدی(ع) هم که در احادیث به نسب و خاندان ایشان تأکید شده بود، می‌بینیم حساسیت‌های فراوانی پدید آمد و خانه حضرت عسکری(ع) مدت‌ها تحت نظر و مراقبت بود تا فرزندی از او به دنیا نیاید و در صورت تولد، هرچه زودتر به حیات او خاتمه داده شود؛ همچنان که درباره حضرت موسی(ع) رخ داد.

ذکر نام، مساوی با پذیرش نیست

یکی از حکمت‌های نام نبردن از اشخاص در قرآن این است که ذکر نام، مساوی با پذیرش آن توسط حق‌ستیزان و هدایت آنها نیست؛ چنان‌که بشارت پیامبر اسلام(ص) در تورات و انجیل آمده، اما بسیاری از اهل کتاب، اهل حقیقت را کتمان کردند و ایمان نیاوردند. خداوند متعال در قرآن کریم به این عدم پذیرش مردم، حتی در صورت ذکر نام، در مورد قوم بنی‌اسرائیل تصریح کرده و می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾.

به همین دلیل ذکر نام ائمه(ع) در قرآن، مساوی با پذیرش آن توسط حق‌ستیزان و هدایت آنها نیست. برخی می‌گویند اگر نام ائمه(ع) در قرآن ذکر می‌شد، جلوی این‌همه اختلاف و خونریزی که به خاطر خلافت در طول تاریخ انجام شده، گرفته می‌شد و اگر کسی حرفی می‌داشت، او را به قرآن ارجاع می‌دادند و او هم با مشاهده نام آنها، دیگر ادعایی نمی‌داشت! در پاسخ باید گفت مسائل زیادی در طول تاریخ پدید آمده که باعث خونریزی بین مردم شده است؛ اما خداوند متعال آنها را به طور مشخص در قرآن بیان نکرده است؛ مانند اینکه آیا صفات خدا عین ذات او است یا زائد بر ذات؟ حقیقت صفات خبری مانند استواری بر عرش، دست داشتن خدا و... چیست؟ حدوث یا قدوم کلام خدا و.... در موارد مشابه می‌بینیم ذکر نام، مشکلی را حل نکرده است. گاهی صحابه از اوامر صریح رسول الله(ص) -که خداوند دستور ایشان را به منزلهٔ دستور خود می‌داند- آن هم در ایام حضورش، سرپیچی می‌کردند؛ مانند گروهی که به خاطر جمع‌آوری غنیمت در جنگ احد، تنگه را رها کردند و همین امر باعث شد که دشمن شکست‌خورده جان دوباره بگیرد و معادله جنگ را عوض کند. در جریان سپاه اسامه، پیامبر خدا(ص) لشکری را به فرماندهی اسامة بن زید تجهیز کرد و فرمود: «خدا لعنت کند هرکه از لشکر اسامه جا بماند»؛ اما عده‌ای اطاعت نکردند و لعنت پیامبر(ص) را به جان خریدند و ماندند. �

نتیجه‌گیری

دیدگاه شیعه امامیه درباره ولایت و امامت اهل بیت(ع) در قرآن که با نظر شماری از علمای اهل سنت نیز پشتیبانی می‌شود، این شد که چندین آیه قرآن پیرامون ولایت اهل بیت(ع) نازل شده است. و در تبیین علت عدم تصریح به نام امامان نیز گفتیم که قرآن در این زمینه از روش توصیفی بهره برده است تا مردم ملاک‌های امامت و رهبری الهی را از قرآن جویا شوند و با تطبیق ویژگی‌های یادشده در قرآن، امام خود را در هر زمان بشناسند. از سوی دیگر، عدم تصریح به نام اشخاص، موج مصون ماندن آنان از کید و مکر بدخواهان می‌شود؛ ضمن اینکه تصریح به نام اشخاص، مساوی با پذیرش قطعی توسط مردم نیست.

ادله قرآنی امامت

برای اثبات الهی بودن منصب امامت به آیات فراوانی می‌توان استناد کرد که به جهت اختصار تنها به دو نمونه اکتفا می‌کنیم:

آیه ابتلا

﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ مراد از امام در عبارت ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ غیر از نبوت، یعنی امامت است؛ زیرا:

اولاً: ﴿إِمَامًا﴾ مفعول دوم ﴿جَاعِلُكَ﴾ است و در صورتی اسم فاعل عمل می‌کند و مفعول می‌گیرد که به معنای حال یا آینده باشد و اگر به معنای ماضی باشد، عمل نمی‌کند. بنا بر این قاعده، جمله ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ وعده‌ای است در آینده برای حضرت ابراهیم(ع). خود این وعده از راه وحی به ابراهیم(ع) ابلاغ شده است؛ پس معلوم می‌شود پیش از آن‌که این وعده به او برسد، پیامبر بوده است. بنابراین به طور قطع امامتی که بعدها به او عطا می‌شود، غیر از نبوتی است که در آن حال داشت؛

ثانیاً: امامت ابراهیم(ع) در اواخر عمر او و بعد از بشارت به اسحاق و اسماعیل(ع) بود. ملائکه این بشارت را هنگامی آوردند که آمده بودند قوم لوط را هلاک کنند و آن وقت ابراهیم(ع) پیامبر بود. پس معلوم می‌شود پیش از امامت دارای نبوت بود. در نتیجه امامتش غیر از نبوتش بوده است. مراد از ﴿عَهْدِي﴾ نیز، که خداوند به خود اضافه کرده، امامت است؛ زیرا ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي﴾ پاسخ خداوند به حضرت ابراهیم(ع) است که با قولش ﴿وَمِنْ ذُرِّيَّتِي﴾ از خداوند مقام امامت را برای فرزندانش درخواست کرد. بنابراین اگر مراد امامت نباشد، جواب با سؤال و درخواست، مطابقت نخواهد داشت. آیه شریفه از جهاتی دلالت بر الهی بودن مقام امامت دارد: اول: فقره ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ دلالت دارد که امامت مقامی است که باید از طرف خدای تعالی معین و جعل شود؛ دوم: در فقره ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ نیز امامت «عهد خدا» نامیده شده است؛ ﴿عَهْدِي﴾ یعنی امامت عهد من است، نه عهد مردم؛ لذا امامت، منصبی الهی است. روشن است عهد خداوند تنها از سوی او معنا دارد؛ نه از سوی مردم. اگر امامت، منصبی الهی و به نص و تعیین خداوند نبود، خداوند نمی‌فرمود ﴿عَهْدِي﴾ و آن را به جعل و نص خود مقید نمی‌کرد و نمی‌فرمود: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾؛ سوم: درخواست حضرت ابراهیم(ع) برای جعل امامت در ذریه‌اش، دلالت بر الهی بودن مقام امامت دارد؛ زیرا اگر منصب امامت در اختیار بشر بود، حضرت ابراهیم(ع) بدون درخواست از خداوند، خود امامت را برای ذریه‌اش اختیار می‌کرد. بنابراین از درخواست ابراهیم(ع) برای جعل امامت در ذریه خود، معلوم می‌شود که امامت امری الهی است و در اختیار بشر نیست.

آیه تبلیغ

﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ آیه شریفه با صراحت و تأکید به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که آنچه را از طرف پروردگار بر او نازل شده است، به مردم ابلاغ کند: ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾. سپس برای تأکید بیشتر به او اخطار می‌دهد که اگر از این کار خودداری کند، رسالت خدا را تبلیغ نکرده است: ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾. از آنجا که آیه شریفه، به اذعان بسیاری از عالمان و مفسران شیعه و اذعان ضمنی برخی از مفسرین سنی، در روز عید غدیر و درباره امام علی(ع) و ولایت او نازل شده است و مراد از ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ ولایت امیرمؤمنان علی(ع) است، از این رو طبق این آیه، ولایت و امامت امام علی(ع) از سوی خدا نازل شده است و پیامبر(ص) وظیفه ابلاغ آن را بر عهده داشته است. بر این اساس امامت منصب و مقامی الهی و به نص و تعیین خداوند است؛ نه امری بشری و در اختیار مردم.

منابع

1. نجفی، حافظ، مقاله «قرآن و امامت اهل بیت»، موسوعه رد شبهات ج۲۱
2. باذلی، رضا، مقاله «الهی بودن مقام امامت»، موسوعه رد شبهات ج۱۶

کاربردهای امام در قرآن

واژه امام در قرآن کریم کاربردهای گوناگونی دارد که به دو دسته بشری و غیر بشری تقسیم می‌شوند:

1. کاربردهای غیر بشری امام عبارت‌اند از:
   1. لوح محفوظ.
   2. راه آشکار.
   3. کتاب آسمانی حضرت موسی.
2. کاربردهای بشری امام در قرآن دو گونه است:
   1. حق
   2. باطل.

مصادیق امام حق عبارت‌اند از:

1. پیامبران الهی.
2. بندگان شایسته خداوند.
3. مستضعفان.

پیشوایان کفر و از آن جمله فرعون و دستیاران او مصادیق امام باطل در قرآن کریم هستند.

در آیه‌ای نیز امام به گونه‌ای به کار رفته است که همه کاربردهای پیشین را شامل می‌شود: آیه ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾. پیامبران الهی، کتاب‌های آسمانی، نامه‌های اعمال و هر کس که در دنیا از او پیروی شده است، وجوهی است که مفسران درباره مقصود از امام در آیه یاد شده گفته‌اند.

شباهت امامان(ع) به پیامبر(ص) در آیات قرآن

در قرآن کریم به تعبیر‌هایی بر می‌خوریم که از شباهت بی‌چون و چرای امامان با پیامبر (ص) پرده بر می‌دارد:

1. قرار گرفتن در کنار رسول به عنوان اولوالامر: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ ؛ ﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا﴾،
2. اشتراک در عصمت به جهت امر به تبعیت بی‌چون و چرای از آنها: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؛ ﴿وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا﴾،
3. لزوم محبت: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾،
4. نفی هر گونه ناپاکی و رجس: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾،
5. "نفس" پیامبر بودن: ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ و... همۀ ویژگی‌هایی است که نشان می‌دهد امامت باید از سنخ نبوت باشد و نه صرفاً رهبری سیاسی و حکومتی.

کاربردهای قرآنی واژه امام

در قرآن کریم واژه امام و جمع آن «ائمه» در معانی مختلف به کار رفته است که عبارت‌اند از:

1. پیشوا، مقتدا، رهبر (در دو زمینه):
   1. در راه راست: ﴿...قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا...﴾.
   2. در گمراهی و کفر: ﴿...فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ...﴾
2. کتاب یا نسخه اصلی و نوشته‌ای که از آن علم آموزند، لوح محفوظ: ﴿...وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾
3. راهنمای احکام عملی: ﴿وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ﴾.
4. راه و روش، طریق: ﴿...وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ﴾.
5. کتاب و نامه عمل: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ...﴾.

معنای اصطلاحی امامت در قرآن

یکی از منابع مورد غفلت برای تبیین معنای لغوی واژگان، قرآن کریم است. واژۀ «امام» دوازده بار در قرآن، هفت بار به صورت مفرد و پنج بار به شکل جمع به کار رفته است که در هشت مورد آن به معنای پیشوا، در سه آیه به معنی کتاب و در یک آیه به معنی راه و طریق آمده است. واژۀ امام در قرآن در معانی لغوی آن به کار رفته است، تفلیسی در وجوه قرآن بر آن است که "امام" در قرآن بر پنج وجه به کار رفته است:

1. امام به معنای پیشرو است چنان که خدای متعال در سورۀ بقره آیۀ ۱۲۴ فرموده است: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ و نیز در سورۀ فرقان آیۀ ۷۴ فرموده است: ﴿وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾.
2. امام به معنای "نامه" آمده است چنان که در سورۀ بنی اسرائیل، آیۀ ۷۱ فرموده است: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾، یعنی بکتابهم الذی عملوا فی الدنیا.
3. امام به معنای "لوح محفوظ" است چنان که در سورۀ یس فرموده است: ﴿كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾؛ یعنی فی اللوح المحفوظ.
4. امام به معنای "تورات" است چنان که در سورۀ هود فرموده است: ﴿مِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا﴾ یعنی التوراة و در سورۀ احقاف فرمود: ﴿وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً﴾ یعنی التوریة.
5. امام به معنای راه روشن و پیداست، چنان که در سورۀ حجر فرمود: ﴿وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ﴾ یعنی الطریق الواضح..

بنابراین واژۀ امام در قرآن به صورت عام و در مصادیق بشری و غیر بشری به کار رفته است. مصادیق بشری امام و امامت، به امامت حق و پیشوایی باطل و گاهی به مفهوم جامع میان پیشوایی بر حق و باطل: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾ تقسیم می‌شود. مهم‌ترین ویژگی امامت باطل دعوت به سوی آتش است: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ﴾ از این‌ رو از امامان باطل به "ائمه کفر" یاد شده است: ﴿فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ﴾. برای پیشوایی به حق علاوه بر واژۀ امام، آیاتی که واژگان أولی الأمر، خلیفه، ولی، هادی و... نیز در آنها موجود است، برای معنا، چیستی و حقیقت امامت آمده است.

امامت و پیشوایی حق، یک منصب الهی و به تعبیر قرآن کریم عهد خداوند است: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.

از کلام راغب اصفهانی این‌گونه استفاده می‌شود که امامت به معنای مقتدا و متقدم بودن است. اقتدا کردن نیز به معنای تبعیت و پیروی است. خدای متعال در وصف رابطه فرعون و قومش می‌فرماید: ﴿فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَمَا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ﴾. طبق این آیه، دلیل تقدّم و پیش‌روی فرعون بر قومش در روز قیامت این است که قوم فرعون از امر او پیروی کرده‌اند و این نکته نشان می‌دهد مسألۀ اصلی و سرنوشت‌ساز امت‌ها و ملت‌ها، "اتّباع امر" است. بنابراین، "اقتدا" و "ائتمام" (پذیرش امامت) به معنی "اتّباع امر" یا "اتّباع در فعل و قول" و "امامت" یعنی "تقدّم"، "مقتدا شدن" و "متبوع شدن" است. ابن‌منظور در لسان العرب و طریحی در مجمع البحرین نیز به همین معنی اشاره می‌کنند.

به گفته بیشتر مفسران، امامت در قرآن با معنای لغوی آن هماهنگ است و امام کسی است که به او اقتدا کنند و او را الگو و سرمشق خود قرار دهند؛ خواه عادل و راه یافته باشد و خواه باطل و گمراه.

زمینه‌های جعل امامت

مقالهٔ اصلی: صبر امام

مقالهٔ اصلی: یقین امام

مقالهٔ اصلی: ابتلای امام

مقالهٔ اصلی: بندگی امام

مقالهٔ اصلی: هدایتگری امام

• جعل امامت منوط به وجود زمینه‌هایی است:

1. صبر و شکیبایی: هدایت انسان‌ها به توحید و به ثمر رساندن آن، با دشواری‌هایی همراه است، از این رو برای عهده‌داری این امر خطیر، باید امامت به کسی سپرده شود که از مشکلات نهراسد و با شکیبایی این بار سنگین را به مقصد برساند: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا ﴾ .
2. یقین به آیات الهی: انسانی که به آیات الهی یقین دارد در کار هدایت امت موفق است و می‌تواند با نیروی یقین خط هدایت به امر الهی را تداوم بخشد: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾ ، چنانکه حضرت ابراهیم(ع) ابتدا برای دستیابی به یقین، از رؤیت ملکوت بهره‌مند شد: ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾ و پس از رسیدن به مقام یقین و تحقق به کلمات اللّه امامت به او اعطا گردید: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ .
3. موفقیت در آزمونهای الهی:امامت زمانی به حضرت ابراهیم(ع) عطا شد که خدای متعال او را به انواع ابتلائات، از جمله ذبح فرزند آزمود و او در همه آنها پیروز گردید.
4. عبودیت تام: کسانی که مقام امامت به آنان داده شده در عبودیت الهی استمرار داشته و با عبادت ملازم بوده‌اند: ﴿كَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ ، چنانکه بر پایه برخی احادیث خدای متعال ابراهیم را قبل از هرچیز عبد خود قرار داد و پس از آن مقام امامت را به او عطا کرد.
5. هدایت یافتگی بدون واسطه: رسالت اساسی امام(ع) هدایت است و ازاین‌رو در صورتی می‌تواند دیگران را هدایت کند که خود به طور مستقیم و بدون واسطه از ناحیه خدا هدایت شده باشد : ﴿أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّيَ إِلاَّ أَن يُهْدَى﴾ براساس روایاتی در ذیل این آیه پیامبران و امامان هدایت یافتگان‌اند.

مقدمه

امامت در لغت به معنای پیشوایی و در اصطلاح، منصبی است الهی که تمام شئون والا و فضایل را دربردارد؛ جز نبوت و آن‌چه لازمه آن است و در اینجا معنای اصطلاحی آن مورد نظر است و از واژه‌های «امام»، «ائمّه»، «مُلک» و بعضی از جملات بنا بر شأن نزول استفاده شده است.

مقدمه

• واژه امام به صورت مفرد و جمع دوازده بار در قرآن کریم آمده است؛ البته مفهوم این کلمه در آیات مختلف متفاوت است. از جمله آیاتی که در آنها امام به مفهوم مورد نظر آمده عبارت‌اند از: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا...﴾؛ در آیه دیگری می‌فرماید: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾. البته این‌گونه نیست که همواره این واژه دارای قداست باشد و تنها در مورد ائمه هدی استعمال شده باشد، بلکه در مفهوم پیشوایان ائمه ضلال نیز به کار رفته است. می‌فرماید: ﴿فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ﴾؛ گاهی نیز در مورد هر امامی اعم از امام نور یا امام نار استعمال شده است: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ...﴾.
• واژۀ "امام" به صورت مفرد و جمع دوازده مرتبه در قرآن به کار رفته است. امام در این آیات به معنای:

• طریق و راه: ﴿فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ﴾،
• شریعت: ﴿وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَانًا عَرَبِيًّا لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَبُشْرَى لِلْمُحْسِنِينَ﴾،
• نامۀ اعمال: ﴿إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾،
• پیشوایی بر حق بالاصاله: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾،
• پیشوایی به حق به نحو جانشینی: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾،
• پیشوایی باطل: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ﴾
• و به مفهوم جامع میان پیشوایی بر حق و باطل: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولَئِكَ يَقْرَءُونَ كِتَابَهُمْ وَلَا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا﴾ آمده است.

• افزون بر آیات فوق، آیات دیگری نیز با امامت پیوند دارد، از جمله:

• آیات هدایت: ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾،
• آیه همراهی با صادقان: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾،
• آیۀ ولایت: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾
• و آیه‌ای که می‌گوید اگر به برخی در زمین قدرت داده شود نماز را بر پا می‌دارند، زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند: ﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾ و.... در روایت‌های فراوانی نیز مصادیق یا تأویل آیاتی از قرآن، مانند آیۀ ﴿فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنَا وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾، آیۀ ﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾ و آیۀ ﴿وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ امامان معصوم(ع) دانسته شده‌اند.

• هرچند در قرآن، در باره امامت خاصه، به جز در باره ابراهیم، به صراحت و به نام یاد نشده و تنها به معیارها بسنده شده است، اما دلایل و شواهدی وجود دارد که قرآن با این مسأله به صورت موضوعی اعتقادی و تأثیر گذار در حیات معنوی جامعه و نقش الگو‌گیری و راهنمایی ویژه یاد کرده و فراتر از بُعد سیاسی برخورد نموده و به صورت غیرمستقیم مطالبی در باره امامت، معیارها و شرایط و اهداف آن ذکر کرده است.

مفهوم امامت

• در معنای امامت، الگو شدن، شخصیت قابل اقتدا بودن، راهنما و پیش رو شدنی است که دیگران بتوانند در گفتار و کردار او را در پیش خود ببینند. عبارت: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ ناظر به این نکته تربیتی است. در جایی دیگر با صراحت بیشتری بیان شده: ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾. به همین دلیل در روز قیامت هرکسی با امام خود محشور می‌شود و امام خود را صدا می‌زند: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾. گاهی یک کتاب امام می‌شود و الگو و راهنما: ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً﴾ از سوی دیگر طرح امامت به عنوان یکی از مسائل اعتقادی آمده است. هرچند این امام شخص نیست. کتاب و راه و تابلوی راهنمایی است.

• امامت به معنای پیشوایی، پیشروی، و رهبری است. امام نیز به معنای پیشوا، پیشرو، مقتدا، قیّم، مصلح، الگو، راه اصلی و راهنماست. کسی یا چیزی که مورد پیروی واقع می‌گردد، انسان باشد یا کتاب یا چیزی دیگر، به حق باشد یا بر باطل امام است. ریشه این واژه "ا-م-م" و به معنای قصد یا قصد با توجه خاص و این معنا در همه مشتقات آن محفوظ است. امام نیز کسی است که همواره مقصود و هدف حرکت و تلاش دیگران قرار گیرد، گرچه با اختلاف موارد و قصدکنندگان و جهات و اعتبارات، گوناگون می‌شود؛ مانند: امام جمعه و جماعت، امام هدایت و امام ضلالت، بر این اساس دیگر معانی این واژه و مشتقات آن از لوازم معنای ریشه است.
• واژه امام بر زن و مرد اطلاق می‌شود و جمع آن "ائمّه" و "ایمّه" است.
• در اصطلاح کلامی معانی متعددی از این واژه ارائه شده که شایع‌ترین معنای آن ریاست عمومی در امور دین و دنیا است و برخی جانشینی پیامبر در حفظ دین و سیاست دنیا را در تعریف اصطلاحی آن آورده‌اند. برخی کامل‌ترین تعریف را ریاست بالاصاله عمومی در امر دین و دنیا در دار تکلیف می‌دانند که عموم مردم را به حفظ مصالح دین و دنیایشان ترغیب و از آنچه به حال آنان زیانبار است منع کنند.
• بنابراین، امامت به معنای ریاست عمومی فردی خاص بر امور دین و دنیای مردم در دنیا بالاصاله یا به جانشینی از پیامبر است، زیرا امامت دارای شئونی همچون رهبری سیاسی و زعامت اجتماعی و مرجعیت دینی و تبیین و تفسیر وحی و ولایت باطنی و معنوی است که از این جهت امامْ حجت خدا در زمان، ولیّ الله، انسان کاملِ حامل معنویت کلی انسانیت و قطب است و چون امامت دارای شئون والایی است، شیعه آن را همانند نبوت به نصّ و امر الهی و از اصول دین (مذهب) می‌داند، در حالی که در دیدگاه اهل سنت از فروع دین شمرده شده و از این جهت از افعال مکلفان به شمار می‌آید.
• در اصطلاح مدیریت، رهبری از وظایف مدیر است که دیگران را به کوشش مشتاقانه جهت هدف‌هایی معین ترغیب می‌کند یا آنها را جهت کسب هدف مشترک تحت تأثیر قرار می‌دهد. به گفته بیشتر مفسران، امامت در قرآن با معنای لغوی آن هماهنگ است و امام کسی است که به او اقتدا کنند و او را الگو و سرمشق خود قرار دهند؛ خواه عادل و راه یافته باشد و خواه باطل و گمراه.

کاربری های مفهوم امامت در قرآن

• لفظ "امامت" در قرآن به‌کار نرفته؛ ولی واژه "امام" به صورت مفرد و جمع در ۱۲ مورد استعمال شده است که برخی از آنها و نیز آیات متعدد دیگر به موضوع امامت ارتباط دارد. آیات مربوط گاهی به پیشوایی بر حق بالاصاله: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾، ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾،

• و گاهی به پیشوایی به حق به نحو جانشینی: ﴿وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾
• و گاهی به پیشوایی باطل: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ﴾
• و گاهی به مفهوم جامع میان پیشوایی بر حق و باطل: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾ اشاره دارد.

• افزون بر آیاتی که واژه امام یا اولی‌الامر در آن به‌کار رفته است آیات فراوانی با امامت و رهبری پیوند دارد، از جمله برخی آیاتی که در آن مفهوم هدایت آمده﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾؛ ﴿قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾.
• آیه‌ای که مؤمنان را به همراهی با صادقان فرا می‌خواند﴿الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾،
• آیه ولایت: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾،
• آیه‌ای که می‌گوید اگر به برخی در زمین قدرت داده شود نماز را برپا می‌دارند، زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند﴿الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ﴾
• و آیاتی که در آن از اعطای مُلک به برخی سخن به میان آمده است؛ ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾.
• در روایات فراوانی نیز، مصادیق یا تأویل آیاتی از قرآن، مانند ﴿فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالنُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنَا وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾، ﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾ و ﴿وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾ امامان معصوم(ع) دانسته شده‌اند.
• کلمه امام در قرآن دوازده بار آمده که هفت بار آن به صورت مفرد (امام، اماماً، امامهُ، امامهم) و پنج بار آن به صورت جمع (ائمه) بکار رفته است. از سوی دیگر امام: گاه، راهنما و الگوی خیر و گاه راهبر به بدی‌ها و راهنمای زشتی‌ها و شرارت‌ها است. ﴿وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾ ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ﴾ البته در آن روز هر کسی با امام خود محشور می‌شود: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾.
• استعمال امام در قرآن برای انسان (خیر و شر) و کتاب : ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً﴾ و راه و طریق و لوح محفوظ و پیش روی انسان بکار رفته است.
• بنابراین، جایگاه امامت، به جز مرتبه نبوت می‌باشد. هرچند که ممکن است در جایی این دو با یکدیگر جمع شوند. همچنان که نبوت با رسالت دو منصب الهی است که گاهی با هم جمع می‌شوند و گاهی جدا و گاهی هر سه منصب در فردی گرد می‌آیند، چنانکه این سه، در شخصِ حضرت ابراهیم جمع شد: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ البته این منصب در اواخر عهد رسالت ابراهیم به او تفویض شد، درحالی که او هم نبی بود و هم رسول.

معنای حقیقی امامت

• امامت به معنای هیچ‌یک از این کلمات نیست، و چنان هم نیست که همه آن کلمات برای خود معنایی داشته باشند، ولی خصوص لفظ امامت، معنایی نداشته و صرفاً عنایتی لفظی و تفننی در عبارت باشد، چون صحیح نیست به پیغمبری که از لوازم نبوتش مطاع بودن است، گفته شود: من تو را بعد از آنکه سال‌ها مطاع مردم کردم، مطاع مردم خواهم کرد! و یا هر عبارت دیگری که این معنا را برساند، هرچند عنایت لفظی در کار باشد برای اینکه محذوری که گفتیم، با این حرف‌ها برطرف نمی‌شود، و عنایتِ لفظی، اشکال را رفع نمی‌کند و مواهب الهی صِرفِ یک مشت مفاهیم لفظی نیست، بلکه هریک از این عناوین، عنوان یکی از حقایق و معارف حقیقی است و لفظ امامت از این قاعده کلی مستثنا نیست، آن نیز یک معنای حقیقی دارد، غیر حقایق دیگری که الفاظ دیگر از آن حکایت می‌کند.
• از نظر علامه طباطبائی: امام، هدایت‌ کننده‌ای است که با امری ملکوتی که در اختیار دارد هدایت می‌کند. پس امامت از نظر باطن یک نحوه ولایتی است که امام در اعمال مردم دارد، و هدایتش چون هدایت انبیا و رسولان و مؤمنین، صِرف راهنمایی از طریق نصیحت و موعظه حسنه و بالاخره صِرف آدرس دادن نیست، بلکه هدایت امام دستِ خلق گرفتن و به راه حق رساندن است .
• قرآن کریم که هدایت امام را هدایت به امر خدا، یعنی ایجاد هدایت دانسته، درباره هدایت انبیا و رُسُل و مؤمنین و اینکه هدایت آنان صِرف نشان دادن راه سعادت و شقاوت است، می‌فرماید: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾ و درباره راهنمایی مؤمنِ آلِ فرعون فرموده: ﴿وَقَالَ الَّذِي آمَنَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُونِ أَهْدِكُمْ سَبِيلَ الرَّشَادِ﴾. و نیز درباره وظیفه عُموم مؤمنین فرموده: ﴿فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ﴾.
• خدای تعالی برای موهبت امامت سببی معرفی کرده، و آن عبارت است از "صبر و یقین" و فرموده: ﴿لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ...﴾؛ که به حکم این جمله، ملاک در رسیدن به مقام امامت صبر در راه خداست، و فراموش نشود که در این آیه، صبر مطلق آمده، و در نتیجه می‌رساند که شایستگان مقام امامت در برابر تمام صحنه‌هایی که برای آزمایششان پیش می‌آید، تا مقام عبودیت و پایه بندگی‌شان روشن شود، صبر می‌کنند، در حالی ‌که قبل از آن پیش‌ آمدها دارای یقین هم هستند.
• از نظر علامه طباطبائی با توجه به اینکه خداوند ملکوت را به ابراهیم(ع) نشان داد تا یقین او زیاد شود، معلوم می‌گردد هستند که یقین هیچگاه از مشاهده ملکوت جدا نیست﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾. اهل یقین کسانی هستند که به حکم قرآن مقرب درگاه الهی‌اند و شایستگی دیدن علّیین را دارند﴿وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّيُّونَ * كِتَابٌ مَرْقُومٌ * يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ﴾. مقربین، از پروردگار خود در حجاب نیستند؛ یعنی در دل، پرده‌ای مانع از دیدن پروردگارشان ندارند، و این پرده عبارت است از معصیت و جهل، و شک، دل‌واپسی، بلکه آنان اهل یقین به خدا هستند؛ و کسانی که علّیین را می‌بینند؛ هم‌چنان‌که دوزخ را می‌بینند.
• و سخن کوتاه اینکه: امام باید انسانی دارای یقین باشد، انسانی که عالَم ملکوت برایش مکشوف باشد، و یا کلماتی از خدای سبحان برایش محقَق گشته باشد. و با در نظر گرفتن این حقیقت، به خوبی می‌فهمیم که جمله ﴿يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾ دلالتی روشن دارد بر اینکه آنچه امر هدایت متعلق بدان می‌شود، عبارت است از دل‌ها، و اعمالی که به فرمان دل‌ها از اعضا سر می‌زند. پس امام کسی است که باطن دل‌ها و اعمال و حقیقت آن پیشِ رویش حاضر است، و از او غایب نیست، و معلوم است که دل‌ها و اعمال نیز مانند سایر موجودات دارای دو ناحیه است: ظاهر و باطن. و چون گفتیم باطن دل‌ها و اعمال برای امام حاضر است، لاجرم امام به تمام اعمال بندگان - چه خیرش و چه شرّش - آگاه است، گویی هر کس هر چه می‌کند، در پیشِ رویِ امام می‌کند.
• و نیز امام، مهیمن و مشرِف بر هر دو سبیل، یعنی سبیل سعادت و سبیل شقاوت است، که خدای تعالی در این باره می‌فرماید: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾، که منظور از این امام، امام حق است، نه نامه اعمال، که بعضی‌ها از ظاهرِ آن پنداشته‌اند.
• پس به حکم این آیه "امام کسی است که در روزی که باطن‌ها ظاهر می‌شود، مردم را به طرف خدا سوق می‌دهد، هم‌چنانکه در ظاهر و باطن دنیا نیز مردم را به سوی خدا سوق می‌داد"، و آیه شریفه افزون بر این نکته این را نیز می‌فهماند که: "پُست امامت پُستی نیست که دوره‌ای از دوره‌های بشری و عصری از آن اَعصار از آن خالی باشد بلکه در تمام ادوار و اعصار باید وجود داشته باشد، مگر اینکه نسل بشر به کلّی از روی زمین برچیده شود".
• مقام امامت با این شرافت و عظمتی که دارد، هرگز در کسی یافت نمی‌شود، مگر آنکه ذاتاً سعید و پاک باشد. که قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى﴾. توضیح اینکه در این آیه میانه هادی به سوی حق، و بینِ کسی که تا دیگران هدایتش نکنند راه را پیدا نمی‌کند، مقابله انداخته، و این مقابله اقتضا دارد که هادی به سوی حق کسی باشد که چون دومی محتاج به هدایت دیگران نباشد، بلکه خودش راه را پیدا کند، و نیز این مقابله اقتضا می‌کند که دومی نیز مشخصات اوّلی را نداشته باشد؛ یعنی هادی به سوی حق نباشد. از این دو استفاده، دو نتیجه عاید می‌شود:
• اوّل اینکه: امام باید معصوم از هر ضلالت و گناهی باشد، وگرنه مُهتَدی به نفس نخواهد بود، بلکه محتاج به هدایت غیر خواهد بود. و آیه شریفه از مشخصات امام این را بیان کرد که: او محتاج به هدایت اَحَدی نیست، پس امام معصوم است.
• آیه شریفه ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ نیز بر این معنا دلالت دارد، چون می‌فهماند عمل امام هر چه باشد، خیراتی است که خودش به سوی آنها هدایت شده، نه به هدایتِ دیگران، بلکه به هدایت خود، و به تأیید الهی، و تَسدید ربانی، چون در آیه نمی‌فرماید: و اوحينا اليهم ان افعلوا الخيرات؛ ما به ایشان وحی کردیم که خیرات را انجام دهید. بلکه فرموده: ﴿فِعْلَ الْخَيْرَاتِ﴾ را به ایشان وحی کردیم و میانه این دو تعبیر فرقی است روشن، زیرا در اوّلی می‌فهماند که امامان آنچه می‌کنند خیرات است، و موجی باطنی و تأیید آسمانی است، و اما در وحی این دلالت نیست، یعنی نمی‌فهماند که این خیرات از امامان تحقق هم یافته، تنها می‌فرماید: ما به ایشان گفته‌ایم کار خوب کنند، و اما کار خوب می‌کنند یا نمی‌کنند، نسبت به آن ساکت است و در تعبیر دومی، فرقی میان امام و مردم عادی نیست، چون خدا به همه بندگانش دستور داده که کار خوب کنند - البته بعضی می‌کنند و بعضی نمی‌کنند - ولی تعبیر اوّلی می‌رساند که این دستور را انجام هم داده‌اند، و جز خیرات چیزی از ایشان سر نمی‌زند.
• دوم اینکه: عکسِ نتیجه اوّل نیز به دست می‌آید؛ یعنی هرکس معصوم نباشد، امام و هادی به سوی حق نخواهد بود.
• امام، تنها آن کسی است که در تمام عمرش حتی کوچک‌ترین ظلمی را مرتکب نشده باشد. به عبارت دیگر، امام دارای مقام عصمت است. علامه طباطبائی برای اثبات این مدعی، نقل قولی را به این مضمون می‌آورد:مردم به حکم عقل، از یکی از چهار قسم بیرون نیستند، و قسم پنجمی هم برای این تقسیم نیست: یا در تمام عمر ظالم‌اند، و یا در تمام عمر ظالم نیستند، یا در اوّل عمر ظالم و در آخِر توبه‌کارند، و یا به عکس، در اوّل صالح، و در آخِر ظالم‌اند، و ابراهیم(ع) شأنش، اَجَل از این است که از خدای تعالی درخواست کند که مقام امامت را به دسته اوّل، و چهارم، از ذریه‌اش بدهد، پس به‌طور قطع، دعای ابراهیم شامل حال این دو دسته نیست. باقی می‌ماند دوم و سوم؛ یعنی آن کسی که در تمام عمرش ظلم نمی‌کند، و آن کسی که اگر در اوّل عمر ظلم کرده، در آخر توبه کرده است. از این دو قسم، قسم دوم را خدا نفی کرده، باقی می‌ماند یک قسم و آن کسی است که در تمام عمرش هیچ ظلمی مرتکب نشده. پس، از چهار قسم بالا دو قسمش را ابراهیم از خدا نخواست، و از دو قسمی که خواست، یک قسمش مستجاب شد، و آن کسی است که در تمام عمر معصوم باشد.

امامت عام

امامت در قرآن عام است و به امامت حق و پیشوایی باطل تقسیم می‌شود.

امامت حق نیز بر دوگونه است:امامت بالاصاله که برای پیامبران جعل می‌شود و امامت بالاستخلاف که در آن از امامت جانشینان انبیا (امامان)سخن به میان می‌آید.

مهم‌ترین ویژگی امامت باطل دعوت به سوی آتش است: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ﴾. مراد از فرا خواندن به آتش دعوت به معصیت و کفر و افعالی است که استحقاق عذاب جهنم و آتش را در پی دارد، ازاین‌رو از امامان باطل به "ائمه کفر" یاد شده است: ﴿فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ﴾.

ویژگی دیگر امامان باطل پیمان‌شکنی و طعن در دین و ازاین‌رو پیکار با آنها لازم است: ﴿وَإِنْ نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ﴾، افزون بر این امامان باطل پس از مرگشان در دنیا به لعنت الهی گرفتار می‌شوند و در قیامت کسی آنان را یاری نمی‌کند و در آنجا از زشت چهرگان خواهند بود: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ وَأَتْبَعْنَاهُمْ فِي هَذِهِ الدُّنْيَا لَعْنَةً وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ هُمْ مِنَ الْمَقْبُوحِينَ﴾.

از برخی روایات تفسیری ذیل این آیه استفاده می‌شود که آنها امر و حکم مردم را بر امر و حکم خدا ترجیح می‌دهند و برخلاف کتاب خدا براساس هواهای نفسانی و تمایلات مردم عمل می‌کنند . گفتنی است که در روز قیامت که صفوف از هم جدا می‌شود هر گروهی در پی امامشان حرکت می‌کنند: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾. آنان که رهبری امامان حق و عادل را پذیرفته‌اند همراه آنان خواهند بود و آنان که پیشوایان گمراهی و باطل را برگزیده‌اند همراه آنها خواهند بود. البته در نظری دیگر، براساس روایاتی مقصود از امام در این آیه، امام حق است.

براساس آیات قرآن، امامت بر حق باشد یا باطل به جعل الهی است: ﴿قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾، ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾، ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾، ﴿وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾، ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ﴾. جعل امامت حکایت از آن دارد که امامت صرف نظر از حق یا باطل بودن آن، ویژگی خاص و نادری است که تنها در برخی افراد وجود دارد، به‌گونه‌ای که می‌توانند توجه دیگران را جلب کنند تا به آنان اقتدا کنند.

جعل امامت برای امامان حق، بالذات و برای امامان باطل، بالعرض است؛ یعنی از آن رو که نظام احسن عالم بدون امامت و رهبری از سوی صالحان و فاسدان تحقق‌پذیر نیست و باید نور و ظلمت، هدایت و ضلالت، ایمان و کفر و تقوا و فجور در کنار هم باشد تا هر کدام به سهم خود زیبایی مطلق عالم را تأمین کند، خداوند هر دو گونه رهبری را جعل فرموده است؛ ولی هیچ گاه این بدان معنا نیست که در همان سطحی که امامت حق بالاصاله به خداوند نسبت داده می‌شود، امامت باطل نیز بالاصاله به او منسوب باشد، زیرا خداوند اولاً و بالذات هادی است؛ نه مُضلّ، و اهل رحمت و مغفرت است؛ نه انتقام و عذاب و چنانچه از اضلال و انتقام و عذاب سخن به میان می‌آید برای آن است که هدایت بدون ضلالت معنا ندارد، چنان که رحمت و مغفرت بدون انتقام و عذاب تصور ندارد. درباره امامت نیز خداوند اولاً و بالذات، امامت حق را برای امامان صالح آن هم با توجه به کمالات و فضایلی که لازمه امامت آنان است جعل کرده، و در کنار آن ثانیاً و بالعرض امامت باطل را برای امامان فاسد و آن هم با توجه به رذایل آنان جعل فرموده است.

البته این جعل فقط تکوینی است؛ نه تشریعی، بر خلاف جعل امامت حق که هم تکوینی است و هم تشریعی، با این همه مفسران در تفسیر جعل امامت باطل، نظرات گوناگونی ارائه کرده‌اند؛ برخی گفته‌اند: جعل به معنای خذلان است؛ یعنی خدای سبحان پس از ارسال پیامبرانی برای هدایت آنان و در پی آنکه گروهی دعوت پیامبران را انکار کردند و راه کفر و گمراهی را در پیش گرفتند، به عنوان مجازات، آنان را مقتدای اهل آتش قرار داده است؛ نه اینکه جعل امامت برای آنها ابتدایی باشد. برخی دیگر گفته‌اند: آیه در مقام گزارش حال آنان در قیامت است، بدین معنا که آنها سردسته دوزخیان‌اند و هنگامی‌ که گروهی از دوزخیان به سوی آتش می‌روند، آنها پیشاپیش اصحاب آتش در حرکت‌اند، چنان‌که در دنیا نیز پیشوایان گمراهی بودند. برخی نیز جعل امامت را به معنای تسمیه و نامگذاری آنان به امام تأویل کرده‌اند؛ اما آیه بعد با آن سازگاری ندارد ، زیرا براساس آن آیه، به سبب پیروی دیگران از آنان در کفر و تبهکاری، در این جهان از پی آنها لعنت فرستاده می‌شود.

سیر تحقق امامت (زمینه‌های جعل امامت حق)

جعل امامت منوط به وجود زمینه‌هایی است:

1. صبر و شکیبایی: هدایت انسان‌ها به توحید و به ثمر رساندن آن، با دشواری‌هایی همراه است، از این رو برای عهده‌داری این امر خطیر، باید امامت به کسی سپرده شود که از مشکلات نهراسد و با شکیبایی این بار سنگین را به مقصد برساند: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا﴾.
2. یقین به آیات الهی: انسانی که به آیات الهی یقین دارد در کار هدایت امت موفق است و می‌تواند با نیروی یقین خط هدایت به امر الهی را تداوم بخشد: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا... كَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾، چنان که حضرت ابراهیم(ع) ابتدا برای دستیابی به یقین، از رؤیت ملکوت بهره‌مند شد: ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾ و پس از رسیدن به مقام یقین و تحقق به کلمات الله امامت به او اعطا گردید: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾.
3. موفقیت در آزمون‌های الهی: امامت زمانی به حضرت ابراهیم عطا شد که خدای سبحان او را به انواع ابتلائات، از جمله ذبح فرزند آزمود و او در همه آنها پیروز گردید.
4. عبودیت تام: کسانی که مقام امامت به آنان داده شده در عبودیت الهی استمرار داشته و با عبادت ملازم بوده‌اند: ﴿وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾، چنان که بر پایه برخی احادیث خدای سبحان ابراهیم را قبل از هر چیز عبد خود قرار داد و پس از آن مقام امامت را به او عطا کرد.
5. هدایت‌ یافتگی بدون واسطه: رسالت اساسی امام هدایت است و ازاین‌رو در صورتی می‌تواند دیگران را هدایت کند که خود به طور مستقیم و بدون واسطه از ناحیه خدا هدایت شده باشد: ﴿أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى﴾. براساس روایاتی در ذیل این آیه پیامبران و امامان هدایت یافتگان‌اند.

سیر رسیدن به امامت که از شئون رسالت کامله است، از نظر قرآن آسان و به سادگی قابل وصول نیست؛ زیرا دستیابی به آن پس از گذرندان امتحان‌های سخت و پر فراز ونشیبِ شخص به این مرحله امامت می‌رسد؛ زیرا برای تحقق بخشیدن اهداف رسالت در جامعه این مسئؤلیت با شخصیتی ویژه مواجه هستیم.

1. ابتلاء: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾
2. کارهایی که به وسیله آن خلیل شود. ﴿وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا﴾
3. ایثار و از خود گذشتگی. ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾.

دلایل امامت در قرآن

• در قرآن از دو الگویی یاد می‌شود که افزون برمناصب دیگر، امام و الگو بوده، و اسوه بودن آنها به صراحت تأکید شده است. حضرت ابراهیم که می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾ و در باره پیامبر اسلام که باز می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. به همین دلیل هم پیامبر و هم امام، اسوه و شاهد است. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا﴾. از این رو پیامبر اسلام هم نبی است و هم امام، چون او صاحب وحی است و شاهد و مبشر و نذیر است. و در اهمیت جایگاه امام باز همین بس که از نظر شیعه اکمال دین و اتمام نعمت و رضایت کامل و روزی که کافران از این دین مأیوس می‌شوند، با معرفی امام تحقق پیدا می‌کند: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾.
• روشن است که این آیه نمی‌تواند در باره ذکر چند حکم باشد، زیرا افزون براینکه پس از این فراز، باز احکامی دیگر بیان می‌شود، بیان چه حکمی کافران را مأیوس می‌سازد؟ باید این اوصاف در موضوع بس مهمی باشد که این چنین توصیف می‌شود، یا در آیه دیگر خطاب به پیامبر گفته می‌شود: اگر این پیام را ابلاغ نکنی هرگز رسالت خود را انجام نداده‌ای: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾.

امامت و حقیقت توحید

• در قرآن کریم آیات بسیاری وجود دارد که بر اختصاص اطاعت و ولایت به خداوند متعال دلالت مى‌کنند؛ خداوندی که نه در حکومت، شریکی دارد و نه در امر و فرمان. بنابراین همانطور که جایز نیست در عبادت شرک بورزیم و در کنار خدا، غیر او را نیز عبادت کنیم، در اطاعت نیز نمى‌توانیم هم خدا را و هم غیر او را اطاعت کنیم.
• اگر اطاعت تنها از آن خداست، مى‌بایست خداوند، امامی در میان خلق معین کند تا اطاعت از آن امام، اطاعت از خدا باشد. یعنی باید امامی از طرف خدا باشد که خدا، امر به اطاعت از او نماید تا در نتیجه با اطاعت از آن امام، توحید در اطاعت خدای سبحان نیز محقق گردد.
• لذا حقیقت توحید در "عبادت"، همان توحید در "اطاعت" خدا است و راهی به توحید در اطاعت نیست مگر به واسطه اطاعت از امامی که از طرف خدا منصّوب شده است؛ امامی که جز به آنچه رضای خدای سبحان است امر و نهی نمى‌کند.
• آیات بسیاری بر این حقیقت دلالت دارند که اطاعت فقط از آن خداست، حُکم، ملک، امر و ولایت تنها به دست اوست و فقط خداست که هر کس را بخواهد برای حکومت و سلطه بر مردم بر مى‌گزیند، در اینجا ما به برخی از آنها اشاره مى‌کنیم:

امام در معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان

واژه "امام" از ریشه "أَمَ" گرفته شده و معنای متعددی برای این ریشه در متون لغوی بیان شده است که جمع میان آنها چندان آسان به نظر نمی‌رسد؛ مثلاً ابن فارس با وجود آنکه تلاش کرده است که تمام معانی این واژه را به یک ریشه برگرداند، به نظر می‌رسد که در این امر موفق نبوده است. وی با تتبع در کاربردهای مختلف واژه "أَمَ" چهار اصل برای آن بیان می‌کند. ابن فارس بدون آنکه عنوانی خاص برای اصل اول ذکر کند، چهار باب با عناوین "اصل"، "مرجع"، "جماعت" و "دین" از آن متفرع می‌سازد. از دیدگاه وی سه اصل دیگر عبارت‌اند از: "القامة"، "الحین" و "القصد" که هر کدام کاربردهایی خاص دارد.

خلیل ابن احمد نیز درباره نخستین معنای این ریشه چنین می‌گوید: اعلم أن كل شي‏ء يضم إليه سائر ما يليه فإن العرب تسمي ذلك الشي‏ء أمّا...؛ "بدان که هر چیزی که سایر آنچه که از پی او می‌آید به او ضمیمه شود، پس همانا عرب آن چیز را امّ می‌نامد". به نظر می‌رسد این معنا، همان چیزی است که ابن فارس از آن به "اصل" یا "مرجع" و یا حتبی "قصد" تعبیر می‌کند؛ چرا که فروعات به اصل ضمیمه می‌شوند، أمّ مرجع سایر چیزهاست و سایر امور قصد آن را می‌کنند.

برخی دیگر از محققان عرصه لغت، با نگاهی جامع و کلان به کاربردها و مشتقات واژه "أَمّ"، معنای "قصد مخصوص" یا "قصد همراه با توجه خاص" را برای آن در نظر گرفته‌اند و تمامی معانی یاد شده را به این معنا برگردانده‌اند. به نظر می‌رسد، کاربردهایی مانند "القامة" و "الحین" را که در سخن ابن فارس به آن اشاره شد، را نتوان به اصل یاد شده برگرداند. صرف نظر از این اختلافات، اغلب ارباب لغت "امام" را از مصدر "ائتمام"، به معنای تقدم و پیشوایی دانسته‌اند. بنابراین، امام کسی است که یک قوم یا گروه به او اقتدا کنند و او پیشوای آنها باشد؛ از این‌رو به پیامبر، امام گفته می‌شود، چرا که پیشوای امت است؛ چنان‌که به خلیفه نیز از این‌رو که پیشوای رعیت است، امام می‌گویند. قرآن نیز از آنجا که پیشوای مسلمانان است، امام خوانده می‌شود.

ابن منظور در این باره می‌نویسد: أَمَّ القومَ و أَمَّ بهم: تقدَّمهم، و هي الإِمامةُ. و الإِمامُ: كل من ائتَمَّ به قومٌ كانوا على الصراط المستقيم أَو كانوا ضالِّين؛ "قوم را امامت کرد و بر قوم امامت کرد: بر آنها پیشی گرفت و آن همان معنای امامت است و امام کسی است که گروهی به او اقتدا کنند، خواه در راه مستقیم باشند یا آنکه گمراه باشند".

همچنین برخی از لغویون بر این باورند که "امام" گاه به معنای طریق نیز آمده است؛ چنان‌که در قرآن کریم می‌خوانیم: ﴿وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ﴾. البته به نظر می‌رسد، "امام" که از ریشه أَمَّ گرفته شده است، چه آن‌گاه که به معنای پیشوا و چه آن‌گاه که به معنای طریق به کار می‌رود، باز هم بریده از معنای "قصد" نیست؛ چرا که پیشوا کسی است که مردم او را قصد می‌کنند و طریق نیز چیزی است که رهپوی آن، قصدش را می‌کند. از آنچه که بیان شد، می‌توان بدین نتیجه دست یافت که امام، آن‌گاه که بر فردی اطلاق می‌شود، چنان‌که همین استعمال در این نوشتار مدنظر است، کسی است که اصل، مرجع و پیشوای مردم باشد و در یک سخن، کسی است که مردم او را قصد کنند.

نمونه‌های کاربرد واژه "امام" در قرآن کریم

در قرآن کریم، دوازده بار واژه "امام" به صورت‌های مختلف، اعم از جمع و مفرد، به کار رفته است. با نگاهی اجمالی، می‌توان این نمونه‌ها را چند دسته تقسیم کرد:

امام به معنای پیشوا

در هشت آیه، واژه "امام" یا مشتقات آن، به معنای پیشوا و مقتدای انسانی به کار رفته است. برخی از آنها عبارت‌اند از: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾.

البته باید توجه داشت که این واژه در قرآن کریم، تنها بر پیشوایان حق اطلاق نشده است، بلکه پیشوایی و اقتدا در امور باطل نیز حوزه کاربرد آن است؛ چنان‌که می‌خوانیم: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ﴾.

در آیه دیگری، نیز به صراحت، پیشوایی در امور باطل با واژه امام بیان شده است: ﴿فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ﴾.

در آیات دیگری، این واژه برای پیشوایی در امور حق به کار رفته است: ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾.

آیاتی نیز وجود دارد که برخی از مصادیق مفهوم امام را تعیین کرده‌اند؛ چنان‌که راجع به حضرت ابراهیم(ع) چنین آمده است: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾.

همچنین خداوند متعال پس از ذکر نام پیامبرانی همچون اسحاق و یعقوب(ع) می‌فرماید: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.

امام به معنای کتاب

در سه آیه از آیات قرآن کریم، امام بر "کتاب" اطلاق شده؛ چنان‌که از کتاب تورات با عنوان امام یاد شده است: ﴿وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً وَهَذَا كِتَابٌ مُصَدِّقٌ لِسَانًا عَرَبِيًّا﴾.

البته روشن است که در اینجا نیز مقصود همان پیشوایی کتاب است و در حقیقت معنای لغوی امام حفظ شده است. در آیات دیگری نیز از لوح محفوظ با این واژه یاد شده است: ﴿إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَى وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾.

اغلب مفسران گفته‌اند که مقصود از امام در این آیه، لوح محفوظ است؛ البته اینکه لوح محفوظ از جنس کتاب است، از دیگر آیات دانسته می‌شود؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾.

امام به معنای طریق

دست کم در یک آیه، واژه امام به معنای طریق به کار رفته است. خداوند متعال پس از بیان سرگذشت قوم حضرت نوح و شعیب(ع) می‌فرماید: ﴿فَانْتَقَمْنَا مِنْهُمْ وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ﴾.

گفتنی است، اگرچه برخی مفسران واژه امام را به معنای طریق دانسته‌اند، از این کاربرد قرآنی نمی‌توان نتیجه گرفت که هر سیر و طریقی را می‌توان امام نامید. در توضیح این مطلب باید گفت، برخی از مفسران گفته‌اند که مقصود از طریق در این آیه، راه میان مکه و مدینه و شام است و چنان‌که پیش‌تر نیز بیان شد، برخی مفسران نیز یادآور شده‌اند که این معنا از امام، بریده از معنای تقدم، پیشوایی و مقصود بودن نیست و می‌توان گفت شهرهای ویران شده اقوام پیشین در مسیر سفرهای مردم به شام، به گونه‌ای است که می‌تواند مایه عبرت و موجب هدایت شود و در حقیقت همچون امام، مقصود و نیز پیشوای مردم باشد. بنابراین، تنها این طریق خاص به هر طریقی مانند آن است که چون شأنیت پیشوایی و هدایت مردم را دارد، متصف به این وصف می‌شود.

ادله قرآنی امامت

• آیات بسیاری از قرآن کریم، جز آیات ذکر شده، بر این حقیقت دلالت می‌کنند که امامت و حکومت در جامعه به دست خداوند متعال است و او هر کس را بخواهد برای آن برمی‌گزیند. در ادامه به اختصار به برخی از این آیات اشاره می‌کنیم:
• ۱. آیات دال بر انحصار حکم در خداوند متعال:

• ﴿إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾؛
• ﴿إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ﴾؛
• ﴿أَلَا لَهُ الْحُكْمُ﴾؛
• ﴿وَلَا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَدًا﴾.

• ۲. آیاتی که در اختیار مردم بودن زمام حکومت و امامت را نفی و در دست خدا بودن آن را اثبات می‌کنند و بیان می‌کنند که مردم در این مسأله اختیاری ندارند.

• ﴿وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ * وَرَبُّكَ يَعْلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ وَمَا يُعْلِنُونَ * وَهُوَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولَى وَالْآخِرَةِ وَلَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾.
• ﴿وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوا أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾.

• این آیه نشان می‌دهد که زمام مُلک به دست مردم نیست و این خداوند متعال است که از میان بندگانش کسی را که شایسته این کار است، برمی‌گزیند؛ مُلک فقط از آنِ خداست و او هر کجا بخواهد آن را قرار می‌دهد، نه اینکه بشری باشد و مردم به دل‌خواهشان جایگاه آن را تعیین کنند.
• ۳. آیاتی که نشان می‌دهد خداوند متعال پیامبرانش را برای رهبری اجتماعی و سیاسی مردم مبعوث و آنها را به عنوان حاکم و پیشوای مردم منصوب نموده است و مردم را به فرمان پذیری از آنها به عنوان حاکمان و پیشوایانی که مأمور برپایی عدالت و قسط درمیان مردم هستند، امر فرموده است: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾.
• این آیه هدف از ارسال رسولان، که اقامۀ قسط در میان مردم است و وسیله آن، یعنی کتاب و میزان را بیان می‌کند. آیه تصریح دارد که پیامبران با دو وسیله به سوی مردم آمده‌اند: کتاب که همان تشریع است و میزان که عدالت در میان مردم یا حکومت عادلانه است و با این دو عنصر همۀ شرایط زندگی عادلانه و مرفه در سایۀ قسط و تقوا، برای جامعه انسانی فراهم می‌گردد.

• ﴿وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ﴾.
• ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا... وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾.
• ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ... فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ... أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾.
• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾.

• این آیه به ظرافت، دلالت می‌کند که پیامبران تنها به عنوان مبلّغانی از سوی خداوند فرستاده نشده‌اند، بلکه به عنوان حاکمانی مبعوث گشته‌اند که امر می‌کنند و باید اطاعت شوند؛ زیرا اطاعت در عبارت ﴿إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾ به پیامبر نسبت داده شده و در نتیجه - به اجازۀ خداوند متعال - وجوب اطاعت مربوط به پیامبر است؛ پس ناگزیر این اطاعت باید اطاعت حکومتی باشد، نه تبلیغی؛ یعنی اطاعت از پیامبر به عنوان حاکمی، که مانند هر حاکمی، امر و نهی می‌کند، واجب است، نه به عنوان واسطه‌ای برای ابلاغ امر و نهی خداوند که در این صورت مناسب نبود که اطاعت با اذن خداوند به پیامبر منسوب شود، بلکه باید مستقیماً به خود خداوند نسبت می‌یافت و مثلاً شایسته بود که این‌طور گفته شود: وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ اللَّهِ؛ ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای این که خدا، اطاعت شود.
• همچنین خداوند در مقام سخن از سرگذشت پیامبران و مأموریت ایشان نسبت به قومشان، می‌فرماید:

• ﴿إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنی لَکمْ رَسُولٌ أَمِینٌ * فَاتَّقُواْ الله وَ أَطِیعُونِ﴾.
• ﴿إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾.
• ﴿إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَالِحٌ أَلَا تَتَّقُونَ * إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ * فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ... وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ * الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ﴾.

• این آیات به روشنی مأموریت پیامبران را بیان می‌کند و نشان می‌دهد که همه آنها برای رهبری مردم آمده‌اند و از سوی خداوند سبحان به حکومت بر ایشان گماشته شده‌اند و معنای این سخن همه ایشان که فرمودند: ﴿أَطِيعُونِ﴾ نیز همین است؛ زیرا اطاعت در اینجا نیز، همچون آیه پیش گفته، اطاعت از پیامبر به عنوان حاکم است، نه فقط به عنوان مبلّغ از جانب خداوند متعال.
• این مطلب دو قرینۀ کاملاً روشن دارد:

1. در عبارت ﴿أَطِيعُونِ﴾ اطاعت به پیامبر نسبت داده شده، نه به خدای سبحان که این نشان می‌دهد مقصود از اطاعت از پیامبر، اطاعت از او به عنوان حکمرانی است که حاکمانه امر و نهی می‌نماید، نه اطاعت از مبلّغی که تنها اوامر و نواهی خداوند را ابلاغ می‌کند و بس؛ زیرا اگر چنین چیزی منظور بود باید این عبارات از زبان پیامبران به گونه‌ای دیگر حکایت می‌شد و امر آنان به اطاعت، به خدا نسبت می‌یافت، نه خودشان و مثلاً باید چنین می‌گفتند: ﴿اتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوه﴾. اما اکنون که سخن حکایت‌شدۀ آنان، در قرآن این است که ﴿اتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ﴾ باید گفت که این سخن صراحت دارد که منظور از این اطاعت، اطاعت حکومتی است، نه تبلیغی محض.
2. این عبارات ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ... وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ... الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ﴾.

• حاصل آنکه اندیشیدن در مجموع این آیات و مانند آنها، ما را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که مسأله امامت و حکومت، همچون نبوت، امری الهی است که تنها با تعیین الهی محقق می‌شود، نه با انتخاب مردم؛ اختیار این امر به دست خداست و او هر کس از بندگان صالح و شایسته‌اش را که بخواهد برای امامت برمی‌گزیند و این سنتی الهی است که در طول تاریخ جریان داشته است.
• افزون بر این، فصل خطاب شرع در موضوع امامت، مضمون بسیاری از آیات و روایات قطعی است که در آنها بر امام پس از پیامبر(ص) تصریح شده است و از آنجا که ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ﴾، پس اگر خدا و پیامبرش در موضوع امامت، حکمی داده باشند، مسلمانان راهی جز این ندارند که به این حکم گردن بنهند و در برابر آن سر تسلیم فرود بیاورند.

امامت در بایسته‌های فقه سیاسی

قرآن امامت را به عنوان رهبری جامعه انسانی و وسیله هدایت انسان و مظهر خلاقیت الهی در زمین و حجت خدا و مرتبتی برتر از نبوت می‌شمارد:

1. ﴿إِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.
2. ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ﴾
3. ﴿لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ﴾. این آیه گرچه در مورد رسولان است ولی ملاک احتیاج به حجت را بیان می‌کند که در مورد امام و رهبر نیز صادق است، و از سوی دیگر این رسولان که حجت‌های خدا بوده‌اند به دلیل آیه اول، امامان نیز می‌باشند.

امامت در بایسته‌های فقه سیاسی

• امامت مقامی والاتر از مقام نبوت یا رسالت است که روح و باطن نبوت و رسالت به آن باز می‌گردد و میزان شرافت نبی یا رسول، به مقدار برخورداری از این مقام است. به همین دلیل، حضرت ابراهیم(ع) در پی این آیه، علی‌رغم آنکه می‌دانست در میان ذریه‌اش متقی و نبی و رسول خواهند بود، سؤال کرد که آیا این مقام منیع امامت به آنان نیز می‌رسد یا خیر؟ و پروردگار فرمود: ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾. لازم به توضیح است که عبارت ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ عامی است که تخصیص بردار نیست؛ یعنی هر آن کس که ظالم به خود و یا دیگری باشد، به عهد الهی نمی‌رسد؛ خواه از نسل ابراهیم(ع) و یا غیر از او باشد.

• امامت در اینجا به معنای مقتدایی در اظهار عهد الهی است؛ چنان که خداوند در ذیل آیه، از امامت به عهد تعبیر فرمود. مراد از عهد الهی نیز، پیروی نکردن از شیطان است: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ﴾.

بنابراین، عهد الهی به معنای استقرار بر صراط مستقیم و پاک شدن از تمام مظاهر عبودیت شیطان است. اصولاً خداوند انسان را برای مستقر شدن در این مقام خلق کرده و شیطان مانع قرار گرفتن انسان در این مقام است: ﴿قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ * ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ﴾.

بر اساس تعبیر قرآن، منع از استقرار انسان بر صراط مستقیم، «اغوای شیطان» است و استقرار کامل در عهد الهی و صراط مستقیم، «مقام مخلَصین» است: ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ * قَالَ هَذَا صِرَاطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ﴾.

• امام مظهر کامل توحید در میان خلق است. اساساً «عهد الهی» به معنای ظهور کامل فضائل توحیدی در عمل و نظر برای بنده است؛ و امام کسی است که این مقام به طور کامل در او محقق شده؛ لذا امام بنده مخلَصی است که هیچ حجابی میان او و فطرت توحیدی‌اش، که همان عهد ازلی باشد، مانع نشده است. چنان که در عالم ملکوت، این ظهور برای همه دست داد و یک‌صدا با دیدن فطرت خود، اذعان به توحید کردند؛ اما با گرفتار شدن در عالم دنیا و مکاید شیطانی، از فطرت خود محجوب شدند؛ جز کسانی که با تحمل سختی‌ها، در امتحانات موفق گردیدند و نهایتاً گرفتار حجاب نشدند و در نتیجه، مقام مخلَصین، عالَم امر و ملکوتِ فطرت آنها به طور کامل برایشان ظاهر شد: ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ نَافِلَةً وَكُلًّا جَعَلْنَا صَالِحِينَ * وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.

• امام، عامل به عهد الهی و هادی خلائق به انجام آن است. خداوند در سوره اعراف پیرامون پیمان ازلی خود می‌فرماید: ﴿وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ﴾.

چنان که از عمومیت آیه برمی آید، این عهد از همه بنی‌آدم گرفته شد و همگی نیز اذعان به آن نمودند و در عالم دنیا موظف به اظهار آن شدند. مؤدای این پیمان ازلی، اقرار بر ربوبیت پروردگار و تعهد به بندگی صحیح در درگاه الهی است: ﴿أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا﴾. در میان بندگان، کسانی موفق به عمل به چنین پیمانی می‌شوند که همان گونه که در عهد ازلی، با مشاهده مقام ربوبیت الهی، اذعان به بندگی در بارگاه الهی نمودند، در دار دنیا نیز پیوسته متمکن در توحید و در عالی‌ترین مقام مخلَصیت باشند. امام، بنابر عصمت و طهارتی که دارد، اولاً، خود به نحو کامل و مرضی الهی به عهد ازلی الهی پایبند است و ثانیاً، هادی خلایق در عمل به پیمان الهی است.

• اگر فلسفه خلقت انسان رسیدن به مقام تعبد کامل است، امام عبد کامل خداوند است؛ زیرا انسانیت انسان (بنابر آیه میثاق) با عهد ازلی شکل گرفت. خداوند در آیات مختلف، از این عهد، به مقام تعبد نام برد و فرمود: ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾.

بنابراین، پایبندی به عهد ازلی یعنی اظهار تعبد کامل در درگاه الهی و امام، علماً آگاه‌ترین انسان‌ها به ربوبیت الهی و عملاً متعبدترین انسان‌ها در عمل به فرامین الهی است و کامل‌ترین عبادت خداوند توسط امام انجام می‌پذیرد.

• امام، مهتدی به هدایت الهی است. از جمله آثار تعهد به عهد ازلی خداوند، رسیدن به مقامی است که خداوند، خود تولی کامل بنده را در هدایت در صراط مستقیم توحید بر عهده گیرد؛ چنان که خطاب به بنی‌اسرائیل می‌فرماید: ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ﴾.

او درباره تولی امور صالحین از بندگان نیز می‌فرماید: ﴿إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ﴾. چون مقام امامت بالاترین مقام ابراز بندگی است، او همانا کامل‌ترین مصداق بنده صالح پروردگار است. در نتیجه، امام به طور کامل در تحت هدایت و ولایت الهی است.

مصادیق عهد الهی با چنین بندگانی در اصطلاحات دینی، مقام نبوت، رسالت، ولایت، عصمت، خازن علم الهی، مظهر مشیت حق و سایر صفاتی می‌باشد که در زیارات حضراتشان ذکر شده؛ ولی جامع و اکمل این مقامات که باطن و روح مقام‌های مذکور است، مقام «امامت» می‌باشد تا به آنجاکه حضرت ابراهیم(ع) در اواخر عمر و بعد از امتحانات سخت به این مقام نائل شد.

• امام، خود بر صراط مستقیم استقرار دارد و نیز هادی دیگران به سوی آن است؛ زیرا در فرهنگ قرآنی، امام کسی است که:

اولاً، خود مستقر بر صراط مستقیم و عالم ملکوت و عالم امر است: ﴿يس * وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ * إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ * عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. استقرار در این مقام، همان ظهور کامل مقام خلافت الهی و شهود عالم ملکوت و ابراز تمام و کمال سجایای انسانی در فطرت توحیدی است که از آن به مقام «امامت» و «ولایت» و یا انسان کامل تعبیر می‌شود.

ثانیاً، امام به لحاظ لغوی، به معنای پیشوا است؛ و امام در این مقام کسی است که پیشوا و قافله سالار دیگران در هدایت به عالم ملکوت است.

• امام والاترین اسم برای والاترین بندگان خدا است. در فرهنگ کلمات اهل بیت(ع)، مقام امامت عالی‌ترین اسمی است که خداوند بر مقرب‌ترین بندگان خود، هنگامی که در عالی‌ترین مدارج سیر قربی قرار دارند، می‌نهد؛ چنان‌که امام صادق(ع) در بیان آیه امامت، خطاب به هشام بن حکم می‌فرمایند: «لَوْ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّ اسْماً أَفْضَلُ‏ مِنْهُ‏ لَسَمَّانَا بِهِ‏».

از فحوای کلام امام صادق(ع) بر می‌آید که مقام امامت در این آیه بالاترین مقامی است که انسانی می‌تواند به آن نائل شود و از این بیان برمی آید که هر آنچه خداوند به حضرت ابراهیم و ذریه ایشان(ع) عطا فرمود، کامل‌تر از آن را به رسول اکرم(ص) و اوصیاء گرامی‌اش، ائمه اطهار(ع)، عنایت کرد.

• امام طریق ایصال فیض و نیز مشیت الهی است. اساساً هادی بالذات، خداوند است و امام واسطه فیض هدایت الهی و رحمت رحیمیه پروردگار بر امت می‌باشد؛ بنابراین، قلب امام طریق رحمت رحمانیه حق در نظام تکوین و رحمت رحیمیه پروردگار در نظام تشریع است؛ به این ترتیب، قلب امام ظرف مشیت الهی است؛ چنان که امام زمان(ع) در ضمن روایتی طولانی در اوصاف امام، خطاب به کامل بن ابراهیم می‌فرمایند: «قُلُوبُنَا أَوْعِيَةٌ لِمَشِيئَةِ اللَّهِ فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شَيْئاً شِئْنَا وَ اللَّهُ يَقُولُ‏ ﴿وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ﴾».

• امام تنها راه رسیدن به عالم ملکوت است. با توجه به ویژگی‌هایی که برای مقام امامت ذکر شد (مهتدی بودن به هدایت پروردگار، استقرار بر صراط مستقیم، برخورداری از علم و عصمت الهی و وساطت در هدایت ایصالی خداوند) روشن می‌شود که امام تنها راه نیل انسان‌ها به هدایت، سعادت حقیقی و هدف غائی از خلقت است.

امام صادق(ع) در بیان بلندی به مفصل، در عظمت مقام امامت می‌فرمایند: «اگر به ما اجازه داده می‌شد تا جایگاه و مقام خود نزد پروردگار را بیان کنیم، شما تاب تحمل آن را نداشتید». مفضل می‌پرسد: «یعنی مقام علمی شما در نزد خداوند؟» حضرت می‌فرمایند: «مقام علمی کمترین آن است». ایشان سپس به گوشه‌هایی از مقامات نوری مرتبه امامت در نظام کیانی اشاره می‌کنند: «عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: لَوْ أُذِنَ لَنَا أَنْ نُعْلِمَ النَّاسَ حَالَنَا عِنْدَ اللَّهِ وَ مَنْزِلَتَنَا مِنْهُ لَمَا احْتَمَلْتُمْ فَقَالَ لَهُ فِي الْعِلْمِ فَقَالَ الْعِلْمُ أَيْسَرُ مِنْ ذَلِكَ إِنَّ الْإِمَامَ وَكْرٌ لِإِرَادَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يَشَاءُ إِلَّا مَنْ يَشَاءُ اللَّهُ‏».

پیرامون مقام علمی امام روایات فراوانی وارد شده. در اینجا تنها به روایتی اشاره می‌نماییم که طی آن، امام روشنی و اشراف خود بر عالم را به اشراف افراد عادی بر کف دست خود تشبیه می‌نمایند: «قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) لِحُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ يَا حُمْرَانُ إِنِ‏ الدُّنْيَا عِنْدَ الْإِمَامِ‏ وَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِينَ إِلَّا هَكَذَا وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى رَاحَتِهِ يَعْرِفُ ظَاهِرَهَا وَ بَاطِنَهَا وَ دَاخِلَهَا وَ خَارِجَهَا وَ رَطْبَهَا وَ يَابِسَهَا».

بنابراین، امام نه تنها بر حوادث عوالم ملک و ملکوت آگاهی دارد، بلکه بر خفایای قلوب انسان‌ها نیز آگاهی دارد؛ و هر آن چه در عالم به اراده الهی در ظاهر و باطن جاری شود، از طریق امام و به اذن و مشیت امام انجام می‌گیرد. این موضوع با تعابیر گوناگون در روایات و زیارات ائمه اطهار(ع) مطرح گردیده است؛ از جمله امام صادق(ع) در زیارت امام حسین(ع) می‌فرمایند: «... بِكُمْ يُنَزِّلُ اللَّهُ الْغَيْثَ وَ بِكُمْ تَسِيخُ الْأَرْضُ الَّتِي تَحْمِلُ‏ أَبْدَانَكُمْ‏ وَ تَسْتَقِرُّ جِبَالُهَا عَنْ مَرَاسِيهَا إِرَادَةُ الرَّبِّ فِي مَقَادِيرِ أُمُورِهِ تَهْبِطُ إِلَيْكُمْ وَ تَصْدُرُ مِنْ بُيُوتِكُمْ وَ الصَّادِرُ عَمَّا فَصَلَ مِنْ أَحْكَامِ الْعِبَادِ».

• امام شفیع انسان‌ها در پیشگاه خداوند است. امام به همان ترتیب که واسطه فیض الهی به سوی انسان‌ها است، شفیع و واسطه التجای انسان‌ها به درگاه خداوند است. به عبارت دیگر، در مسیر انسان به سوی خدا، بازگشت همه امور به پروردگار از طریق امام تحقق می‌یابد؛ لذا هرگونه ارتقاء و نیل به هر مقامی در نظام تکوین و تشریع، صرفاً از طریق امام و با وساطت و شفاعت ایشان امکان‌پذیر است.

روایت ذیل به گوشه‌ای از این مقامات اشاره می‌نماید: «عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ خَيْثَمَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‏ نَحْنُ جَنْبُ اللَّهِ وَ نَحْنُ صَفْوَتُهُ وَ نَحْنُ خِيَرَتُهُ وَ نَحْنُ مُسْتَوْدَعُ‏ مَوَارِيثِ‏ الْأَنْبِيَاءِ وَ نَحْنُ أُمَنَاءُ اللَّهِ وَ نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ أَرْكَانُ الْإِيمَانِ وَ نَحْنُ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ وَ نَحْنُ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ نَحْنُ الَّذِينَ بِنَا يَفْتَحُ اللَّهُ وَ بِنَا يَخْتِمُ وَ نَحْنُ أَئِمَّةُ الْهُدَى وَ نَحْنُ مَصَابِيحُ الدُّجَى وَ نَحْنُ مَنَارُ الْهُدَى وَ نَحْنُ السَّابِقُونَ وَ نَحْنُ الْآخِرُونَ وَ نَحْنُ الْعَلَمُ الْمَرْفُوعُ لِلْخَلْقِ مَنْ تَمَسَّكَ بِنَا لَحِقَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنَّا غَرِقَ وَ نَحْنُ قَادَةُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ وَ نَحْنُ خِيَرَةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ الطَّرِيقُ وَ صِرَاطُ اللَّهِ الْمُسْتَقِيمُ إِلَى اللَّهِ وَ نَحْنُ مِنْ نِعْمَةِ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ نَحْنُ الْمِنْهَاجُ وَ نَحْنُ مَعْدِنُ النُّبُوَّةِ وَ نَحْنُ مَوْضِعُ الرِّسَالَةِ وَ نَحْنُ الَّذِينَ إِلَيْنَا مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ وَ نَحْنُ السِّرَاجُ لِمَنِ اسْتَضَاءَ بِنَا وَ نَحْنُ السَّبِيلُ لِمَنِ اقْتَدَى بِنَا وَ نَحْنُ الْهُدَاةُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ نَحْنُ عِزُّ الْإِسْلَامِ وَ نَحْنُ الْجُسُورُ وَ الْقَنَاطِرُ مَنْ مَضَى عَلَيْهَا سَبَقَ وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا مَحَقَ وَ نَحْنُ السَّنَامُ الْأَعْظَمُ وَ نَحْنُ الَّذِينَ بِنَا نَزَلَ الرَّحْمَةُ وَ بِنَا تُسْقَوْنَ الْغَيْثَ وَ نَحْنُ الَّذِينَ بِنَا يُصْرَفُ عَنْكُمُ الْعَذَابُ فَمَنْ عَرَفَنَا وَ نَصَرَنَا وَ عَرَفَ حَقَّنَا وَ أَخَذَ بِأَمْرِنَا فَهُوَ مِنَّا وَ إِلَيْنَا».

کاربردهای امام در قرآن

واژه امام در هفت آیه از قرآن کریم ذکر شده است. با مراجعه به کتب تفسیری روشن می‌شود که این واژه در پنج معنا به کار رفته است:

وجه نخست، امام به معنای مقتدا و پیشواست؛ چنان‌که خدای متعال در آیه ۱۲۴ سوره بقره فرمود: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾. همچنین در آیه ۷۴ سوره فرقان فرمود: ﴿وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾.

وجه دوم، به معنای «نامه اعمال» است؛ چنانکه خداوند در آیه ۷۱ سوره بنی اسرائیل می‌فرماید: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾. البته برخی مفسران، واژه «امام» در آیه کریمه را به همان معنای نخست یعنی رهبر و پیشوا تفسیر کرده‌اند.

وجه سوم، به معنای «لوح محفوظ» است؛ همان طور که در آیه ۱۲ سوره یس فرموده است: ﴿كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾.

وجه چهارم، به معنای «کتاب تورات» است؛ چنان که خداوند در آیه ۱۷ سوره هود و همچنین در آیه ۱۲ سوره احقاف، از تورات با عنوان امام یاد می‌کند و می‌فرماید: ﴿وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا﴾. البته در اینجا نیز مفهوم لغوی امام حفظ شده و مراد، پیشوایی تورات است.

وجه پنجم، به معنای راه روشن و پیداست؛ چنان که در آیه ۷۹ سوره حجر فرمود: ﴿وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ﴾.

دلالت قرآن

از آیات قرآن به خوبی استفاده می‌شود که امامت از اصول دین است، خدای تعالی می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾. و نیز می‌فرماید: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾.

و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾. با توجه به شأن نزول دو آیه قبل، و با توجه به این که مردم بعد از رسول الله همچنان تظاهر به اسلام داشتند و هیچ یک از شعائر دین ترک نشده بود، نتیجه سه آیه این است که عدم پذیرش امامت و تسلیم نشدن در مقابل جانشین خاتم الانبیاء(ع)، ارتداد و بازگشت به جاهلیت است. بنابراین از اصول دین بودن امامت امیرالمؤمنین(ع) به وضوح از آیات فوق به اثبات می‌رسد.

منابع

1. حسینی میلانی، سید علی، جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام ج۱