خاستگاه انتظار: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۵۵

منشأ انتظار

منشأ و خاستگاه انتظارِ ظهور را می‏‌توان در گزینه‌‏های زیر تحلیل و تبیین کرد:
ندای فطرت و طبیعت ذات بشر: چشم‌داشت آمدن یک مصلح آسمانی و امید به آینده‌‏ای روشن و استقرار صلح و عدل، امری فطری و طبیعی است و همۀ افراد ـ طبق فطرت ذاتی خود ـ تمایل دارند روزی فرابرسد که جهان بشریت در پرتو ظهور رهبری از نابسامانی‌‏ها نجات یابد. براین اساس، انتظار، عقیده‌ای است که خداوند در نهاد و درون انسان قرار داده و فراگیر بودن آن در بین همۀ اقوام و ملت‌ها و دایمی بودن آن در وجود انسان، دلیلی بر فطری بودن انتظار است^[۱].
ظلم‌‏ستیزی و نجات مستضعفان‏: باورداران به رسولان الهی، عموماً افراد تهی‏دست و تحت ستم جامعه بوده‌‏اند که از اطاعت سردمداران کفر و باطل سرپیچی کرده و در طریق حق و ظلم ستیزی گام نهاده بودند. سفیران الهی نیز که رهبری صالحان و ستمدیدگان را عهده‌‏دار بوده‌‏اند، همواره با ستمکاران نزاع و درگیری داشته‌‏اند. آنان با ابلاغ پیام الهی و بشارت ظهور منجی، پیروان خود را به استقامت و صبر و بردباری و انتظار فرج دعوت می‌‏کردند. قرآن به صراحت، به این مطلب اشاره کرده، می‌‏فرماید: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾^[۲]؛ این وعدۀ قطعی خدا بر مؤمنان است که آنان تمامی زمین و زمان را به ارث خواهند برد^[۳].
شکست و ناکامی حکومت‏‌ها و نظام‎‏های سیاسی‏: مشکلات دائمی جهان (جنگ‌‏ها، نابرابری‏‌ها، ناامنی‌‏ها، بیدادگری‏‌ها و...)؛ نیازها و خواسته‌‏های ضروری بشر؛ آرمان‌‏های همیشگی بشر و تجارب گذشته انسان‌‏ها در ضعف و ناتوانی حکومت‌‏ها در این نابسامانی‌ها، از اساسی‌ترین ریشه‌های انتظار عمومی است که موجب خواست آگاهانه و طلب عاشقانۀ ظهور منجی و مصلح الهی از سوی بیشتر انسان‌‏ها می‌‌گردد^[۴].
فلسفه تاریخ و معناداری آن‏: روند طولانی ‏مدت تاریخ، دارای هدف، غایت و معنای مشخصی است و آن تحقّق جامعۀ موعود الهی و رسیدن بشر به اوج سعادت و کمال مادی و معنوی است. البته هدفی که قرآن برای کاروان بشری ترسیم می‌‏کند، عبادت و در نتیجه رسیدن به قرب الهی است: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ﴾^[۵]؛ این ایده در دورانی از تاریخ، به کمال و تمام تحقّق خواهد یافت و آن عصر ظهور مهدی موعود است‏^[۶].
قانون سیر تکاملی جامعه‌‏ها: از آن روز که انسان خود را شناخته، هیچگاه زندگی یکنواختی نداشته است؛ بدین ‏جهت پیشرفت‌‏ها و تحوّلات فراوانی صورت گرفته ولی به هیچ‌‏یک از اینها قانع نیست و عشق به تکامل در درون جان آدمی، شعله‌‏ای جاودانه و خاموش ناشدنی است. یکی از بارقه‏‌های امید مردم برای رسیدن به آینده‌‏ای روشن و دنیایی پر از صلح و صفا و برادری و برابری ـ آن هم با ظهور منجی موعود ـ در پرتو قانون تکاملی جامعه‌‏ها روشن می‌‏شود^[۷].
قانون کنش و واکنش‏‌های تاریخی‏: همواره تحول‏ها و انقلاب‏های وسیع، عکس‌العمل مستقیم فشارهای قبلی بوده است. براساس این قانون می‏توان ثابت کرد، وضع کنونی جهان آبستن انقلابی بزرگ و جهانی است. فشار جنگ‏ها، مظالم، بیدادگری‏ها، تبعیض‏ها و بی‏عدالتی‏ها، توأم با ناکامی و سرخوردگی انسان‏‌ها، از قوانین فعلی برای از بین بردن یا کاستن این فشارها، سرانجام واکنش شدید خود را آشکار خواهد ساخت و سازمان نظام کنونی، جوامع انسانی را به هم ریخته و طرح نوینی ایجاد خواهد کرد. این طرح و برنامۀ انقلابی و گسترده، همان قیام و ظهور مهدی موعود (ع) است^[۸].
قانون انتظار عمومی‏: در نهاد انسان‌‏ها، همواره عشق به نیکی، زیبایی و آگاهی نهفته است. باور به ظهور مصلح جهانی، جزئی از این عشق و زیباخواهی است. در واقع ظهور امام مهدی (ع)، بروز کامل این فضایل و خوبی‌‏هاست و این مطلوب و خواست همۀ انسان‌‏های بصیر و پاک‏‌سرشت و نقطۀ اوج این علاقه و عشق‏‌ورزی است. عمومیت این اعتقاد در همۀ مذاهب، نشانۀ دیگری بر اصالت و واقعیت آن است‏^[۹].
اتفاق ادیان و مصلحان بشری‏: تمام ادیان آسمانی به پیروان خود، عصر درخشان و سعادت عمومی، آینده مشعشع و صلح جهانی و دوران پرخیر و برکت را نوید داده‏‌اند که در آن، نگرانی‌‏ها، دلهره‌‏ها و هراس‌‏ها مرتفع شود و به یمن ظهور شخصی بزرگ و مردی خدایی، روشنایی یکتاپرستی، تاریکی شرک را زایل سازد و علم و عدل و راستی و امانت، چهره جهان ‏آرای خود را بنمایانند و همه ‏جا را منوّر سازند^[۱۰].
ابتنای بر قرآن و حدیث‏: اصل مهدویت، مبتنی بر آیات متعددی از قرآن است که دلالت بر پیروزی و فلاح و غلبۀ سپاه خدا دارند. این آیات علاوه بر آنکه بر استقرار دین خدا در سراسر زمین و آینده درخشان عالم دلالت دارند، برحسب معتبرترین مدارک و تفاسیر و احادیث، به تحوّل بی‌‏سابقه و بی‏‌نظیر و انقلابی که به رهبری و قیام حضرت مهدی (ع) انجام خواهد گرفت، تفسیر شده است. آیاتی مانند: ﴿فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾^[۱۱]؛ ﴿إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ﴾^[۱۲]؛ ﴿وَيُرِيدُ اللَّهُ أَن يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ﴾^[۱۳]؛ ﴿لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ﴾^[۱۴]؛ ﴿وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ﴾^[۱۵]. علاوه بر آیات قرآن، مهدویت و تمامی فروع و جزئیات آن، مبتنی بر احادیث معتبر و متواتر است؛ زیرا کتاب‏‌های حدیث و صحاح و مسانید و اصول سنت و شیعه در این زمینه، از حد احصا و شمارش خارج است. بر این اساس نیز اصل مهدویت مورد اتفاق مسلمانان و اجماع شیعه و سنّی است^[۱۶].
کمال‌طلبی انسان: آدمی دلی دارد که با شهادت این عالم تأمین نمی‌شود. دل آدمی بزرگتر از محدودۀ این زندگی است و همین دل بزرگ، گرایش به غیب را دارد. همین گرایش به غیب انتظار را می‌آورد که در واقع ربط ایمان و غیب و انتظار است. این تلقی از انسان، انتظار را تفسیر جدید و عمیقی می‌کند که حتی در متن رفاه و عدل و در متن سامان و فراغت، آدمی را بی‌قرار و منتظر می‌سازد و در متن نظام نوین جهانی و با دستیابی هر فردی به سیستم‌های پیشرفته، باز او را به غربت، به دیوار و حتی به التهاب و دلهره گره می‌زند. چون می‌داند از این همه رفاه و عیش و راحت باید جدا شود^[۱۷]

پرسش مستقیم

خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ ر. ک: الهی‌نژاد، حسین، ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر، ص ۲۵۶-۲۵۷؛ کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.
↑ «و در زبور پس از تورات نگاشته‌ایم که بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.
↑ ر. ک: الهی‌نژاد، حسین، ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر، ص ۲۵۶-۲۵۷؛ کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.
↑ ر. ک: صفائی حائری؛ علی، تو می‌آیی، ص ۱۴ -۱۸؛ کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.
↑ «و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.
↑ ر. ک: کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.
↑ ر. ک: کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.
↑ ر. ک: کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.
↑ ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی، ص ۱۵- ۳۵ و ص ۹۷.
↑ ر. ک: صافی گلپایگانی، لطف‌الله، امامت و مهدویت، ج ۲، ص ۱۳۵- ۱۴۴.
↑ «بی‌گمان حزب خداوند پیروز است» سوره مائده، آیه ۵۶.
↑ «که آنان یاری شده‌اند» سوره صافات، آیه ۱۷۲.
↑ «و (یاد کن) آنگاه را که خداوند به شما وعده می‌فرمود که (پیروزی بر) یکی از دو دسته از آن شما باشد و شما دوست می‌داشتید که آن دسته بی‌جنگ‌افزار از آن شما گردد اما خداوند می‌خواست که حقّ را با کلمات خویش تحقّق بخشد و ریشه کافران را بر کند» سوره انفال، آیه ۷.
↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.
↑ «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.
↑ ر. ک: کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.
↑ ر. ک: صفائی حائری؛ علی، تو می‌آیی، ص ۱۴ -۱۸.

[1] ر. ک: الهی‌نژاد، حسین، ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر، ص ۲۵۶-۲۵۷؛ کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.

[2] «و در زبور پس از تورات نگاشته‌ایم که بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.

[3] ر. ک: الهی‌نژاد، حسین، ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر، ص ۲۵۶-۲۵۷؛ کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.

[4] ر. ک: صفائی حائری؛ علی، تو می‌آیی، ص ۱۴ -۱۸؛ کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.

[5] «و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.

[6] ر. ک: کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.

[7] ر. ک: کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.

[8] ر. ک: کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.

[9] ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی، ص ۱۵- ۳۵ و ص ۹۷.

[10] ر. ک: صافی گلپایگانی، لطف‌الله، امامت و مهدویت، ج ۲، ص ۱۳۵- ۱۴۴.

[11] «بی‌گمان حزب خداوند پیروز است» سوره مائده، آیه ۵۶.

[12] «که آنان یاری شده‌اند» سوره صافات، آیه ۱۷۲.

[13] «و (یاد کن) آنگاه را که خداوند به شما وعده می‌فرمود که (پیروزی بر) یکی از دو دسته از آن شما باشد و شما دوست می‌داشتید که آن دسته بی‌جنگ‌افزار از آن شما گردد اما خداوند می‌خواست که حقّ را با کلمات خویش تحقّق بخشد و ریشه کافران را بر کند» سوره انفال، آیه ۷.

[14] «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.

[15] «و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.

[16] ر. ک: کاگر، رحیم، مهدویت پیش از ظهور، ص۱۶-۲۲.

[17] ر. ک: صفائی حائری؛ علی، تو می‌آیی، ص ۱۴ -۱۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{مهدویت/بالا}}
 {{مهدویت}}
-==مقدمه==
+== [[منشأ انتظار]] ==
-منشأ و خاستگاه [[انتظار ظهور]] نجات‌‏دهنده بزرگ را می‏‌توان در گزینه‌‏های زیر تحلیل و [[تبیین]] کرد:
+* منشأ و خاستگاه انتظارِ [[ظهور]] را می‏‌توان در گزینه‌‏های زیر تحلیل و [[تبیین]] کرد:
-#'''ندای [[فطرت]] و طبیعت ذات [[بشر]]:''' چشم‌داشت آمدن یک [[مصلح]] آسمانی و [[امید]] به آینده‌‏ای روشن و استقرار [[صلح]] و [[عدل]]، امری فطری و طبیعی است که با ذات و وجود [[آدمی]] سروکار داشته و با [[آفرینش]] هر انسانی همراه است و زمان و مکان نمی‌‏شناسد و به هیچ [[قوم]] و ملّتی اختصاص ندارد. بر این اساس همه افراد -طبق [[فطرت]] ذاتی خود- مایلند روزی فرارسد که [[جهان]] [[بشریت]] در پرتو [[ظهور]] [[رهبری]] از نابسامانی‌‏ها [[نجات]] یابد. بر این اساس می‌‏توان ادعا کرد که هر فرد علاقه‌‏مند به [[سرنوشت]] [[بشریت]] و طالب [[تکامل]] معنوی و رشد و بالندگی، خواهان و آرزومند [[قیام]] یک [[منجی]] جهانی و [[مصلح کل]] است و در [[انتظار ظهور]] چنین شخصی لحظه‏‌شماری می‌‏کند.
+* '''ندای [[فطرت]] و [[طبیعت]] ذات [[بشر]]''': [[چشم‌داشت]] آمدن یک [[مصلح]] آسمانی و [[امید]] به آینده‌‏ای روشن و استقرار [[صلح]] و [[عدل]]، امری [[فطری]] و طبیعی است و همۀ افراد ـ طبق [[فطرت]] ذاتی خود ـ تمایل دارند روزی فرابرسد که [[جهان]] [[بشریت]] در پرتو [[ظهور]] [[رهبری]] از نابسامانی‌‏ها [[نجات]] یابد. براین اساس، [[انتظار]]، عقیده‌ای است که [[خداوند]] در نهاد و [[درون انسان]] قرار داده و فراگیر بودن آن در بین همۀ [[اقوام]] و [[ملت‌ها]] و دایمی بودن آن در وجود [[انسان]]، دلیلی بر [[فطری]] بودن [[انتظار]] است<ref>ر. ک: [[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر (مقاله)|ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر]]، ص ۲۵۶-۲۵۷؛ [[رحیم کارگر|کاگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۶-۲۲. </ref>.
-#'''ظلم‌‏ستیزی و [[نجات]] مستضعفان‏:''' باورداران به [[رسولان الهی]]، عموما افراد تهی‏دست و تحت [[ستم]] [[جامعه]] بوده‌‏اند که از [[اطاعت]] سردمداران [[کفر]] و [[باطل]] [[سرپیچی]] کرده و در طریق [[حق]] و [[ظلم]] ستیزی گام نهاده بودند. این امر باعث واکنش شدید جبهه [[باطل]] و درگیری و [[نزاع]] همیشگی آنان با گروه [[حقّ]] و [[خداپرست]] شده است. البته به علّت وجود توان و امکانات بیشتر، گاهی [[غلبه]] و [[سلطه]] ظاهری با باطل‏گرایان بوده و فشارها و سخت‏گیری‏‌های فراوانی از سوی آنان اعمال می‌‏شده است. [[سفیران الهی]] نیز که [[رهبری]] [[صالحان]]، [[مستضعفان]] و ستمدیدگان را عهده‌‏دار بوده‌‏اند، همواره با اشراف، فرعونیان و [[ستمکاران]] (گروه [[باطل]]) [[نزاع]] و درگیری داشته‌‏اند. آنان با [[ابلاغ]] [[پیام الهی]] و [[بشارت ظهور]] [[منجی]]، [[پیروان]] خود را به [[استقامت]] و [[صبر]] و [[بردباری]] و [[انتظار فرج]] [[دعوت]] می‌‏کردند و ریشه‌‏های [[اعتقاد]] به آمدن نجات‌‏دهنده الهی‏ <ref>ر. ك: نگارنده، آینده جهان، صص ۵۸- ۶۰</ref> را در [[دل]] و [[جان]] [[یکتاپرستان]] و [[مؤمنان]] می‌‏کاشتند، [[قرآن]] به صراحت، به این مطلب اشاره کرده، می‌‏فرماید: {{متن قرآن|وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ}}<ref>ما در زبور (و کتاب‌‏های آسمانی پیشین)، پس از نوشتن در لوح (محفوظ)، نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث می‏‌برند». سوره انبیا آیه ۱۰</ref> معنای روشن [[آیه شریفه]] این است: [[بندگان]] [[شایسته]] [[خدا]] بر سراسر [[جهان]]، [[حکومت]] عادلانه و انسانی خویش را برقرار خواهند ساخت. [[شیخ طوسی]] در [[تفسیر]] [[آیه شریفه]] از [[امام باقر]]{{ع}} [[روایت]] کرده است: {{متن حدیث|انّ ذلک وعد اللّه للمؤمنین بأنّهم یرثون جمیع الارض}}<ref>«این وعده قطعی خدا بر مؤمنان است که آنان تمامی زمین و زمان را به ارث خواهند برد» تفسیر تبیان، ج ۷، ص ۲۵۲</ref> البته [[آیات]] دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که در جای خود به آنها پرداخته خواهد شد.
+* '''[[ظلم‌‏ستیزی]] و [[نجات]] مستضعفان'''‏: باورداران به [[رسولان الهی]]، عموماً افراد تهی‏دست و تحت [[ستم]] [[جامعه]] بوده‌‏اند که از [[اطاعت]] سردمداران [[کفر]] و [[باطل]] [[سرپیچی]] کرده و در طریق [[حق]] و [[ظلم ستیزی]] گام نهاده بودند. [[سفیران الهی]] نیز که [[رهبری]] [[صالحان]] و ستمدیدگان را عهده‌‏دار بوده‌‏اند، همواره با [[ستمکاران]] [[نزاع]] و درگیری داشته‌‏اند. آنان با [[ابلاغ]] [[پیام الهی]] و [[بشارت ظهور]] [[منجی]]، [[پیروان]] خود را به [[استقامت]] و [[صبر]] و [[بردباری]] و [[انتظار فرج]] [[دعوت]] می‌‏کردند. [[قرآن]] به صراحت، به این مطلب اشاره کرده، می‌‏فرماید: {{متن قرآن|وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ}}<ref>«و در زبور پس از تورات نگاشته‌ایم که بی‌گمان زمین را بندگان شایسته من به ارث خواهند برد» سوره انبیاء، آیه ۱۰۵.</ref>؛ این وعدۀ قطعی [[خدا]] بر [[مؤمنان]] است که آنان تمامی [[زمین]] و زمان را به [[ارث]] خواهند برد<ref>ر. ک: [[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر (مقاله)|ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر]]، ص ۲۵۶-۲۵۷؛ [[رحیم کارگر|کاگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۶-۲۲.</ref>.
-#'''[[شکست]] و ناکامی حکومت‏‌ها و نظام‎‏های سیاسی‏:''' مشکلات دائمی [[جهان]] (جنگ‌‏ها، ستیزش‏ها، نابرابری‏‌ها، ناامنی‌‏ها، بیدادگری‏‌ها و ...)؛ نیازها و خواسته‌‏های ضروری [[بشر]] (در زمینه رشد [[اقتصادی]]، ارتباطات، بهداشت، رفع [[فقر]] مادی و معنوی و ...)؛ ایده‌‏ها و آرمان‌‏های همیشگی [[بشر]] ([[صلح]]، [[عدالت]]، [[امنیت]]، [[آرامش]]، تعالی روحی و معنوی و ...)؛ تجارب گذشته [[انسان‌‏ها]] (در ضعف و [[ناتوانی]] دولت‏‌ها و حکومت‌‏ها و فراوانی مشکلات) و ... باعث خواست آگاهانه و طلب عاشقانه [[ظهور منجی]] و [[مصلح]] الهی از سوی بیشتر [[انسان‌‏ها]] است. در واقع همه حکومت‌‏ها، گروه‌‏ها، اندیشه‌‏ها و مکاتب، تمامی ترفندها و برنامه‌‏های خود را برای رفع کاستی‏‌های [[جامعه بشری]] به کار می‌‏گیرند؛ ولی به [[دلایل]] مختلف موفّق به این کار نمی‌‏شوند. روشن است که عامل بسیاری از مشکلات و نابسامانی‌‏های [[جوامع]]، خود حکومت‏‌ها و مکاتب و گروه‏‌ها هستند که بیشتر در صدد [[تأمین منافع]] مادی خود بوده‏‌اند؛ نه برطرف ساختن کاستی‌‏ها و موانع رشد و [[شکوفایی]] [[انسان‌‏ها]].
+* '''[[شکست]] و ناکامی حکومت‏‌ها و نظام‎‏های سیاسی'''‏: مشکلات دائمی [[جهان]] (جنگ‌‏ها، نابرابری‏‌ها، ناامنی‌‏ها، بیدادگری‏‌ها و...)؛ نیازها و خواسته‌‏های ضروری [[بشر]]؛ آرمان‌‏های همیشگی [[بشر]] و تجارب گذشته [[انسان‌‏ها]] در [[ضعف]] و [[ناتوانی]] حکومت‌‏ها در این نابسامانی‌ها، از اساسی‌ترین ریشه‌های [[انتظار]] عمومی است که موجب خواست آگاهانه و طلب عاشقانۀ [[ظهور منجی]] و [[مصلح]] [[الهی]] از سوی بیشتر [[انسان‌‏ها]] می‌‌گردد<ref>ر. ک: [[علی صفائی حائری|صفائی حائری؛ علی]]، [[تو می‌آیی (کتاب)|تو می‌آیی]]، ص ۱۴ -۱۸؛ [[رحیم کارگر|کاگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۶-۲۲.</ref>.
-#'''[[فلسفه]] [[تاریخ]] و معناداری آن‏:''' براساس [[فلسفه]] نظری [[تاریخ]] [[ظهور]] [[منجی موعود]]، فرجام متعالی و شکوهمند [[آینده جهان]] و سرمنزل متعالی و متکامل [[تاریخ]] بشری است. بر این اساس روند طولانی ‏مدت [[تاریخ]]، دارای [[هدف]]، غایت و معنای مشخصی است و آن تحقّق [[جامعه]] [[موعود]] الهی و رسیدن [[بشر]] به اوج [[سعادت]] و کمال مادی و معنوی است. این معناداری [[تاریخ]]، در [[فکر]] و ذهن [[بشر]] سایه انداخته و او را متوجّه فرجام متعالی [[تاریخ]] ساخته است. البته هدفی که [[قرآن]] برای کاروان بشری ترسیم می‌‏کند، [[عبادت]] و [[عبودیت]] و در نتیجه رسیدن به [[قرب الهی]] است و منظور از آن، معنای وسیع و گسترده‌‏ای است که شامل کلیه [[شئون]] زندگی [[انسان]] در روی [[زمین]] می‌‏گردد {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ}}<ref>سوره ذاریات آیه ۵۶</ref>. این ایده در دورانی از [[تاریخ]]، به کمال و تمام تحقّق خواهد یافت و آن [[عصر ظهور]] [[مهدی موعود]] است‏<ref>ر. ك: نگارنده، جستارهایی در مهدویت، صص ۴۲- ۴۸</ref>. پس معناداری [[تاریخ]] و [[کشف]] غایت و [[هدف]] آن، می‌‏تواند منشأ توجّه [[انسان‌‏ها]] به [[ظهور]] [[مصلح بزرگ]] باشد.
+* '''[[فلسفه تاریخ]] و معناداری آن'''‏: روند طولانی ‏مدت [[تاریخ]]، دارای [[هدف]]، [[غایت]] و معنای مشخصی است و آن تحقّق جامعۀ [[موعود]] [[الهی]] و رسیدن [[بشر]] به اوج [[سعادت]] و کمال مادی و [[معنوی]] است. البته هدفی که [[قرآن]] برای کاروان بشری ترسیم می‌‏کند، [[عبادت]] و در نتیجه رسیدن به [[قرب الهی]] است: {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ}}<ref>«و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.</ref>؛ این ایده در دورانی از [[تاریخ]]، به کمال و تمام تحقّق خواهد یافت و آن [[عصر ظهور]] [[مهدی موعود]] است‏<ref>ر. ک: [[رحیم کارگر|کاگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۶-۲۲.</ref>.
-#'''قانون سیر تکاملی جامعه‌‏ها:''' یکی از [[دلایل]] منطقی این موضوع، قانون سیر تکاملی جامعه‌‏ها است. از آن روز که [[انسان]] خود را شناخته، هیچ‏گاه زندگی یکنواختی نداشته است؛ بدین ‏جهت پیشرفت‌‏ها و تحوّلات فراوانی در نوع مسکن، تغذیه، وسیله نقلیه، پوشش و [[علم]] و [[دانش]] او صورت گرفته است. عجیب اینکه به هیچ‏یک از اینها قانع نیست و باز برای وصول به سطحی بالاتر و [[برتر]]، [[تلاش]] و کوشش می‏‌کند. [[عشق]] به [[تکامل]] در درون [[جان]] [[آدمی]]، شعله‌‏ای جاودانه و خاموش ناشدنی است و همچنان [[انسان]] را به سوی جامعه‌‏ای پیش می‌‏برد که تکامل‌‏های [[اخلاقی]]، در کنار تکامل‏‌های مادی قرار گیرد. یکی از بارقه‏‌های [[امید]] [[مردم]] برای رسیدن به آینده‌‏ای روشن و دنیایی پر از [[صلح]] و [[صفا]] و [[برادری]] و [[برابری]] -آن هم با [[ظهور منجی]] موعود- در پرتو قانون تکاملی جامعه‌‏ها روشن می‌‏شود.
+* '''[[قانون]] سیر تکاملی جامعه‌‏ها''': از آن روز که [[انسان]] خود را شناخته، هیچگاه [[زندگی]] یکنواختی نداشته است؛ بدین ‏جهت پیشرفت‌‏ها و تحوّلات فراوانی صورت گرفته ولی به هیچ‌‏یک از اینها قانع نیست و [[عشق]] به [[تکامل]] در درون [[جان]] [[آدمی]]، شعله‌‏ای جاودانه و خاموش ناشدنی است. یکی از بارقه‏‌های [[امید]] [[مردم]] برای رسیدن به آینده‌‏ای روشن و [[دنیایی]] پر از [[صلح]] و [[صفا]] و [[برادری]] و [[برابری]] ـ آن هم با [[ظهور]] [[منجی موعود]] ـ در پرتو [[قانون]] تکاملی جامعه‌‏ها روشن می‌‏شود<ref>ر. ک: [[رحیم کارگر|کاگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۶-۲۲.</ref>.
-#'''قانون کنش و واکنش‏‌های تاریخی‏:''' آزمون‏های تاریخی به ما نشان می‏دهد که همواره تحول‏ها و انقلاب‏های وسیع، عکس العمل مستقیم فشارهای قبلی بوده است و شاید هیچ [[انقلاب]] گسترده‏ای در [[جهان]] رخ نداده، مگر اینکه پیش از آن، فشار شدیدی در جهت مخالف وجود داشته است. براساس این قانون می‏توان ثابت کرد که وضع کنونی [[جهان]]، آبستن انقلابی بزرگ و جهانی است. فشار جنگ‏ها، [[مظالم]]، بیدادگری‏ها، تبعیض‏ها و بی‏عدالتی‏ها، توأم با ناکامی و سرخوردگی انسان‏ها، از [[قوانین]] فعلی برای از بین بردن یا کاستن این فشارها، سرانجام واکنش شدید خود را [[آشکار]] خواهد ساخت. در نهایت این خواست‏های واپس‏زده انسانی، در پرتو [[آگاهی]] روزافزون ملّت‏ها، چنان عقده [[اجتماعی]] تشکیل می‏دهد که از نهانگاه ضمیر [[باطن]] [[جامعه]]، با یک جهش برق‏آسا، خود را ظاهر ساخته و سازمان [[نظام]] کنونی [[جوامع]] انسانی را به هم می‏ریزد و طرح نوینی ایجاد می‏کند. این طرح و برنامه انقلابی و گسترده، همان [[قیام]] و [[ظهور]] [[مهدی موعود]] است که در واکنشی قاطعانه و کوبنده در برابر همه تبعیض‏ها، ستمگری‏ها، حقّ‏کشی و فسادگری‏ها است.
+* '''[[قانون]] کنش و واکنش‏‌های تاریخی'''‏: همواره تحول‏ها و انقلاب‏های وسیع، عکس‌العمل مستقیم فشارهای قبلی بوده است. براساس این [[قانون]] می‏توان ثابت کرد، وضع کنونی [[جهان]] آبستن انقلابی بزرگ و جهانی است. فشار جنگ‏ها، [[مظالم]]، بیدادگری‏ها، تبعیض‏ها و بی‏عدالتی‏ها، توأم با ناکامی و [[سرخوردگی]] انسان‏‌ها، از [[قوانین]] فعلی برای از بین بردن یا کاستن این فشارها، سرانجام واکنش شدید خود را آشکار خواهد ساخت و سازمان [[نظام]] کنونی، [[جوامع انسانی]] را به هم ریخته و طرح نوینی ایجاد خواهد کرد. این طرح و برنامۀ انقلابی و گسترده، همان [[قیام]] و [[ظهور]] [[مهدی موعود]] {{ع}} است<ref>ر. ک: [[رحیم کارگر|کاگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۶-۲۲.</ref>.
-#'''قانون [[انتظار]] عمومی‏:''' در نهاد [[انسان‌‏ها]]، همواره [[عشق]] به [[نیکی]]، [[زیبایی]] و [[آگاهی]] نهفته است. باور به [[ظهور]] [[مصلح جهانی]]، جزئی از این [[عشق]] و زیباخواهی است. در واقع [[ظهور]] [[امام مهدی]]{{ع}}، بروز کامل این [[فضایل]] و خوبی‌‏ها است و این مطلوب و خواست همه انسان‌‏های بصیر و پاک‏‌سرشت و نقطه اوج این علاقه و عشق‏‌ورزی است. چگونه ممکن است [[عشق]] به [[تکامل]] همه‌‏جانبه در درون [[جان]] [[انسان]] باشد و چنان انتظاری نداشته باشد! مگر تحقق رشد و کمال نهایی [[جامعه انسانی]] بدون آن امکان‏‌پذیر است؟! احساسات و دستگاه‌‏های وجودی [[انسان]]، نمی‌‏تواند هماهنگ با مجموعه [[عالم هستی]] نباشد؛ زیرا همه [[جهان هستی]] یک واحد به هم پیوسته است و وجود او نمی‌‏تواند از بقیه [[جهان]]، جدا باشد. از این به‏ هم‏‌پیوستگی به خوبی می‏‌توانیم نتیجه بگیریم که اگر انسان‏‌ها [[انتظار مصلح]] بزرگ را می‌‏کشند که [[جهان]] را آکنده از [[صلح]] و [[عدالت]] و [[نیکی]] می‏‌کند؛ [[دلیل]] بر آن است که چنان نقطه اوجی در [[تکامل]] [[جامعه انسانی]] امکان‏پذیر و عملی است که [[عشق]] و [[انتظار]] آن در درون [[جان]] ما است. عمومیت این [[اعتقاد]] در همه [[مذاهب]]، نشانه دیگری بر اصالت و واقعیت آن است‏<ref>ر. ك: [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، حكومت جهانى مهدى، صص ۱۵- ۳۵ و ص ۹۷</ref>.
+* '''[[قانون]] [[انتظار]] عمومی'''‏: در نهاد [[انسان‌‏ها]]، همواره [[عشق]] به [[نیکی]]، [[زیبایی]] و [[آگاهی]] نهفته است. [[باور]] به [[ظهور]] [[مصلح جهانی]]، جزئی از این [[عشق]] و زیباخواهی است. در واقع [[ظهور امام مهدی]] {{ع}}، بروز کامل این [[فضایل]] و خوبی‌‏هاست و این مطلوب و خواست همۀ انسان‌‏های [[بصیر]] و پاک‏‌سرشت و نقطۀ اوج این علاقه و عشق‏‌ورزی است. عمومیت این [[اعتقاد]] در همۀ [[مذاهب]]، نشانۀ دیگری بر اصالت و واقعیت آن است‏<ref>ر. ک: [[ناص مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، [[حکومت جهانی مهدی (کتاب)|حکومت جهانی مهدی]]، ص ۱۵- ۳۵ و ص ۹۷.</ref>.
-#'''اتفاق [[ادیان]] و [[مصلحان]] بشری‏:''' تمام [[ادیان آسمانی]] به [[پیروان]] خود، عصر درخشان و [[سعادت]] عمومی، آینده مشعشع و [[صلح]] جهانی و دوران پرخیر و [[برکت]] را نوید داده‏‌اند که در آن، نگرانی‌‏ها، دلهره‌‏ها و هراس‌‏ها مرتفع شود و به [[یمن]] [[ظهور]] شخصی بزرگ و مردی خدایی -که به تأییدات الهی [[مؤیّد]] است- در روی [[زمین]] منطقه و شهر و دهستان و دهی باقی نماند؛ مگر آنکه در آن بانگ دلنواز [[توحید]] بلند شود و [[روشنایی]] [[یکتاپرستی]]، [[تاریکی]] [[شرک]] را زایل سازد و [[علم]] و [[عدل]] و [[راستی]] و [[امانت]]، چهره [[جهان]] ‏آرای خود را بنمایانند و همه ‏جا را منوّر سازند. این [[موعود]] عزیز برحسب استوارترین و صحیح‏ترین مصادر اسلامی، [[خلیفه]] دوازدهم [[پیامبر خاتم|حضرت محمد]]{{صل}} و دوازدهمین [[رهبر]] و [[امام]] بعد از آن [[حضرت]] است. [[القاب]] مشهورش در بین [[مسلمین]]، [[مهدی]]، [[قائم]]، [[منتظر]]، [[صاحب الامر]]، [[صاحب الزمان]] و [[بقیة اللّه]] است. در زبان‌‏های دیگر، [[مسیحا]]، گرزاسبه، وشینو، ارتود، مهمید و ... خوانده شده است‏<ref>ر. ك: [[لطف‌الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی، لطف‌الله]]، امامت و مهدويت، ج ۲، ص ۱۳۵- ۱۴۴</ref>. پس می‌‏توان گفت: تقریبا همه کسانی که در این زمینه [[مطالعه]] دارند، متفق‌‏اند که تمام [[اقوام]] [[جهان]]، در [[انتظار]] یک [[رهبر]] بزرگ انقلابی به سر می‌‏برند که هرکدام او را به نامی می‌‏نامند؛ ولی همگی در اوصاف کلی و اصول برنامه‌‏های انقلابی او اتفاق دارند.
+* '''اتفاق [[ادیان]] و [[مصلحان]] بشری'''‏: تمام [[ادیان آسمانی]] به [[پیروان]] خود، عصر درخشان و [[سعادت]] عمومی، [[آینده]] مشعشع و [[صلح]] جهانی و دوران پرخیر و [[برکت]] را نوید داده‏‌اند که در آن، نگرانی‌‏ها، دلهره‌‏ها و هراس‌‏ها مرتفع شود و به [[یمن]] [[ظهور]] شخصی بزرگ و مردی خدایی، [[روشنایی]] [[یکتاپرستی]]، [[تاریکی]] [[شرک]] را زایل سازد و [[علم]] و [[عدل]] و [[راستی]] و [[امانت]]، چهره [[جهان]] ‏آرای خود را بنمایانند و همه ‏جا را منوّر سازند<ref>ر. ک: [[لطف‌الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی، لطف‌الله]]، [[امامت و مهدویت (کتاب)|امامت و مهدویت]]، ج ۲، ص ۱۳۵- ۱۴۴.</ref>.
-#'''ابتنای بر [[قرآن]] و حدیث‏:''' اصل [[مهدویت]]، مبتنی بر [[آیات]] متعددی از [[قرآن]] است که دلالت بر [[پیروزی]] و فلاح و [[غلبه]] [[سپاه]] [[خدا]] دارند. این [[آیات]] علاوه بر آنکه بر استقرار [[دین خدا]] در سراسر [[زمین]] و آینده درخشان عالم دلالت دارند، برحسب معتبرترین مدارک و [[تفاسیر]] و [[احادیث]]، به تحوّل بی‌‏سابقه و بی‏‌نظیر و انقلابی که به [[رهبری]] و [[قیام]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]] انجام خواهد گرفت، [[تفسیر]] شده است. آیاتی مانند: {{متن قرآن|فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ}}<ref>سوره مائده آیه ۵۶</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ}}<ref>سوره صافات آیه ۱۷۲</ref>؛ {{متن قرآن|وَيُرِيدُ اللَّهُ أَن يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ}}<ref>سوره انفال آیه ۷</ref>؛ {{متن قرآن|لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ}}<ref>سوره فتح آیه ۲۸</ref>؛ {{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ}}<ref>سوره قصص آیه ۵</ref> علاوه بر [[آیات قرآن]]، [[مهدویت]] و تمامی [[فروع]] و جزئیات آن، مبتنی بر [[احادیث]] معتبر و [[متواتر]] است؛ زیرا کتاب‏‌های [[حدیث]] و [[صحاح]] و مسانید و اصول [[سنت]] و [[شیعه]] در این زمینه، از حد احصا و شمارش خارج است. بر این اساس نیز اصل [[مهدویت]] مورد [[اتفاق مسلمانان]] و [[اجماع]] [[شیعه]] و [[سنّی]] است<ref>[[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۶، ۲۲.</ref>.
+* '''ابتنای بر [[قرآن]] و حدیث‏''': اصل [[مهدویت]]، مبتنی بر [[آیات]] متعددی از [[قرآن]] است که دلالت بر [[پیروزی]] و [[فلاح]] و غلبۀ [[سپاه]] [[خدا]] دارند. این [[آیات]] علاوه بر آنکه بر استقرار [[دین خدا]] در سراسر [[زمین]] و [[آینده]] درخشان عالم دلالت دارند، برحسب معتبرترین مدارک و [[تفاسیر]] و [[احادیث]]، به تحوّل بی‌‏سابقه و بی‏‌نظیر و انقلابی که به [[رهبری]] و [[قیام حضرت مهدی]] {{ع}} انجام خواهد گرفت، [[تفسیر]] شده است. آیاتی مانند: {{متن قرآن|فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ}}<ref>«بی‌گمان حزب خداوند پیروز است» سوره مائده، آیه ۵۶.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ}}<ref>«که آنان یاری شده‌اند» سوره صافات، آیه ۱۷۲.</ref>؛ {{متن قرآن|وَيُرِيدُ اللَّهُ أَن يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که خداوند به شما وعده می‌فرمود که (پیروزی بر) یکی از دو دسته از آن شما باشد و شما دوست می‌داشتید که آن دسته بی‌جنگ‌افزار از آن شما گردد اما خداوند می‌خواست که حقّ را با کلمات خویش تحقّق بخشد و ریشه کافران را بر کند» سوره انفال، آیه ۷.</ref>؛ {{متن قرآن|لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.</ref>؛ {{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ}}<ref>«و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.</ref>. علاوه بر [[آیات قرآن]]، [[مهدویت]] و تمامی [[فروع]] و جزئیات آن، مبتنی بر [[احادیث معتبر]] و [[متواتر]] است؛ زیرا کتاب‏‌های [[حدیث]] و [[صحاح]] و مسانید و اصول [[سنت]] و [[شیعه]] در این زمینه، از حد احصا و شمارش خارج است. بر این اساس نیز اصل [[مهدویت]] مورد [[اتفاق مسلمانان]] و [[اجماع]] [[شیعه]] و [[سنّی]] است<ref>ر. ک: [[رحیم کارگر|کاگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|مهدویت پیش از ظهور]]، ص۱۶-۲۲.</ref>.
-==پرسش مستقیم==
+* '''کمال‌طلبی [[انسان]]''': [[آدمی]] دلی دارد که با [[شهادت]] این عالم تأمین نمی‌شود. [[دل]] [[آدمی]] بزرگتر از محدودۀ این [[زندگی]] است و همین [[دل]] بزرگ، [[گرایش]] به [[غیب]] را دارد. همین [[گرایش]] به [[غیب]] [[انتظار]] را می‌آورد که در واقع ربط [[ایمان]] و [[غیب]] و [[انتظار]] است. این تلقی از [[انسان]]، [[انتظار]] را [[تفسیر]] [[جدید]] و عمیقی می‌کند که حتی در متن [[رفاه]] و [[عدل]] و در متن سامان و فراغت، [[آدمی]] را بی‌قرار و [[منتظر]] می‌سازد و در متن [[نظام]] نوین جهانی و با دستیابی هر فردی به سیستم‌های پیشرفته، باز او را به [[غربت]]، به دیوار و حتی به التهاب و [[دلهره]] گره می‌زند. چون می‌داند از این همه [[رفاه]] و عیش و راحت باید جدا شود<ref>ر. ک: [[علی صفائی حائری|صفائی حائری؛ علی]]، [[تو می‌آیی (کتاب)|تو می‌آیی]]، ص ۱۴ -۱۸.</ref>
+== پرسش مستقیم ==
 * [[خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)]]
+== پرسش‌های وابسته ==
 {{پرسمان انتظار فرج}}
-==منابع==
+== منابع ==
-* [[پرونده:Mahdaviat.jpg|22px]] [[رحیم کارگر|کارگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|'''مهدویت پیش از ظهور''']]
+{{منابع}}
+# [[پرونده:Mahdaviat.jpg|22px]] [[رحیم کارگر|کارگر، رحیم]]، [[مهدویت پیش از ظهور (کتاب)|'''مهدویت پیش از ظهور''']]
-==پانویس==
+# [[پرونده:77795.jpg|22px]] [[علی صفائی حائری|صفائی حائری؛ علی]]، [[تو می‌آیی (کتاب)|'''تو می‌آیی''']]
-{{یادآوری پانویس}}
+# [[پرونده:13681201.jpg|22px]] [[حسین الهی‌نژاد|الهی‌نژاد، حسین]]، [[ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر (مقاله)|'''ویژگی‌های منتظران و جامعه منتظر''']]
-{{پانویس2}}
+{{پایان منابع}}
-{{امام مهدی}}
+== پانویس ==
+{{پانویس}}
-[[رده:خاستگاه انتظار]]
+[[رده:امام مهدی]]
-[[رده:اتمام لینک داخلی]]
-[[رده:مدخل]]