الهام در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
(←منابع) |
||
| (۵۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = الهام | |||
| عنوان مدخل = الهام | |||
| مداخل مرتبط = [[الهام در قرآن]] - [[الهام در علوم قرآنی]] - [[الهام در حدیث]] - [[الهام در کلام اسلامی]] - [[الهام در اخلاق اسلامی]] - [[الهام در معارف دعا و زیارات]] - [[الهام در معارف و سیره سجادی]] - [[الهام در معارف و سیره رضوی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
[[الهام]] در لغت به معنای در [[دل]] افتادن و در [[دل]] افکندن است. در [[دل]] افکندن در اصطلاح علوم اسلامی به معنای القای معنا و [[معرفتی]] از سوی عالم بالا بر [[قلب]] [[آدمی]] است. | |||
== [[سیر]] [[تاریخی]] [[الهام]] قبل از [[اسلام]] == | |||
[[الهام]] به رغم کاربرد نسبتاً چشمگیر، در منابع تفسیری<ref>جامع البيان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۶۲؛ مجمع البيان، ج ۶، ص ۵۷۳؛ الميزان، ج ۱۴، ص ۱۴۹؛ ج ۱۲، ص ۲۹۲.</ref>، [[روایی]]<ref> التوحيد، ص ۲۸۷؛ الاختصاص، ص ۲۸۶؛ الامالى، ص ۴۰۸.</ref>، [[کلامی]]<ref> قواعد المرام، ص ۳۰؛ عقايد الاماميه، ص ۹۶؛ المصطلحات الكلاميه، ص ۳۵.</ref> و [[اخلاقی]]<ref> جامع‌السعادات، ج ۱، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۵؛ اغاثة‌اللهفان، ج۱، ص۱۳۹ ـ ۱۴۰؛ احياء علوم‌الدين، ج ۳، ص ۳۲. </ref>، بیش از همه اصطلاحی [[عرفانی]] است<ref> التعريفات، ص ۵۱؛ فرهنگ معارف اسلامى، ج ۱، ص۲۸۲؛ مصطلحات التصوف، ص۸۵ ـ ۸۷، «الهام».</ref> و می‌توان فارغ از برخی اختلافها در تعریف، آن را القای بیواسطه یک معنا، [[معرفت]] یا انجام دادن کاری در [[دل]] [[انسان برگزیده]] خواند که از سوی [[خدا]] و [[فرشته]] صورت می‌پذیرد<ref> التعريفات، ص۵۱؛ مصطلحات‌التصوف، ص۸۵ ـ ۸۷؛ المصطلحات الكلاميه، ص ۳۵، «الهام».</ref> این اصطلاح به رغم اقتباس از الهامِ به کار رفته در [[قرآن]]<ref>تفسير قرطبى، ج ۱۰، ص ۸۸؛ فتح القدير، ج ۳، ص ۱۷۵؛ رحمة من الرحمن، ج ۴، ص ۵۰۱ ـ ۵۰۳. </ref>{{متن قرآن|فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا}}<ref> پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.</ref> و اشتراک با آن در برخی مؤلفه‌های معنایی، تفاوتهای نیز با آن دارد<ref>(=> همین مقاله، سیر پیدایش و تحول نظریه الهام)</ref>. [[اعتقاد]] به [[ارتباط]] [[آدمی]] با موجودات فرابشری اعم از [[خدا]]، [[فرشتگان]]، جنّ و [[شیاطین]] و دریافت پاره‌ای از [[معارف]] و دانستنیهای غیرمتعارف از آنان، پیشینه بسیار دیرینی در [[تاریخ]] [[ادیان]] و فرهنگهای بشری دارد. کاربرد [[وحی]] در [[کتاب مقدس]] به معنای [[الهام]] در اغلب موارد<ref>قاموس كتاب مقدس، ص ۹۰۶.</ref>، [[وعده]] برخورداری از [[الهام]] به نویسندگان [[عهد جدید]] در [[کتاب مقدس]]<ref>كتاب مقدس متى، ۱۰: ۱۹ ـ ۲۱؛ يوحنا، ۱۴: ۲۶، ۱۶: ۱۳.</ref>، [[اعتقاد]] [[متکلمان]] [[مسیحی]] به برخورداری کاتبان [[کتاب مقدس]] از [[الهام]] و [[ارشاد]] [[الهی]] در [[نگارش]] آن<ref> قاموس كتاب‌مقدس، ص۹۰۵ ـ ۹۰۶؛ موسوعة‌الاديان، ص ۱۰۰؛ مقارنة الاديان اليهوديه، ص ۲۵۵.</ref> از جمله مؤیدهای این مدعاست. البته این مدعا با چالشهای جدی و مهمی روبه‌رو است<ref>الهدى الى دين المصطفى، ج ۱، ص ۶۹، ۹۳؛ اضواء على المسيحيه، ص ۸۷ ـ ۸۹؛ مقارنة الاديان المسيحيه، ص ۱۹۵.</ref> [[باور]] دیرین در [[فرهنگ جاهلی]] به [[ارتباط]] پدیده‌های [[شعر]] و [[کهانت]] با القائات جنّ و [[شیاطین]] مؤید دیگری در این زمینه است. پاره‌ای از اشعار [[جاهلی]]<ref> ترتيب‌العين، ج۲، ص۷۹۷ ـ۷۹۸؛ تاج‌العروس، ج ۱۴، ص ۳۳۹، «سحل»؛ مفهوم النص، ص ۳۱ ـ ۳۴.</ref>، گزارشهای [[تاریخی]]<ref> المفصل، ج۶، ص۷۵۵ ـ۷۵۸.</ref>و نیز آیاتی از [[قرآن]] {{متن قرآن|وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيَاطِينُ}}<ref> و این (قرآن) را شیطان‌ها فرود نیاورده‌اند؛ سوره شعراء، آیه ۲۱۰.</ref>، {{متن قرآن|هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَن تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ }}<ref> آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند که گوش می‌خوابانند و بیشتر آنان دروغگویند؛ سوره شعراء، آیه ۲۲۱ - ۲۲۳.</ref>، {{متن قرآن|ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ}}<ref> سپس از او روی گرداندند و گفتند: آموزش دیده‌ای دیوانه است؛ سوره دخان، آیه ۱۴.</ref>، {{متن قرآن|فَذَكِّرْ فَمَا أَنتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلا مَجْنُونٍ أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَّتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ}}<ref> بنابراین پند بده که تو، به (برکت) نعمت پروردگارت نه پیشگویی و نه دیوانه بلکه می‌گویند شاعری است که چشم به راه رویداد مرگ برای اوییم؛ سوره طور، آیه ۲۹ - ۳۰.</ref> و {{متن قرآن|وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلا مَا تُؤْمِنُونَ وَلا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلا مَا تَذَكَّرُونَ تَنزِيلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِينَ}}<ref> و گفتار شاعر نیست؛ اندک ایمان می‌آورید و نه گفتار پیشگوست؛ اندک پند می‌پذیرید فرو فرستاده‌ای از پروردگار جهانیان است؛ سوره حاقه، آیه ۴۱ - ۴۳.</ref>نشان می‌دهد [[عرب]] عصر [[نزول]]، به ویژه ساکنان قدیمی‌تر شبه [[جزیره عرب]]، [[ارتباط]] یاد شده را به خوبی می‌شناخته‌اند. آنان [[شاعران]] را انسان‌هایی [[الهام]] شده، [[شعر]] را [[معرفتی]] فراطبیعی و هر [[شاعری]] را دارای جنّی ویژه و به نام می‌پنداشته‌اند، مقایسه نابجای [[آیات]] مسجّع [[قرآن]] با [[اوراد]] سحرانگیز {{متن قرآن|إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَاحِدٌ}}<ref> که بی‌گمان خدای شما یگانه است؛ سوره صافات، آیه ۴.</ref>، {{متن قرآن|فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ يُؤْثَرُ إِنْ هَذَا إِلاَّ قَوْلُ الْبَشَرِ }}<ref> و گفت: این جز جادویی که آموخته می‌شود نیست این جز گفتار آدمی نیست؛ سوره مدثر، آیه ۲۴ - ۲۵.</ref>سروده‌های [[شاعران]] ملهم از [[جنیان]] {{متن قرآن|وَيَقُولُونَ أَئِنَّا لَتَارِكُوا آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَّجْنُونٍ}}<ref> و می‌گفتند: آیا ما برای یک شاعر دیوانه دست از خدایان خویش بکشیم؟؛ سوره صافات، آیه ۳۶.</ref>، {{متن قرآن|ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ}}<ref> سپس از او روی گرداندند و گفتند: آموزش دیده‌ای دیوانه است؛ سوره دخان، آیه ۱۴.</ref>القائات [[شیطانی]] {{متن قرآن|وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيَاطِينُ }}<ref> و این (قرآن) را شیطان‌ها فرود نیاورده‌اند؛ سوره شعراء، آیه ۲۱۰.</ref>، {{متن قرآن|وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَيْطَانٍ رَجِيمٍ}}<ref> و این سخن شیطان رانده، نیست؛ سوره تکویر، آیه ۲۵.</ref> و سخنان مسجّع [[کاهنان]] {{متن قرآن|وَلا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلا مَا تَذَكَّرُونَ}}<ref> و نه گفتار پیشگوست؛ اندک پند می‌پذیرید؛ سوره حاقه، آیه ۴۲.</ref>، {{متن قرآن|فَذَكِّرْ فَمَا أَنتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلا مَجْنُونٍ}}<ref>بنابراین پند بده که تو، به (برکت) نعمت پروردگارت نه پیشگویی و نه دیوانه؛ سوره طور، آیه ۲۹.</ref>نیز در چنین زمینه و ذهنیت [[فکری]] و [[فرهنگی]] صورت می‌پذیرفت. در واقع، [[مشرکان]] [[قریش]] اصل [[ارتباط]] [[انسان]] با موجودی فرابشری و دریافت پاره‌ای [[معارف]] فراطبیعی از آن را کاملاً شناخته و [[باور]] داشتند؛ اما در این [[پندار]] و ادعا که منبع [[الهام]] و القای [[پیامبر]] {{صل}} نیز جنّ و [[شیاطین]] است، نه [[خدا]] و [[فرشته]]، به [[خطا]] می‌رفتند {{متن قرآن|مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلَى ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَى}}<ref>که همنشین شما گمراه و بیراه نیست و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود آن (فرشته) بسیار توانمند به او آموخته است توانای خردمندی که راست ایستاد و او در افق فراتر بود سپس نزدیک شد و فروتر آمد آنگاه (میان او و پیامبر) به اندازه دو کمان یا نزدیک‌تر رسید پس (خداوند) به بنده خود وحی کرد، آنچه وحی کرد دل، آنچه می‌دید، دروغ نگفت پس آیا شما با او در آنچه می‌بیند، بگو- مگو می‌کنید؟ و به یقین او را در فرودی دیگر، (نیز) دیده بود کنار درخت سدری که در واپسین جای است؛ سوره نجم، آیه ۲ - ۱۴.</ref>. بررسی اشعار [[جاهلی]]، [[آیات قرآن]] و منابع لغوی، تفسیری، [[تاریخی]] و عدم دستیابی نگارنده به شواهدی مستند، نشان می‌دهد پیش از [[اسلام]]، واژه [[الهام]] درباره [[ارتباط]] یاد شده به‌کار نمی‌رفت و کاربرد مصطلح آن مربوط به پس از [[نزول قرآن]] و متأثر از آن است. [[عرب جاهلی]]، در این‌باره بیشتر از واژه «[[وحی]]» و مشتقات آن و نیز واژگان [[تعلیم]] {{متن قرآن|ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ}}<ref> سپس از او روی گرداندند و گفتند: آموزش دیده‌ای دیوانه است؛ سوره دخان، آیه ۱۴.</ref>، [[القاء]] {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلا نَبِيٍّ إِلاَّ إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>و ما پیش از تو هیچ فرستاده و هیچ پیامبری نفرستادیم مگر اینکه چون آرزو می‌کرد که دعوتش فراگیر شود شیطان در آرزوی وی با وسوسه افکندن در دل مردم خلل می‌افکند آنگاه خداوند آنچه را که شیطان می‌افکند، از میان برمی‌دارد سپس آیات خود را استوار می‌گرداند و خداوند دانایی فرزانه است؛ سوره حج، آیه ۵۲.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُواْ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاثَةٌ انتَهُواْ خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً }}<ref>ای اهل کتاب! در دینتان غلوّ نورزید و درباره خداوند جز راستی سخنی بر زبان نیاورید؛ جز این نیست که مسیح عیسی پسر مریم، پیامبر خداوند و کلمه اوست که آن را به دامان مریم افکند و روحی از اوست پس به خداوند و پیامبرانش ایمان آورید و سخن از خدای سه‌گانه سر مکنید، باز ایستید که برایتان بهتر است، بی‌گمان خداوند خدایی یگانه است، پاکاکه اوست از اینکه او را فرزندی باشد، آنچه در آسمان‌ها و زمین است او راست و خداوند شما را کارساز، بس؛ سوره نساء، آیه ۱۷۱.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ }}<ref>یاد کن آنگاه را که پروردگارتان به فرشتگان وحی می‌فرمود که من با شمایم پس مؤمنان را استوار دارید؛ من در دل کافران بیم خواهم افکند بنابراین، با شمشیر بر فراز گردن‌ها بر سرشان بزنید و دستشان را کوتاه کنید؛ سوره انفال، آیه ۱۲.</ref> و نزول {{متن قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ}}<ref> که روح الامین آن را فرود آورده است بر دلت، تا از بیم‌دهندگان باشی؛ سوره شعراء، آیه ۱۹۳ - ۱۹۴.</ref>، {{متن قرآن|هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَن تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ}}<ref> آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند؛ سوره شعراء، آیه ۲۲۱ - ۲۲۲.</ref> بهره می‌گرفت<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴]]، ص۲۰۰.</ref>. | |||
==[[سیر]] | == [[سیر]] پیدایش و تحول نظریه [[الهام]] == | ||
واژه [[الهام]] که فقط یک بار و شکل ماضی آن در [[قرآن]] آمده {{متن قرآن|فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا}}<ref> پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.</ref>، فقط در مورد [[انسان]]، آن هم به معنای القای بیواسطه و [[تکوینی]] ([[فطری]]) [[تقوا]] و [[فجور]] از سوی [[خدا]] در [[جان]] (نفس) وی همزمان با [[آفرینش]] [[ساحت]] [[روحانی]] او به‌کار رفته است<ref>تفسير قرطبى، ج ۱۰، ص ۸۸؛ فتح‌القدير، ج ۳، ص ۱۷۵؛ التحقيق، ج ۱۰، ص ۲۴۵، «لهم»؛ ج ۱۳، ص ۵۶، «وحى».</ref>؛ اما برخی [[مفسران]] نخستین<ref>جامع‌البيان، مج ۱۵، ج۳۰، ص ۲۶۴؛ التبيان، ج ۶، ص ۴۰۲؛ ج ۱۰، ص ۳۵۸.</ref> و به تبع آنان قریب به [[اتفاق]] [[مفسران شیعه]]<ref>التبيان، ج۲، ص ۴۵۸؛ مجمع‌البيان، ج ۲، ص ۷۴۶؛ الميزان، ج ۶، ص ۲۲۳.</ref> و [[سنی]]<ref>جامع البيان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۶۲؛ تفسير قرطبى، ج ۴، ص ۵۵؛ فتح القدير، ج ۳، ص ۱۷۵.</ref>، واژه یاد شده را در مفهومی کاملا نزدیک به معنای اصطلاحی آن و به عنوان یکی از مراتب و گونه‌های [[وحی الهی]] ـ به مفهوم لغوی و نه فقط مصطلح آن ـ در [[تفسیر]] برخی کاربردهای [[قرآنی]] «ایحاء» مورد توجه و تأکید قرار داده‌اند. [[آیات]] یاد شده، اغلب بیانگر القای پاره‌ای [[معارف]] و معانی به افرادی غیر از [[انبیا]] {{متن قرآن|وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ}}<ref> و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى}}<ref> آن هنگام که به مادرت آنچه (بایست) وحی می‌شد وحی کردیم؛ سوره طه، آیه ۳۸.</ref>، {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ}}<ref> و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد؛ سوره قصص، آیه ۷.</ref> یا [[هدایت تکوینی]] برخی حیوانات {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ}}<ref> و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!؛ سوره نحل، آیه ۶۸.</ref> و نیز بعضی پدیده‌های طبیعی {{متن قرآن|بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا}}<ref> زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.</ref> از سوی [[خداوند]] است. | |||
در توضیح چرایی [[تفسیر]] موارد یاد شده از [[وحی الهی]] به [[الهام]] به‌رغم تفاوت کاربرد [[قرآنی]] آن دو باید به منشأ [[کلامی]] آن توجه داشت، زیرا از یک سو پدیده [[وحی در قرآن]] بیش از همه درباره ارتباط ویژه [[خدا]] با [[انبیا]] به‌کار رفته است، ازاین‌رو در [[کلام]] و [[ادبیات]] [[معارف اسلامی]] نیز [[وحی]] به معنای اصطلاحی آن، فقط برای [[وحی]] نازل شده بر [[پیامبران]] [[علم]] (نام خاص) شده است<ref>مجمع‌البيان، ج ۶، ص ۵۷۳؛ الميزان، ج ۱۲، ص ۲۹۲.</ref>. از سوی دیگر، الهامِ به‌کار رفته در [[قرآن]] {{متن قرآن|فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا}}<ref> پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.</ref> با برخی گونه‌ها و [[مراتب وحی]] در القای نهانی، درونی و [[قلبی]] بودن و داشتن منشأ [[الهی]]، اشتراک دارد<ref> التبيان، ج۱۰، ص۱۴۶؛ تفسير قرطبى، ج۴، ص ۵۵.</ref>، بر همین اساس به نظر می‌رسد [[تفسیر]] برخی از مصادیق [[وحی الهی]] به [[الهام]] به ویژه در ارتباط با افرادی چون مادر موسی {{ع}} و حواریان {{متن قرآن|إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى}}<ref> آن هنگام که به مادرت آنچه (بایست) وحی می‌شد وحی کردیم؛ سوره طه، آیه ۳۸.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ}}<ref> و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.</ref> به عنوان اقدامی گریزآمیز و بیشتر با [[هدف]] تفکیک آن از [[وحی]] به [[انبیا]] و نیز از بین بردن شائبه [[پیامبری]] آنان صورت گرفته است<ref>شرح فصوص الحكم، ص ۱۱۴؛ الفرقان، ج ۱۳ ـ ۱۴، ص ۴۱.</ref>؛ همچنین تفکیک مواردی از [[وحی]] که مصدر آن [[خداوند]] است از موارد دیگر نیز می‌تواند در این باره دخیل باشد، به ویژه آنکه برخی [[آیات]] نشان می‌دهد که [[قرآن]] درباره [[الهام]] اصطلاحی نیز همان واژه [[وحی]] را به‌کار برده است؛ از جمله بیشتر [[مفسران شیعه]]<ref>مجمع‌البيان، ج۹، ص۵۷؛ الميزان، ج۱۸، ص۷۲ ـ ۷۴؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۶۲ ـ ۶۳، «وحى».</ref> و [[سنی]]<ref>الكشاف، ج ۴، ص ۲۳۳؛ التحرير و التنوير، ج ۲۵، ص ۱۴۲؛ معانى القرآن، ج ۶، ص ۳۲۶.</ref> درباره کاربرد نخست [[وحی]] در [[آیه]] ۵۱ [[سوره شوری]]، این دیدگاه را دارند: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه ۵۱.</ref> [[حصر]] در [[آیه]] نشان می‌دهد که [[وحی]] نخست بی‌هیچ واسطه دیداری و شنیداری [[حسی]]، بین [[خدا]] و [[انسان]] برقرار می‌شود<ref> الميزان، ج ۱۸، ص ۷۳.</ref>؛ توضیح بیشتر اینکه [[سخن گفتن]] [[خدا]] از ورای [[حجاب]]، مانند تکلم با [[موسی]] {{ع}} به واسطه صوت<ref>البته نه لزوماً قابل درک و شنیدن با گوش سر.</ref> و تکلم نوع سوم با واسطه [[فرشته]] صورت می‌گیرد؛ اما در نوع نخست تکلم، هیچ یک از دو واسطه یاد شده دخیل نیست، ازاین‌رو نمی‌توان آن را جز به معنای القای مستقیم [[معارف]] و معانی از سوی [[خدا]] در [[دل انسان]] دانست<ref>الكشاف، ج۴، ص۲۳۳؛ الميزان، ج۱۸، ص۷۳ ـ ۷۴.</ref> و این همان معنای مصطلح [[الهام]] است. [[وحی]] [[فرشته]] نیز می‌تواند افزون بر اینکه در قالب شنیدن صدای تنها یا شنیدن آن همراه با دیدن [[فرشته]] باشد، با القای مستقیم در [[دل]] و بدون هیچ واسطه و ارتباط دیداری و شنیداری دست کم قابل [[درک]] با چشم و گوش سر باشد و این باز همان [[الهام]] اصطلاحی است. نکته مهم و شایان توجه اینکه مطلق بودن واژه [[بشر]]، در [[آیه]] می‌رساند که ارتباط [[خدا]] با [[بشر]] از سه راه یاد شده فقط در انحصار [[انبیای الهی]] نیست. | |||
دقت در تفاوت کاربرد [[قرآنی]] [[الهام]]: {{متن قرآن|فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا}}<ref> پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.</ref> و «ایحاء» می‌تواند در ارتباط با [[تفسیر]] موارد یاد شده از [[وحی]] به [[الهام]] [[تأمل]] برانگیز و چالش آفرین باشد. بررسی کاربردهای [[قرآنی]] [[وحی]] نشان می‌دهد که این واژه هماهنگ با کاربردهای لغوی آن، در اصل به معنای تفهیم، اعلام و القای سریع و نهانی یک معنا و [[معرفت]] است که پوشیده از دیگران، فقط برای مخاطب خاص آن قابل [[فهم]] است<ref>مفردات، ص ۸۵۸؛ لسان‌العرب، ج ۱۵، ص ۲۴۰، «وحى»؛ خدا و انسان در قرآن، ص ۱۹۵، ۲۰۲.</ref>. دقیقاً بر همین اساس است که در [[شعر]] [[جاهلی]]، صدای ویژه شترمرغ در ارتباط با همنوع خود<ref>غريب الحديث، ج ۱، ص ۳۰۰؛ لسان العرب، ج ۱۵، ص ۲۴۰، «وحى»؛ خدا و انسان در قرآن، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۴.</ref> و نیز حروف نگاشته شده که به سبب بی‌سوادی اغلب [[عربها]] برای آنان در عین معناداری، نامفهوم بوده، [[وحی]] خوانده شده است<ref>خدا و انسان در قرآن، ص ۲۰۲، ۲۰۴.</ref>. این‌گونه ارتباط [[معرفتی]] می‌تواند در اشکال گوناگون و میان مراتب مختلف وجودی برقرار باشد، ازاین‌رو گاهی با واسطه و در قالب زبانی (اصوات)، {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه ۵۱.</ref><ref>الكشاف، ج ۳، ص ۷؛ التحرير والتنوير، ج ۲۵، ص ۱۴۲؛ الميزان، ج ۱۸، ص ۷۳.</ref>[[رؤیا]]، [[وسوسه]] {{متن قرآن|وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ}}<ref> و از چیزی که (در ذبح) نام خداوند بر آن برده نشده است نخورید؛ و آن به راستی نافرمانی (از خداوند) است و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود؛ سوره انعام، آیه ۱۲۱.</ref>، نوشتار و اشاره<ref>جامع‌البيان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۵۵.</ref> {{متن قرآن|فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا}}<ref> آنگاه از محراب به سوی قوم خود بیرون شد و به آنان اشاره کرد که: پگاهان و در پایان روز (خداوند را) به پاکی بستأیید؛ سوره مریم، آیه ۱۱.</ref> و گاه در شکل بیواسطه اعم از القای [[تکوینی]] (غریزی و طبیعی) {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ}}<ref> و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!؛ سوره نحل، آیه ۶۸.</ref>؛ {{متن قرآن|بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا}}<ref> زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.</ref><ref>جامع‌البيان، مج ۸، ج ۱۴، ص ۱۸۳؛ مجمع البيان، ج ۱۰، ص ۷۹۹؛ التبيان، ج ۶، ص ۴۰۲؛ ج ۹، ص ۴۲۲.</ref>و [[قلبی]] ([[الهام]] مصطلح) {{متن قرآن|وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ}}<ref> و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه ۵۱.</ref> صورت می‌پذیرد<ref>جامع البيان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۶۲ ـ ۳۶۳؛ الميزان، ج ۱۲، ص ۲۹۲؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۵۶ ـ ۵۷، «وحى».</ref>. | |||
همچنین دو طرفی که واژه [[وحی]] به مفهوم عام، ارتباط شناختی میان آن دو را بیان می‌کند، می‌توانند مرتبه و سنخ وجودی همگون یا ناهمگون داشته باشند. بر این اساس است که افزون بر کاربرد آن درباره اعلام و القای [[خداوند]] به [[فرشتگان]]<ref>یاد کن آنگاه را که پروردگارتان به فرشتگان وحی می‌فرمود که من با شمایم پس مؤمنان را استوار دارید؛ من در دل کافران بیم خواهم افکند بنابراین، با شمشیر بر فراز گردن‌ها بر سرشان بزنید و دستشان را کوتاه کنید؛ سوره انفال، آیه ۱۲.</ref>، [[پیامبران]] {{متن قرآن|إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا}}<ref> ما به تو همان‌گونه وحی فرستادیم که به نوح و پیامبران پس از وی، و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی فرستادیم و به داوود زبور دادیم؛ سوره نساء، آیه ۱۶۳.</ref>؛ {{متن قرآن|إوَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلاَّ نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ }}<ref> و پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر بدو وحی کردیم که هیچ خدایی جز من نیست پس مرا بپرستید؛ سوره انبیاء، آیه ۲۵.</ref>، برخی انسان‌های غیر [[نبی]] {{متن قرآن|وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ}}<ref> و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ}}<ref> و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد؛ سوره قصص، آیه ۷.</ref> و نیز بعضی حیوانات و پدیده‌های طبیعی {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ}}<ref> و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!؛ سوره نحل، آیه ۶۸.</ref>؛ {{متن قرآن|بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا}}<ref> زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.</ref> درباره القائات [[شیاطین]] به یکدیگر و به [[انسان‌ها]] {{متن قرآن|وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ}}<ref> و از چیزی که (در ذبح) نام خداوند بر آن برده نشده است نخورید؛ و آن به راستی نافرمانی (از خداوند) است و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود؛ سوره انعام، آیه ۱۲۱.</ref>، {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاء رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ}}<ref> و بدین‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های آدمی و پری قرار دادیم که برخی به برخی دیگر یکدیگر، به فریب سخنان آراسته الهام می‌کنند و اگر پروردگار تو می‌خواست آن (کار) را نمی‌کردند پس آنان را با دروغی که می‌بافند واگذار؛ سوره انعام، آیه ۱۱۲.</ref> و نیز [[انسان]] به [[انسان]] هم {{متن قرآن|فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا}}<ref> آنگاه از محراب به سوی قوم خود بیرون شد و به آنان اشاره کرد که: پگاهان و در پایان روز (خداوند را) به پاکی بستأیید؛ سوره مریم، آیه ۱۱.</ref> به‌کار رفته است<ref>الفروق‌اللغويه، ص۶۹ ـ ۷۰؛ مفردات، ص۸۵۸ ـ ۸۶۰؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۵۶ ـ ۵۷، «وحى».</ref> البته مصادیق متعدد یاد شده برای [[وحی]] در کنار پاره‌ای مشترکات، از نظر ماهیت کاملا با یکدیگر متفاوت است<ref>راه و راهنماشناسى، ص ۱۵۴؛ معارف قرآن، ص ۴۰۳ ـ ۴۰۴.</ref> برای تسهیل بحث [[الهام]] و براساس تعریفی که [[مفسران]] از آن به دست داده‌اند، رویکرد [[قرآنی]] و تفسیری [[الهام]] را تفکیک و تحت ۴ عنوانِ [[الهام]] [[فطری]]، [[قلبی]]، غریزی و طبیعی بررسی می‌کنیم<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴]]، ص ۲۰۰ ـ ۲۰۲.</ref>. | |||
=== [[الهام]] [[فطری]]<ref>العقائد الاسلاميه، ج ۱، ص ۳۶؛ الميزان، ج ۲، ص ۱۱۵؛ فلسفه اخلاق، ص ۳۰۱.</ref>=== | |||
تنها کاربرد [[قرآنی]] [[الهام]] که به شکل ماضی آن آمده، به معنای [[الهام]] [[فطری]] [[تفسیر]] شده است: {{متن قرآن|وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا}}<ref> و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت، پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد، بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد، و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت؛ سوره شمس، آیه ۷ - ۱۰.</ref> در توضیح [[آیات]] یاد شده و [[الهام]] [[فطری]] باید گفت که در [[بینش]] [[قرآنی]]، آفریدگانی چون جمادات، گیاهان، حیوانات و نیز هر دو [[ساحت]] وجودی [[انسان]]، یعنی [[جسم]] و [[جان]] او هریک به تناسب و در پرتو یکی از دو [[هدایت تکوینی]] و [[تشریعی]] [[خداوند]] قابل [[رشد]] تکاملی است<ref>الميزان، ج ۵، ص ۳۱۰ ـ ۳۱۱؛ ج ۶، ص ۱۶۶؛ لب الاثر، ص ۲۶۷؛ العقايد الاسلاميه، ج ۱، ص ۱۱۸.</ref>، {{متن قرآن|قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى}}<ref> گفت: پروردگار ما کسی است که آفرینش هر چیز را به (فراخور) او، ارزانی داشته سپس راهنمایی کرده است؛ سوره طه، آیه ۵۰.</ref> در این فرایند، افزون بر شرایط لازم و [[تغذیه]] سالم، بر کنار بودن از شرایط نامساعد و [[تغذیه]] ناسالم، ضرورتی انکارناپذیر است، با این تفاوت که شرایط و غذای لازم برای [[رشد]] و [[تکامل]] [[روح]] و [[جان آدمی]]، چیزی جز [[باورها]]، [[احساسات]] و [[عواطف]] و رفتارهای سالم گوناگون نیست، ازاین‌رو، عناصر یاد شده، در [[ادبیات]] [[معارف اسلامی]] با عناوینی چون [[توحیدی]]، شرک‌آلود، [[کفرآمیز]]، [[حرام]]، [[حلال]]، [[واجب]] و... و در دو دسته سالم و ناسالم جای گرفته است تا براساس آن، زمینه [[گزینش]] آزادانه عناصر سالم و دوری جستن از عناصر ناسالم برای رسیدن به [[رشد]] تکاملی و کمال مقصود [[آدمی]] فراهم گردد. [[آیات]] یاد شده {{متن قرآن|وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا}}<ref> و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت، پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد، بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد، و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت؛ سوره شمس، آیه ۷ - ۱۰.</ref> نیز در این راستا قابل [[تفسیر]] و ارزیابی است. از این [[آیات]] بر می‌آید که هنگام [[آفرینش]] [[روح]] و [[جان آدمی]] (نفس)، گونه‌ای از [[شناخت]] و [[آگاهی]] در ارتباط با آنچه که [[قرآن]] آن را «[[تقوا]] و [[فجور]]» می‌نامد به وی داده شده است<ref>الميزان، ج ۲۰، ص ۲۹۷ ـ ۲۹۸؛ فلسفه اخلاق، ص ۱۳۳؛ فطرت و دين، ص ۲۱۰.</ref> برخی [[مفسران]]، [[آیه]] {{متن قرآن|وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ}}<ref> و آیا به او دو راه (خیر و شرّ) را نشان ندادیم؟؛ سوره بلد، آیه ۱۰.</ref> را نیز بیانگر همین معنا دانسته‌اند<ref>رحمة من الرحمن، ج ۴، ص ۵۰۳؛ فتح القدير، ج ۵، ص ۴۴۹؛ الميزان، ج ۲۰، ص ۲۹۳.</ref> براساس این [[شناخت]]، اگر کسی با [[گزینش]] آزادانه [[تقوا]] و به وسیله آن، به [[تزکیه نفس]] و پرورش استعدادهای [[روحی]] خود بپردازد، با [[رسیدن به کمال]] [[انسانی]]، [[رستگار]] می‌شود و کسی که به سبب [[آلوده]] شدن به [[فجور]]، استعدادها و توانمندیهای [[روحی]] خود را تباه ساخته و از [[رسیدن به کمال]]، بازمانده، نادم و [[ناامید]] می‌گردد<ref>فى ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۹۱۷ ـ ۳۹۱۸؛ نمونه، ج ۲۷، ص ۴۵ ـ ۴۸.</ref>؛ اما به‌رغم آنچه که گفته شد، چیستی، چگونگی و تجربه و تکرارناپذیری الهامِ یاد شده، [[ناشناخته بودن]] بسیاری از لایه‌های هزارتوی [[روح]] و روان [[آدمی]]، وجود گرایشهای جبرگرایانه و [[تصور]] دلالت [[آیه]] بر وجود تضاد ([[تقوا]] و [[فجور]]) در نهاد [[انسان]]، سبب شده است که از همان آغاز، [[تفاسیر]] و برداشتهای متفاوتی در این‌باره پدید آید. در آغاز، [[مفسران]] نخستین با دو رویکرد کاملاً متفاوت به [[الهام]] [[فجور]] و [[تقوا]] نگریسته‌اند. دیدگاه مشهور که از سوی شماری از [[مفسران]] نامدار همانند [[ابن عباس]]، [[مجاهد]]، قتاده و ضحاک گزارش شده، تفسیری سازگار با [[آزادی]] [[اراده]] و [[اختیار]] [[آدمی]] است. بنابر دیدگاه این گروه که ألْهَمَ را با الفاظ نزدیک به هم و قابل جمعی چون عَلَّم (یاد داد)، عَرَّفَ (شناساند، [[آگاه]] کرد) و بَیَّنَ (روشن و معلوم ساخت) [[تفسیر]] کرده‌اند، [[خداوند]]، [[شناخت]] مربوط به [[تقوا]] و [[فجور]] را به [[انسان]] داده است. منتها به زمان و چگونگی آن نپرداخته‌اند<ref>جامع البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۲۶۴ ـ ۲۶۵؛ مجمع‌البيان، ج ۱۰، ص ۷۵۵؛ تفسير قرطبى، ج ۲۰، ص ۵۱.</ref> دیدگاه دوم که منسوب به ابن جبیر، ابن [[زید]] و پذیرفته زجّاج و واحدی است، گویا برای [[گریز]] از قول به [[لزوم]] تضاد در نهاد [[آدمی]] و با تفسیری جبرگرایانه و سازگار با [[گرایش]] [[اشعری]]، [[الهام]] [[فجور]] را مربوط به [[کافر]]، و [[مؤمن]] را مُلْهَم به [[تقوا]] می‌داند. واحدی با تأکید بر تفاوت [[الهام]] باتعلیم، تعریف و تبیین، آن را به معنای «نهادن» چیزی در [[دل]] و [[جان انسان]] از سوی [[خداوند]] و در نتیجه ملزم ساختن وی بدان می‌داند<ref>جامع البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۲۶۵؛ التفسير الكبير، ج۳۱، ص۱۹۳؛ روح‌المعانى، مج۱۶، ج۳۰، ص۱۴۴.</ref> در پاره‌ای از منابع تفسیری، روایتی منسوب به [[پیامبر]] {{صل}} و به عنوان [[مؤیّد]] این دیدگاه، گزارش شده است. ازاین [[روایت]] بر می‌آید که [[انسان]] براساس آنچه که از پیش برای او مقدر شده است عمل می‌کند<ref>جامع‌البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۲۶۵؛ كشف‌الاسرار، ج۱۰، ص۵۰۶؛ روح‌المعانى، مج۱۶، ج۳۰، ص۲۵۹.</ref>. | |||
[[فخر رازی]] با [[پذیرش]] این دیدگاه، آن را با معنای لغوی لَهْم و [[الهام]] و دیدگاه نخست را با رویکرد اعتزالی سازگار می‌خواند. وی در ردّ [[استدلال]] به [[آیه]] {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا}}<ref>بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد، و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت؛ سوره شمس، آیه ۹ - ۱۰.</ref> که [[الهام]] [[فجور]] و [[تقوا]] به نوع [[بشر]] و [[آزادی]] [[اراده]] در [[گزینش]] یکی از آن دو را می‌رساند، به قول شماری از [[مفسران]] نخستین استناد می‌کند که فاعلِ «[[زکی]]» و «دسّی» را [[خداوند]] دانسته‌اند؛ یعنی کسی ([[مؤمن]]) [[رستگار]] می‌شود که [[خداوند]] با دادن [[توفیق]] [[طاعت]]، وی را [[تزکیه]] و [[اصلاح]] می‌کند و [[کافر]] به سبب [[خواری]] و خذلانی که [[خداوند]] به آن دچارش می‌سازد، [[ناامید]] می‌گردد<ref>التفسيرالكبير، ج۳۱، ص۱۹۳؛ روح‌المعانى، مج ۱۶، ج ۳۰، ص ۲۵۹.</ref> [[تفسیر]] جبرگرایانه این گروه، از سوی اغلب [[مفسران]] متأخر، اعم از [[شیعه]]<ref> مجمع‌البيان، ج۱۰، ص۷۵۵؛ غريب‌القرآن، ص۳۰۴؛ الصافى، ج ۵، ص ۳۳۱.</ref> و [[سنی]]<ref>جامع‌البيان، مج۱۵، ج۳۰، ص۲۶۶؛ رحمة من الرحمن، ج۴، ص۵۰۲؛ تفسير قرطبى، ج۲۰، ص۵۲.</ref> که [[تفسیر]] مبتنی بر [[آزادی]] [[اراده]] و [[اختیار]] را پذیرفته‌اند، گاه نادیده انگاشته شده و گاه فقط گزارش شده است. | |||
[[اختلاف]] بر سر منشأ [[الهام]] [[تقوا]] و [[فجور]] از چالشهای دیگر مربوط به [[آیه]] و نتیجه خلط میان [[الهام]] [[فطری]] و اصطلاحی است. برخی برخلاف همه [[مفسران]] یاد شده، از یک سو با همانند انگاشتن [[الهام]] [[فجور]] و امر به [[فحشا]]، نسبت آن به [[خدا]] را ناروا خوانده و از سوی دیگر نسبت [[الهام]] [[فجور]] به [[شیطان]] و [[تقوا]] به [[خدا]] را بر نمی‌تابند؛ با این [[استدلال]] که جمع میان [[خدا]] و [[شیطان]] با یک ضمیر، و هم ردیف قرار دادن آن دو اسائه [[ادب]] است. قائل این دیدگاه با استناد به [[روایت]] {{عربی|«إنّ للملك لَمَّةً و للشيطان لَمَّة»}}<ref>بحار الانوار: ج۶، ص ۱۹؛ ج ۶۷، ص ۵۰.</ref>مُلْهِم [[تقوا]] را [[فرشته]] و ملهم [[فجور]] را [[شیطان]] خوانده و [[آیه]] را ناظر به معنای [[روایت]] یاد شده و منقول از [[پیامبر]] {{صل}} دانسته است<ref>رحمة من الرحمن، ج ۴، ص ۵۰۲؛ مصباح الهدايه، ص ۱۰۴.</ref> این [[تفسیر]] و تقسیم [[الهام]] به مَلَکی و [[شیطانی]]، حوزه و اوصاف هریک بازتاب نسبتاً گسترده‌ای در منابع [[عرفانی]]<ref>الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۲۸۶؛ مصباح الهدايه، ص۱۰۳ ـ ۱۰۵؛ مدارج‌السالكين، ج ۱، ص۵۴ ـ ۵۵.</ref> و [[اخلاقی]]<ref>احياء علوم الدين، ج ۳، ص ۳۲؛ اغاثة اللهفان، ج ۱، ص۱۳۹ ـ ۱۴۰؛ جامع‌السعادات، ج۱، ص۱۷۹ ـ ۱۸۵. .</ref>یافته است، در حالی‌که [[الهام]] [[تقوا]] و [[فجور]] بیانی از [[هدایت تکوینی]] [[انسان]] است و مُلْهِم [[فجور]] بودن [[خدا]] به معنایی که یاد شد، ناروا نیست. | |||
در دهه‌های پایانی سده اخیر، پاره‌ای از یافته‌های [[روان‌شناختی]] از یک سو و برخی از چالشها و پژوهشهای [[فلسفی]]، [[کلامی]] و [[فرهنگی]] [[جدید]] از سوی دیگر، گفتوگو بر سر [[الهام]] [[تقوا]] و [[فجور]] را در حوزه‌های نوینی از [[دانش]] مانند [[انسان‌شناسی]] [[فلسفی]]، [[دین‌شناسی]] و [[فلسفه]] [[اخلاق]] وارد ساخته است. در آثار و اندیشه‌های شماری از [[مفسران]]<ref>فى‌ظلال القرآن، ج۶، ص ۳۹۱۷ ـ ۳۹۱۸؛ الميزان، ج ۱۰، ص ۲۶۱؛ ج ۱۶، ص ۱۷۸ ـ ۱۷۹.</ref> و دین‌پژوهان<ref> فلسفه اخلاق، ص ۱۱۶، ۱۳۳؛ فى ظلال التوحيد، ص ۲۳۱ ـ ۲۳۲؛ فطرت و دين، ص ۴۶، ۵۷، ۷۹.</ref> معاصر [[مسلمان]]، [[آیه]] یاد شده به عنوان یکی از مستندات [[قرآنی]] «نظریه [[فطرت]]*» در حوزه‌های یاد شده مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. این [[تفسیر]] و [[تئوری]] که در آن، افزون بر [[اراده]] [[آزاد]] [[آدمی]] و [[حسن و قبح عقلی]] [[افعال]]، تفاوت [[الهام]] با [[تعلیم]]، تعریف و تبیین نیز به شکل ضمنی پذیرفته شده است<ref>فى ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۹۱۷ ـ ۳۹۱۸؛ مجموعه آثار، ج ۲۱، ص ۲۵۸ ـ ۲۶۰، «اسلام و نيازهاى زمان»؛ فطرت و دين، ص ۱۹۸، ۲۱۰.</ref>، آمیزه‌ای نو از دیدگاهها و رویکردهای گوناگون گذشته درباره [[الهام]] [[فجور]] و تقواست. برخی از این صاحب‌نظران، [[آیه]] ۸ [[سوره شمس]]: {{متن قرآن|فَأَلْهَمَهَا}} و نیز [[آیه]] ۷۳ [[سوره انبیاء]]: {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ }}<ref> و به آنها انجام کارهای نیک و برپا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستندگان ما بودند؛ سوره انبیاء، آیه ۷۳.</ref> را مؤید نظریه [[وجدان]] [[اخلاقی]] کانت و نیز [[دلیل]] [[نفی]] نسبیت [[اخلاق]] و [[جبر]] [[تاریخی]] و [[اجتماعی]] از منظر [[قرآن]] دانسته‌اند<ref>مجموعه آثار، ج ۲۱، ص ۲۵۸، ۲۶۰، ۴۳۳، «اسلام و نيازهاى زمان».</ref>. | |||
[[ | اینکه مراد از [[تقوا]] و [[فجور]] [[الهام]] شده چیست از دیگر مباحث مورد چالش [[مفسران]] نخستین و متأخر است. برخی آن را به [[خیر و شر]]، بعضی به [[طاعت]] و [[معصیت]]<ref>جامع‌البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۲۶۴ ـ ۲۶۵؛ مجمع‌البيان، ج ۱۰، ص ۳۷۰؛ الدر المنثور، ج ۶، ص ۳۵۵ ـ ۳۵۶.</ref> و برخی دیگر به راه [[خیر و شر]]<ref>تفسير قرطبى، ج۲۰، ص۷۵؛ تفسيرجلالين، ص ۸۰۹؛ تفسير ثعالبى، ج ۵، ص ۵۹۵.</ref> [[تفسیر]] کرده‌اند و در روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} به بایدها و نبایدهای [[رفتاری]] [[تفسیر]] شده است<ref>مجمع‌البيان، ج ۱۰، ص ۷۵۵؛ نورالثقلين، ج ۵، ص ۵۸۶.</ref>، در حالی که بررسی کاربرد [[تقوا]] و [[فجور]] و نیز واژگان مرتبط با آنها در [[قرآن]]، نشان می‌دهد که می‌توان حوزه معنایی روشن‌تر، گسترده‌تر و مصادیق جزئی‌تری برای آن دو ترسیم کرد. | ||
[[ | بنابر آنچه که در [[تفسیر]] {{صل}} گفته شد، [[انسان]] براساس یک [[درک]] و دریافت درونی و سرشتین، از خوب و بد بودن همه مصادیق [[تقوا]] و [[فجور]] [[آگاه]] است، چنان که [[گرایش]] به [[تقوا]] و [[گریز]] و تنفر از [[فجور]] نیز در [[سرشت]] و نهاد وی نهفته است، هر چند که در [[مقام]] [[گزینش]] و عمل می‌تواند متأثر از [[امیال]] و گرایشهای متضاد<ref> فطرت و دين، ص ۸۵، ۹۴.</ref>، از [[تقوا]] روی برتافته و به [[فجور]] دامن آلاید<ref>الميزان، ج ۲۰، ص ۲۹۸؛ مجموعه آثار، ج ۲۱، ص ۲۵۸ ـ ۲۶۰، «اسلام و نيازهاى زمان»؛ پرتوى از قرآن، ج ۳۰، ص ۱۱۱، ۱۱۳.</ref>.<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴]]، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۶.</ref> | ||
=== [[الهام]] [[قلبی]] === | |||
بنابر دیدگاه [[مفسران]]، گاه در موارد خاصی، [[خداوند]]، [[شناخت]] یا انجام کاری را هنگام [[خواب]] یا [[بیداری]] در [[دل]] افراد صالحی غیر از [[انبیا]] [[القا]] می‌کند که [[قرآن]] با تعبیر «[[وحی]]» از آن یاد می‌کند<ref>الميزان، ج ۱۴، ص ۱۴۹.</ref> [[وحی]] به مادر موسی {{ع}} از این قبیل است: {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ}}<ref> و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد؛ سوره قصص، آیه ۷.</ref> و {{متن قرآن|إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى}}<ref> آن هنگام که به مادرت آنچه (بایست) وحی می‌شد وحی کردیم؛ سوره طه، آیه ۳۸.</ref> اغلب [[مفسران شیعه]]<ref>التبيان، ج۶، ص ۴۰۳؛ مجمع‌البيان، ج ۷، ص ۳۷۷؛ الميزان، ج ۱۶، ص ۱۰.</ref> و [[سنی]]<ref>جامع‌البيان، مج۱۱، ج۲۰، ص۳۷؛ تفسير قرطبى، ج ۶، ص ۲۳۴؛ تفسير الجلالين، ص ۴۶۶.</ref> به [[پیروی]] از قتاده و با تأکید بر [[پیامبر]] نبودن آن بانوی گرامی، [[وحی]] به او را، [[الهام]] و نه [[وحی]] [[نبوّت]] دانسته‌اند، چنان‌که [[وحی]] به حواریان [[عیسی]] {{ع}}<ref>جامع‌البيان، مج۳، ج۳، ص۳۶۲؛ التبيان، ج۲، ص۴۵۸؛ تفسير قرطبى، ج۶، ص۲۳۴.</ref> {{متن قرآن|وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ}}<ref> و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.</ref> و [[فرشتگان]] {{متن قرآن|إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ }}<ref>یاد کن آنگاه را که پروردگارتان به فرشتگان وحی می‌فرمود که من با شمایم پس مؤمنان را استوار دارید؛ من در دل کافران بیم خواهم افکند بنابراین، با شمشیر بر فراز گردن‌ها بر سرشان بزنید و دستشان را کوتاه کنید؛ سوره انفال، آیه ۱۲.</ref> نیز از سوی شماری از [[مفسران]] [[الهام]] خوانده شده است. البته دیدگاههای دیگری هم در [[تفسیر]] و چگونگی [[وحی]] به مادر موسی {{ع}}وجود دارد که دست‌کم [[تفسیر]] آن به [[الهام]] را دچار چالش می‌کند<ref>جامع‌البيان، مج ۱۱، ج ۲۰، ص ۳۷؛ التفسير الكبير، ج ۸، ص ۴۷؛ تفسير ابى السعود، ج ۴، ص ۲۲۴.</ref>، چنان‌که پاره‌ای از [[مفسران]] نیز در [[تفسیر]] دو مورد دیگر، واژه [[الهام]] را به‌کار نبرده‌اند<ref>التبيان، ج ۴، ص ۵۷؛ مجمع البيان، ج ۴، ص ۸۰۹.</ref>. | |||
در شمار دیگری از [[آیات]]، برخی [[علوم غیر عادی]] و غیر اکتسابی یاد شده که [[خداوند]] به عنوان [[نعمت]] به بعضی از [[انبیا]] و اولیای خود داده است. شماری از [[مفسران]] یکی از راههای ممکن برای دریافت [[علوم]] یاد شده را [[الهام]] دانسته‌اند. [[آگاهی]] [[خضر]] [[نبی]] {{ع}} از [[تأویل]] حوادث {{متن قرآن|قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا وَأَمَّا الْغُلامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِّنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا}}<ref> گفت: اینک (هنگام) جدایی میان من و توست؛ اکنون تو را از معنی آنچه نتوانستی بر آن شکیبایی ورزی آگاه خواهم کرد: امّا آن کشتی از آن مستمندانی بود که (با آن) در دریا کار می‌کردند؛ بر آن شدم به آن آسیب رسانم چون در پی آن پادشاهی بود که هر کشتی (بی‌آسیب) را به زور می‌گرفت. امّا آن نوجوان، پدر و مادرش مؤمن بودند؛ ترسیدیم که آنان را به سرکشی و کفر وادارد. پس، خواستیم که پروردگارشان برای آنان فرزندی (دیگر) پاک‌جان‌تر و مهربان‌تر از او، جایگزین کند. و امّا آن دیوار، از آن دو نوجوان یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی از آن آن دو و پدرشان مردی شایسته بود، بنابراین پروردگارت از سر بخشایش خویش اراده فرمود که آنان به برومندی خود برسند و گنجشان را بیرون کشند و من آن کارها را از پیش خویش نکردم، این بود معنی آنچه بر آن شکیبایی نتوانستی کرد؛ سوره کهف، آیه ۷۸ - ۸۲.</ref> ازاین قبیل است:<ref>التبيان، ج ۷، ص ۶۹؛ رحمة من الرحمن، ج ۳، ص ۲۰ ـ ۲۱؛ الميزان، ج ۱۳، ص ۳۴۲.</ref> {{متن قرآن|فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا}}<ref> و بنده‌ای از بندگان ما (خضر) را یافتند که به او از نزد خود بخشایشی داده و او را از پیش خویش دانشی آموخته بودیم؛ سوره کهف، آیه ۶۵.</ref> [[حضرت موسی]] {{ع}} به‌سبب [[عدم آگاهی]] از [[دانش]] یاد شده، به‌کارهای [[خضر]] {{ع}} [[اعتراض]] می‌کرد{{متن قرآن|فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا }}<ref> پس راه افتادند، تا هنگامی که سوار کشتی شدند آن را سوراخ کرد؛ (موسی) گفت: آیا آن را سوراخ کردی که سرنشینان را غرق کنی، بی‌گمان کاری شگفت کردی!؛ سوره کهف، آیه ۷۱.</ref>، {{متن قرآن|فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا لَقِيَا غُلامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُّكْرًا}}<ref> پس راه افتادند تا هنگامی که پسربچه‌ای دیدند و او را کشت؛ (موسی) گفت: آیا انسانی بی‌گناه را بی‌آنکه کسی را کشته باشد کشتی؟ به راستی کاری ناپسند کردی!؛ سوره کهف، آیه ۷۴.</ref>، {{متن قرآن|فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَن يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرًا}}<ref> باز راه افتادند تا هنگامی که به مردم شهری رسیدند از مردمش خوراک خواستند، اما آنان از پذیرایی ایشان خودداری کردند؛ سپس دیواری در آن (شهر) یافتند که می‌خواست فرو افتد، (خضر) آن را استوار کرد، (موسی) گفت: اگر می‌خواستی برای آن مزدی دریافت می‌داشتی؛ سوره کهف، آیه ۷۷.</ref>. الهامی یا [[وحیانی]] بودن [[معرفت]] [[خضر]] {{ع}}، از جمله ناشی از [[اختلاف]] در پیامبربودن اوست<ref>تفسير بغوى، ج۳، ص۱۴۴؛ التبيان، ج۷، ص۸۲؛ الميزان، ج۱۳، ص۳۳۸.</ref>چنین‌اختلافی درباره [[ذوالقرنین]] و [[معرفت]] دریافتی او {{متن قرآن|حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِندَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَن تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَن تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا }}<ref> تا به سرزمین غروب خورشید رسید، آن را چنان یافت که در چشمه‌ای پرلوش و لای غروب می‌کند و در نزدیکی آن گروهی را یافت؛ گفتیم: ای ذو القرنین! (خود دانی) یا آنان را عذاب می‌کنی و یا درباره آنان (راه) نیکی را در پیش می‌گیری؛ سوره کهف، آیه ۸۶.</ref><ref> زادالمسير، ج ۵، ص ۱۸۴؛ تفسير قرطبى، ج ۱۱، ص ۳۲.</ref> همچنین [[وحی]] [[القا]] شده به [[یوسف]] {{ع}}در درون [[چاه]] {{متن قرآن|فَلَمَّا ذَهَبُواْ بِهِ وَأَجْمَعُواْ أَن يَجْعَلُوهُ فِي غَيَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُم بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ}}<ref> پس چون او را بردند و همدل شدند که وی را در نهانگاه چاه نهند (چنین کردند) و ما به او وحی کردیم که (روزی) آنان را از این کارشان آگاه می‌کنی، در حالی که آنان درنیابند؛ سوره یوسف، آیه ۱۵.</ref> نیز وجود دارد<ref>التفسير الكبير، ج ۱۸، ص ۹۹.</ref>؛ با این توضیح که اغلب [[مفسران شیعه]]<ref>التبيان، ج ۶، ص ۱۱۰؛ جوامع الجامع، ج ۱، ص ۶۳۵ ـ ۶۳۶؛ الميزان، ج ۱۱، ص ۱۰۰.</ref> و [[سنی]]<ref>جامع البيان، مج ۷، ج ۱۲، ص ۲۱۰؛ تفسير قرطبى، ج ۹، ص ۹۴؛ فتح القدير، ج ۳، ص ۱۰.</ref> به تبع [[مفسران]] نخستین<ref>جامع‌البيان، مج ۷، ج ۱۲، ص ۲۱۰؛ احكام‌القرآن، جصاص، ج ۳، ص ۲۷۴؛ تفسير قرطبى، ج ۹، ص ۹۴.</ref>، [[وحی]] یاد شده به [[یوسف]] {{ع}} را همانند [[وحی]] به [[یحیی]] و [[عیسی]] {{عم}} در زمان [[کودکی]]، [[وحی]] [[نبوت]] دانسته‌اند. [[علم]] [[یوسف]] {{ع}} به [[تعبیر خواب]] نیز از این شمار است<ref>مجمع‌البيان، ج۵، ص۳۵۷؛ الصافى، ج ۳، ص ۵۲؛ فتح القدير، ج ۳، ص ۲۶.</ref>: {{متن قرآن|رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ}}<ref> پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۱.</ref> [[معرفت]] یاد شده، [[فضل الهی]] و سبب برخورداری از آن رویگردانی [[یوسف]] {{ع}} از [[شرک]] و [[بت‌پرستی]] و [[پیروی]] او از [[آیین توحیدی]] [[ابراهیم]] {{ع}} و دیگر نیاکان خوانده شده است<ref>مجمع‌البيان، ج۵، ص۳۵۷؛ فتح‌القدير، ج ۳، ص ۲۶؛ الميزان، ج ۱۱، ص ۸۳. .</ref>{{متن قرآن|قَالَ لاَ يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَن يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لاَّ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَن نُّشْرِكَ بِاللَّهِ مِن شَيْءٍ ذَلِكَ مِن فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ}}<ref> (یوسف) گفت: خوراکی که روزی شماست نزدتان نمی‌رسد مگر آنکه پیش از رسیدن آن شما را از تعبیر آن آگاه می‌کنم این از چیزهایی است که پروردگارم به من آموخته است؛ من آیین گروهی را که به خداوند ایمان ندارند و جهان واپسین را منکرند وانهاده‌ام و از آیین پدرانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی می‌کنم؛ در خور ما نیست که هیچ چیز را شریک خداوند بدانیم؛ این از بخشش خداوند به ما و به مردم است امّا بیشتر مردم سپاس نمی‌گزارند؛ سوره یوسف، آیه ۳۷ - ۳۸.</ref> برخی در [[تفسیر]] جمله «کدنا» نقشه قرار دادن پیمانه ازسوی [[یوسف]] {{ع}} در میان بارهای [[بنیامین]] برای نگهداری او را نیز با [[الهام الهی]] دانسته‌اند<ref>مجمع البيان، ج۵، ص۳۸۵ ـ ۳۸۶.</ref> {{متن قرآن|فَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ }}<ref> آنگاه، چون ساز و برگ آنان را آماده می‌کرد جام (زرّین شاه) را در باربند شتر برادرش (بنیامین) نهاد سپس بانگ بردارنده‌ای بانگ برداشت: که ای کاروانیان بی‌گمان شما دزدید!؛ سوره یوسف، آیه ۷۰.</ref>، {{متن قرآن|فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاء أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَاء أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مِّن نَّشَاء وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ }}<ref> آنگاه (جست و جو را) از باربندهای آنان پیش از باربند برادر (تنی‌اش) آغازید سپس آن را از باربند برادرش بیرون آورد! بدین‌گونه برای یوسف چاره‌گری کردیم (زیرا) او برادرش را بر آیین آن پادشاه نمی‌توانست بازداشت کند- مگر آنکه خداوند می‌خواست- هر کس را که بخواهیم به پایه‌هایی فرا می‌بریم و ز هر داننده‌ای داناتری هست؛ سوره یوسف، آیه ۷۶.</ref>ر آشنایی [[حضرت سلیمان]] {{ع}}با زبان دیگر موجودات از قبیل مورچگان {{متن قرآن|فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِّن قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ}}<ref> (سلیمان) از گفتار آن (مور) خندان لب گشود و گفت: پروردگارا! در دلم افکن تا نعمتت را که به من و به پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و مرا به بخشایش خود در زمره بندگان شایسته خویش درآور؛ سوره نمل، آیه ۱۹.</ref> و پرندگان<ref>جامع البيان، مج ۱۱، ج ۱۹، ص ۱۷۲؛ التبيان، ج۸، ص ۸۲؛ مجمع‌البيان، ج ۵، ص ۳۵۳.</ref>: {{متن قرآن|عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ }}<ref> به ما زبان مرغان آموخته‌اند؛ سوره نمل، آیه ۱۶.</ref> را نیز از راه [[الهام]] گفته‌اند. به‌کار نرفتن واژه [[وحی]] در [[آیات]] یاد شده و اختصاص [[علوم]] مذکور به حوزه‌ای غیر از [[عقاید]] و [[احکام دینی]] می‌تواند مؤید دریافت آن [[معارف]] از طریق [[الهام]] باشد<ref>الميزان، ج ۵، ص ۷۹.</ref>. | |||
آیاتی از این دست و شماری دیگر، از قبیل [[آیات]] ۱۲۲ [[سوره انعام]] و ۲۸ [[سوره حدید]]<ref>المیزان، ج 11، ص 119؛ ج 12، ص 342.</ref> زمینه‌ساز پیدایش [[تفکر]] و نظریه تازه‌ای در شناخت‌شناسی [[اسلامی]] شد. براساس این نظریه و نگرش که در گذر ایام رو به فربهی و [[استقلال]] نهاد، [[انسان]] می‌تواند در کنار [[شناخت]] [[تجربی]]، [[عقلی]] و [[وحیانی]] به نوع دیگری از [[شناخت]] دست یابد که زمینه، قلمرو و ابزار متفاوتی دارد و [[جهان‌بینی]] متفاوتی را پدید می‌آورد<ref> الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۸۹؛ نظرات فى التصوف و الكرامات، ص ۵۲ ـ ۵۴؛ مجموعه‌آثار، ج ۲، ص ۲۲۸ ـ ۲۳۳، «مقدمه‌اى بر جهان بينى اسلامى».</ref>. | |||
زمینه و راه دستیابی به چنین [[فهم]] و درکی که می‌توان نام [[شناخت]] و [[معرفت]] الهامی و [[عرفانی]] بر آن نهاد، فقط [[تزکیه]] و [[تهذیب نفس]] و [[طهارت]] [[روح]] و روان و یگانه ابزار دریافت آن، [[دل]] [[آدمی]] است و همه [[مؤمنان]] [[صالح]] و [[پرهیزکار]] می‌توانند متناسب با اندازه [[ایمان]]، [[عمل صالح]] و [[طهارت]] [[روحی]] خود از [[معرفت]] یاد شده برخوردار باشند<ref> الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص۳۱، ۲۸۹؛ الميزان، ج ۱۱، ص۱۱۹؛ ج۱۲، ص۳۴۲؛ آشنايى با علوم‌اسلامى، ج۱، ص ۱۵۳ ـ ۱۵۴.</ref>. | |||
زمینه و راه دستیابی به چنین [[فهم]] و درکی که می‌توان نام [[شناخت]] و [[معرفت]] الهامی و [[عرفانی]] بر آن نهاد، فقط [[تزکیه]] و [[تهذیب نفس]] و [[طهارت]] [[روح]] و روان و یگانه ابزار دریافت آن، [[دل]] [[آدمی]] است و همه [[مؤمنان]] [[صالح]] و [[پرهیزکار]] می‌توانند متناسب با اندازه [[ایمان]]، [[عمل صالح]] و [[طهارت]] [[روحی]] خود از [[معرفت]] یاد شده برخوردار باشند<ref> الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص۳۱، ۲۸۹؛ الميزان، ج ۱۱، ص۱۱۹؛ ج۱۲، ص۳۴۲؛ آشنايى با علوم‌اسلامى، ج۱، ص ۱۵۳ ـ ۱۵۴. | |||
چنین شناختی که بی‌هیچ زمینه حسّی و [[عقلی]] به یک‌باره و فقط از سوی [[خداوند]] [[افاضه]] می‌شود،<ref> رياض السالكين، ج۴، ص۴۵۳؛ احياء علوم الدين، ج۳، ص۲۳؛ نظرات فى التصوف والكرامات، ص۵۲.</ref>جلوه‌ای از [[امداد غیبی]] [[الهی]] در [[زندگی]] [[بشر]] است و در زمینه‌های گوناگون [[فکری]] و عملی که [[عقل]] و [[شرع]] در آن کافی نیست، راهگشایی می‌کند<ref> تفسيرقرطبى، ج۱۰، ص۸۸؛ فتح‌القدير، ج۳، ص۱۷۵؛ مجموعه آثار، ج ۱۷، ص ۴۷۳، «حماسه حسينى».</ref> از پاره‌ای گزارشهای رسیده بر می‌آید که [[الهام]] به عنوان یکی از منابع [[شناخت]]، ابتدا در حوزه مسائل و چالشهای نخستین [[کلامی]] مورد توجه [[مسلمانان]] قرار گرفت<ref>الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص۸۹؛ روح‌المعانى، مج ۱۶، ج ۳۰، ص ۲۵۷.</ref> و آنگاه به قلمرو [[عرفان]] و [[فلسفه]] راه یافت. گزارشهای یاد شده نشان می‌دهد که [[متکلمان]] [[مسلمان]] در برخورد با برخی [[آیات]] مربوط به [[صفات الهی]] همانند «استوای بر [[عرش]]» {{متن قرآن|الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى}}<ref> خداوند بخشنده بر اورنگ فرمانفرمایی جهان استیلا دارد؛ سوره طه، آیه ۵.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الأَمْرَ مَا مِن شَفِيعٍ إِلاَّ مِن بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ }}<ref> به راستی پروردگارتان خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ فرمانفرمایی جهان استیلا یافت؛ کار هستی را کارسازی می‌کند، هیچ میانجی مگر با اذن او در کار نیست، این است خداوند پروردگار شما، او را بپرستید! آیا پند نمی‌گیرید؟؛ سوره یونس، آیه ۳.</ref> به اختلاف‌گراییدند. در این میان، گروهی به راه [[تشبیه]] و تجسیم<ref>(=مشبّهه و مجسّمه).</ref> رفته و گروهی دیگر قائل به [[تنزیه]]<ref>(=منزِّهه).</ref> شده‌اند. دسته‌ای از منزِّهه با [[نفی]] معانی ظاهری، بیشتر به معنای مجازی [[معتقد]] شده و دسته‌ای دیگر با این [[استدلال]] که [[درک]] و [[فهم]] صفات یاد شده، فراتر از توان [[عقل]] و [[اندیشه]] بشری است، مدعی شده‌اند که باید [[تأمّل]] و [[تعقل]] را کنار نهاد و به [[تزکیه]] و [[تهذیب نفس]] پرداخت تا زمینه دریافت [[آگاهی]] و [[شناخت]] در حوزه مسائل یاد شده از جانب [[خداوند]]، فراهم آید. این گروه با استناد به آیاتی چون: {{متن قرآن|وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ}}<ref> و خداوند به شما آموزش می‌دهد؛ و خداوند به هر چیزی داناست؛ سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً }}<ref> ای مؤمنان! اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد؛ سوره انفال، آیه ۲۹.</ref>، {{متن قرآن|فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا}}<ref> و بنده‌ای از بندگان ما (خضر) را یافتند که به او از نزد خود بخشایشی داده و او را از پیش خویش دانشی آموخته بودیم؛ سوره کهف، آیه ۶۵.</ref>و {{متن قرآن|وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا}}<ref> و بگو: پروردگارا! بر دانش من بیفزای!؛ سوره طه، آیه ۱۱۴.</ref> مدعی شده‌اند که اگر [[دل]] و [[جان آدمی]] از راه [[تقوا]] و [[تهذیب]] [[پاک]] شود، [[خداوند]] معانی [[آیات]] و صفات یاد شده را بر آن [[القا]] می‌کند<ref>الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص۸۹؛ روح المعانى، مج ۱۶، ج ۳۰، ص ۲۵۹.</ref>. با شکل‌گیری و تدوین [[عرفان]] و تصوف به مثابه یکی از شاخه‌های [[علوم اسلامی]] و مبتنی بر [[معرفت]]، [[شیوه]] و ابزار شناختی مستقل و متفاوت از [[معارف]] [[وحیانی]]، [[تجربی]] و [[عقلی]]، بحث از [[الهام]] به عنوان یقینی‌ترین و [[برترین]] منبع [[شناخت]]، توسعه یافت<ref>الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۲۷۹؛ تلبيس ابليس، ص ۳۱۱.</ref> در این حوزه، گاهی از [[الهام]] با عناوینی چون [[علم لدنّی]]<ref>مفاتيح‌الغيب، ص۸؛ الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص ۸۹، ۲۸۷؛ روح‌المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۱۹.</ref>، [[مکاشفه]]<ref> روح المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۲۴.</ref>، خاطر [[قلبی]]<ref>الانوار الساطعه، ج ۱، ص ۴۴۲؛ رياض السالكين، ج ۴، ص ۴۵۳؛ شرح دعاء الصباح، ص ۴۶.</ref>، [[علم]] ربّانی، [[معرفت]] ذوقی<ref>رحمة من الرحمن، ج ۳، ص ۲۰.</ref>، [[علم موهوب]]، [[علم باطن]] و [[اسرار]] نیز یاد می‌شود<ref>مفاتيح الغيب، ص ۸؛ الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۸۹؛ روح المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۲۵ ـ ۲۸.</ref>. | |||
نظریه [[شناخت]] و [[ادراک]] الهامی با گذر از قلمرو [[عرفان]] و ورود به حوزه [[فلسفه]] [[اسلامی]]، [[تولد]] نظریه [[معرفت]] اشراقی را به‌ارمغان آورد. شیخ شهاب الدین سهروردی [[حکمت]] [[اشراق]] را نتیجه القائات یک موجود قدسی در [[دل]] خود دانسته و [[ادراک]] مباحث آن را مشروط به یک [[اربعین]] [[ریاضت]] نفس می‌خواند<ref>شرح حكمة الاشراق، ص ۵۹۹ ـ ۶۰۰؛ شعاع انديشه و شهود، ص ۵۶۱.</ref> تأثیرپذیری عمیق وی در عمل و اندیشه‌های [[فلسفی]] خویش از [[عرفان]] و [[تصوف]] [[اسلامی]] [[مورد اتفاق]] صاحب‌نظران است<ref>مجموعه آثار، ج ۵، ص ۱۴۳، ۱۴۸، «كليات فلسفه»؛ مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج ۳، ص ۳۲ ـ ۳۳، ۵۹، «مقدمه مصحح».</ref>، بر همین اساس برخی از [[دانشمندان]] [[مسلمان]] با تردید افکنی در بازگشت [[حکمت]] و رویکرد اشراقی به [[فلسفه]] یونان، آمیختن [[اشراق]] و [[استدلال]] و ایجاد [[آشتی]] میان [[فلسفه]] و [[عرفان]] را، ابتکار خود شیخ [[اشراق]] و با اثر پذیری از [[عرفان]] و [[تصوف]] [[اسلامی]] و مشرب [[فکری]] و [[معرفتی]] آن دانسته و معتقدند که شیخ [[اشراق]] فقط برای پذیرفته شدن دیدگاهش و بدون ارائه هیچ سندی، شماری از [[فلاسفه]] باستان را پیرو مشرب [[فکری]] [[اشراق]] خوانده است، در حالی که ادعای یاد شده در آثار هیچ یک از [[فلاسفه]] [[مسلمان]] پیش از وی و نیز در [[تاریخ]] [[فلسفه]] مورخانی چون [[شهرستانی]] نیامده است<ref>آشنايى با علوم‌اسلامى، ج۱، ص ۱۴۳ ـ ۱۴۶، ۱۵۳.</ref>. | |||
گاه با توسعه در معنا وگستره [[الهام]]، مواردی از قبیل [[ادراکات]] ناگهانی، بدون مقدمه و پرشتاب [[ذهنی]] و درونی و پدیده موسوم به تله‌پاتی [[ذهنی]] را نیز در دایره [[الهام]] جای داده و پاره‌ای از اکتشافات و فرضیه‌های [[دانشمندان]] و نوابغ در حوزه‌های گوناگون [[علوم]] را [[الهام]] و [[اشراق]] [[علمی]] خوانده‌اند<ref>انسان موجود ناشناخته، ص ۸۶ ـ ۸۹؛ توحيد، ص ۱۳۸ ـ ۱۴۴؛ راز بزرگ رسالت، ص ۷۴ ـ ۷۷.</ref> و این البته با [[الهام]] اصطلاحی که منحصر به [[بندگان]] [[صالح]] است، تفاوت دارد. | |||
نظریه [[شناخت]] شناسانه [[الهام]]، چالشها و تنشهای جدی و فراوانی در حوزه [[اندیشه]] [[اسلامی]] برانگیخت<ref>الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۲۷۹.</ref>. از جمله می‌توان به چالشهای مربوط به تشابه و تفاوتهای [[الهام]] با [[وحی]] از یک سو و القائات [[شیطانی]] و [[نفسانی]] از سوی دیگر، سازگار بودن یا نبودن [[اعتقاد]] به [[الهام]] با [[ختم نبوت]]، [[حجیت شرعی]] [[الهام]]، نسبت میان [[معارف]] الهامی و [[احکام شریعت]] و [[برتری]] یکی بر دیگری اشاره کرد<ref>شرح فصوص الحكم، ص ۱۱۱ـ ۱۱۳؛ روح‌المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۲۴ ـ ۲۸؛ خاتميت، ص ۳۹ ـ ۴۰، ۵۱.</ref>؛ همچنین برخوردهای تحریمی و تکفیرآمیز با [[پیروان]] این رویکرد در هر دو حوزه [[عرفان]] و [[فلسفه]] در دوره‌هایی از [[تاریخ]] [[اندیشه]] [[اسلامی]] از این قبیل است<ref>اغاثة اللهفان، ج ۱، ص ۱۳۹ ـ ۱۴۰.</ref>. | |||
در | قائلان به [[الهام]] در پاسخ به یکی از مهم‌ترین چالشهای پیش‌روی خویش، ضمن [[اذعان]] به [[ختم نبوت]] و با استناد به آیاتی از [[قرآن]]، پاره‌ای از [[احادیث اسلامی]] و ارتباط [[غیبی]] افرادی چون مادر موسی {{ع}} و [[مادر]] [[عیسی]] {{ع}}، براین باورند که برخلاف [[وحی]]، راه [[الهام]] بر روی [[بشر]] بسته نیست و [[قرآن]] نیز ملازمه‌ای بین [[مقام نبوت]] و ارتباط با [[غیب]] نمی‌بیند<ref>الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۸۹؛ احياء علوم الدين، ج ۳، ص ۳۲ ـ ۳۴؛ خاتميت، ص ۳۹ ـ ۴۰، ۵۱. .</ref>افراد یاد شده [[الهام]] به انسان‌های غیر [[نبی]] را مرتبه نازلی از [[وحی نبوی]]<ref>مفاتيح‌الغيب، ص ۸؛ فلسفه اخلاق، ص ۱۳۰؛ مجموعه آثار،، ج ۴، ص ۱۴۱، «توحيد».</ref> و در عین حال متفاوت از آن دانسته و معتقدند که ارتباط دیداری و شنیداری [[پیامبر]] با [[فرشته]]،<ref>شرح فصوص الحكم، ص ۱۱؛ احياء علوم الدين، ج ۱، ص ۸۸؛ ج ۳، ص ۱۰؛ من العقيدة الى الثوره، ج ۴، ص ۲۰ ـ ۲۱.</ref> [[اطمینان]] به از سوی [[خدا]] بودن<ref>الانوار الساطعه، ص ۴۴۱؛ القاديانيه، ص ۲۱؛ شرح مقدمه قيصرى، ص ۵۸۶.</ref> و [[حجت]]<ref>روح‌المعانى، مج۹، ج۱۶، ص۲۴ ـ ۲۵؛ التحريروالتنوير، ج ۲۵، ص ۱۴۳؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۵۸، «وحى».</ref> و مشروط بودن به [[تبلیغ]]<ref>شرح فصوص الحكم، ص ۱۱۱؛ شرح مقدمه قيصرى، ص ۵۸۶.</ref> از ویژگیهای انحصاری [[وحی نبوی]] است که در [[الهام]] وجود ندارد؛ همچنین محتوای [[وحی]] را آموزه‌های همگانی، الزام‌آور و مصدر [[تشریع]] دانسته‌اند، درحالی که [[الهام]] یک دریافت شخصی و همانند [[ادراک]] [[گرسنگی]] و [[تشنگی]] است و منشأ آن روشن نیست<ref>تفسير مراغى، ج ۲، ص ۲۰ ـ ۲۱؛ راز بزرگ رسالت، ص ۷۲ ـ ۷۳؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۵۸، «وحى».</ref>، بر این اساس، [[الهام]]، بیشتر مربوط به [[اولیا]] و [[وحی]] مصطلح، مختص به [[انبیا]] دانسته شده است<ref>شرح فصوص، ص ۱۱۱؛ تلبيس ابليس، ص ۳۱۱؛ شرح مقدمه قيصرى، ص ۵۸۶.</ref>. | ||
در تفاوت [[الهام]] و [[وسوسه]] نیز، [[الهام]] را همراه با [[آرامش]] خاطر و هماهنگ با آموزه‌های [[الهی]] خوانده‌اند که برخلاف وسوسه‌ها [[آدمی]] را به سوی خیر و [[نیکی]] فرا می‌خواند<ref>مجمع البيان، ج ۴، ص ۵۰۲؛ الميزان، ج ۳، ص ۲۵۳ ـ ۲۵۵؛ ج ۱۶، ص ۱۲.</ref>. | |||
نسبت میان [[معرفت]] الهامی و آموزه‌های [[وحیانی]] و [[بی‌نیازی]] از [[آموختن]] [[دانش]] [[دینی]] در صورت برخورداری از [[الهام]]، چالش مهم دیگری در این حوزه<ref>استروح المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۲۴؛ تلبيس ابليس، ج ۱، ص ۳۱۱.</ref> [[عارفان]] نامدار و طرفداران پرآوازه [[الهام]] ضمن تأکید بر [[پایبندی]] نسبت به آموزه‌های [[وحی]] و [[شریعت]]، آن را تنها راه رسیدن به [[مقام]] بهره‌مندی از [[الهام]] و معیار تشخیص آن از القائات [[شیطانی]] و خطورات [[نفسانی]] می‌دانند<ref>مدارج السالكين، ج۱، ص۴۵ ـ ۴۶؛ ج 3، ص ۱۶۷؛ احياء علوم الدين، ج ۳،ص ۳۳؛ تلبيس ابليس، ج ۱، ص ۳۱۱.</ref>.<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴]]، ص ۲۰۶ ـ ۲۱۰.</ref> | |||
== | === [[الهام]] غریزی<ref>الفرقان، ج ۱۳ ـ ۱۴، ص ۴۰۱.</ref>=== | ||
{{ | در [[آیه]] ۶۸ [[سوره نحل]]، از [[وحی]] به [[زنبور عسل]] یاد شده است: {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ}}<ref> و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!؛ سوره نحل، آیه ۶۸.</ref> شمار زیادی از [[مفسران شیعه]]<ref> التبيان، ج۶، ص۴۰۲؛ مجمع‌البيان، ج۶، ص ۵۷۳؛ الميزان، ج ۱۲، ص ۲۹۲.</ref> و [[سنی]]<ref>جامع البيان، مج ۸، ج ۱۴، ص ۱۸۲؛ تفسير بيضاوى، ج ۲، ص ۴۱۲؛ تفسير قرطبى، ج ۱۰، ص ۸۸.</ref>به تبع برخی [[مفسران]] نخستین و نیز [[احادیث اسلامی]]<ref> تفسيرعياشى، ج۲، ص۲۶۳؛ تفسيرقمى، ج۱، ص۴۱۸.</ref>، ایحاء در [[آیه]] را به معنای [[الهام]] گرفته‌اند. برخی نیز آن را به معنای [[آفرینش]] [[غرایز]] در آن دانسته‌اند<ref>التبيان، ج۶، ص۴۰۲؛ مجمع‌البيان، ج ۶، ص ۵۷۲.</ref> براساس این [[آیه]] و [[آیه]] پس از آن، ساختن خانه‌های مسدّس با آن مهندسی شگفت و تحسین برانگیز بر فراز و در دامنه کوهساران، لا به لای شاخه‌های درختان و در میان کندوها، همچنین پیمایش مسافتهای طولانی در جستوجوی گلها و گیاهان و مکیدن شهد و شیره آنها و تبدیل آن به عسل با رنگهای گوناگون و [[خواص]] [[شفابخش]]، بازگشت از آن مسافت و یافتن [[خانه]] خود در میان صدها کندوی مشابه و بسیاری دیگر از کارهای [[زیبا]] و شگفت‌انگیز [[زنبور عسل]]، براساس [[هدایت]] و رهنمون درونی [[الهی]] که از آن به نیروی [[غریزه]] تعبیر می‌شود، صورت می‌گیرد<ref> الميزان، ج۱۲، ص۲۹۲ ـ ۲۹۳؛ الفرقان، ج۱۳ ـ ۱۴، ص ۴۰۱؛ تفسير قرطبى، ج ۱۰، ص ۸۸.</ref>؛ نیرویی که همچنان و به‌رغم [[پیشرفت]] شگفت [[دانش]] بشری، از رازهای سر به [[مُهر]] [[آفرینش]] است. چنین هدایتی که براساس آن [[زندگی]] حیوانی [[تدبیر]] می‌شود، هرچند در همه حیوانات نیز وجود دارد<ref>تفسيرقرطبى، ج۱۰، ص۸۸؛ فتح‌القدير، ج۳، ص۱۷۵.</ref>؛ اما با توجه به اینکه [[زندگی]] شگفت‌انگیز [[اجتماعی]] [[زنبور عسل]] در میان حیوانات همانندی ندارد، تنها از [[وحی]] به آن سخن گفته شده است؛ همچنین برخی [[مفسران]] با اشاره به اینکه [[هابیل]] نخستین مرده‌ای بود که [[دفن]] شد، یاد دادن غیر مستقیم [[دفن]] وی به [[قابیل]] از سوی کلاغ را {{متن قرآن|فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَى أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ}}<ref> خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید تا بدو نشان دهد چگونه کالبد برادرش را در خاک کند؛ گفت: وای بر من! آیا ناتوان بودم که چون این کلاغ باشم تا کالبد برادرم را در خاک کنم؟ و از پشیمانان شد؛ سوره مائده، آیه ۳۱.</ref> [[الهام الهی]] دانسته‌اند<ref>نمونه، ج ۱۱، ص ۲۹۷.</ref>.<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴]]، ص۲۱۰.</ref> | ||
=== [[الهام]] طبیعی === | |||
در [[آیات]] [[سوره زلزال]]، {{متن قرآن|إِذَا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ زِلْزَالَهَا وَأَخْرَجَتِ الأَرْضُ أَثْقَالَهَا وَقَالَ الإِنسَانُ مَا لَهَا يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا}} <ref> هنگامی که زمین از لرزه واپسین خود به لرزه افتد، و زمین بارهای سنگین خود را، برون افکند، و انسان پرسد که چه بر سر آن آمده است؟ در آن روز زمین رازهایش را باز می‌گوید؛ سوره زلزال، آیه ۱ - ۴.</ref> [[خداوند]] در آغاز از [[زلزله]] و تکانهای شدید [[زمین]] به وقت [[قیامت]] گزارش می‌دهد و اینکه [[زمین]] بارهای سنگین درون خود را بیرون افکنده و [[اخبار]] و ناگفته‌های خویش را بازگو می‌کند، آنگاه در پاسخ [[انسان]] که از سر شگفتی می‌پرسد: [[زمین]] را چه شده است که چنین می‌کند؟ آن را نتیجه [[وحی]] [[خداوند]] به آن می‌خواند: {{متن قرآن|بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا}}<ref> زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.</ref> در اینجا نیز [[مفسران]]، ایحا را به معنای [[الهام]]<ref>التبيان، ج۲، ص۴۵۸؛ مجمع‌البيان، ج ۶، ص ۵۷۳؛ الميزان، ج ۱۶، ص ۱۰.</ref>و شماری نیز به معنای «امر»<ref>تفسير مجاهد، ج ۲، ص ۷۴۲؛ جامع البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۳۳۸؛ تفسير قرطبى، ج ۲۰، ص ۱۰۲.</ref> گرفته‌اند<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴]]، ص۲۱۱.</ref>. | |||
== الهام در قرآن == | |||
واژه [[الهام]] فقط یک بار و به شکل فعل ماضی در [[قرآن]] آمده است: {{متن قرآن|فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا}}<ref> پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.</ref>. در [[تفسیر]] این [[آیه]] و مراد از [[الهام]] [[فجور]] و [[تقوا]] به نفس، از ابتدا دو نگاه متفاوت میان [[مفسران]] مطرح بوده است: عده‌ای از [[مفسران]] نخستین مثل [[ابن عباس]]، [[مجاهد]]، قتاده و ضحاک، واژه ألهم را به یاد دادن "عَلَّم"، شناساندن "عرَّف" و معلوم ساختن "بَیَّن" [[تفسیر]] کرده‌اند که با [[آزادی]] [[اراده]] در [[گزینش]] هر یک از [[فجور]] و [[تقوا]] سازگار است. اما عده دیگری مثل ابن جبیر و ابن [[زید]]، [[الهام]] [[فجور]] و [[تقوا]] را به نهادن چیزی در [[جان انسان]] و ملزم ساختن وی به آن چیز [[تفسیر]] کرده و در نتیجه، [[الهام]] [[فجور]] را مربوط به [[کافر]]، و [[الهام]] [[تقوا]] را مربوط به [[مؤمن]] دانسته‌اند. این [[تفسیر]] جبرگرایانه که با [[عقیده]] [[اشعری]] هماهنگ است توسط زجّاج و واحدی هم پذیرفته شده است<ref>مجمع البیان، ج۵، ص ۴۹۸؛ جامع البیان، ج۱۵، ص ۲۶۴ـ ۲۶۵؛ فتح القدیر، ج۲، ص ۱۲۴۲ـ ۱۲۴۳؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص ۳۵۸.</ref>. اما [[مفسران]] متأخر [[اهل سنّت]]، به جز تعداد کمی همچون [[فخر رازی]] که [[تفسیر]] دوم را پذیرفته‌اند<ref>تفسیر کبیر، مجلد۱۶، جزء ۳۱، ص ۱۹۲.</ref>، بقیه، [[تفسیر]] دوم را حتی گزارش هم نکرده‌اند<ref>تفسیر روح البیان، ج۱۰، ص ۴۴۳؛ تفسیر روح المعانی، ج۱۶، ص ۲۵۷؛ تفسیر مراغی، مجلد۱۰، جزء۳۰، ص ۱۶۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج۷، ص ۳۰۰؛ تفسیر کشاف، ج۴، ص ۷۵۹.</ref>.<ref>[[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم]]، [[الهام ۱ (مقاله)|مقاله «الهام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۳۹۶-۴۰۲.</ref> | |||
== [[آیات]] ناظر بر [[الهام]] == | |||
برخی [[احادیث]]<ref>بحارالانوار، ج۹۳، ص ۱۶؛ ج۱۳، ص ۵۲؛ ج۱۹، ص ۲۸۷.</ref> و به تبع آن، بسیاری از [[مفسران]]، تعداد دیگری از [[آیات]] را ناظر به [[الهام]] دانسته‌اند، از جمله [[وحی]] به مادر [[حضرت موسی]] {{ع}}: {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ}}<ref> و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد؛ سوره قصص، آیه ۷.</ref><ref>التبیان، ج۶، ص ۴۰۳؛ مجمع البیان، ج۷، ص ۳۷۷؛ المیزان، ج۱۶، ص ۱۰؛ جامع البیان، ج۲۰، ص ۳۷.</ref>، [[وحی]] به حواریان [[حضرت عیسی]] {{ع}} {{متن قرآن|وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ}}<ref> و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.</ref><ref>جامع البیان، ج۳، ص ۳۶۲؛ التبیان، ج۲، ص ۴۵۸.</ref>، [[آگاهی]] [[خضر]] [[نبی]] {{ع}} از [[تأویل]] حوادث {{متن قرآن|قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا وَأَمَّا الْغُلامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِّنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا}}<ref> گفت: اینک (هنگام) جدایی میان من و توست؛ اکنون تو را از معنی آنچه نتوانستی بر آن شکیبایی ورزی آگاه خواهم کرد: امّا آن کشتی از آن مستمندانی بود که (با آن) در دریا کار می‌کردند؛ بر آن شدم به آن آسیب رسانم چون در پی آن پادشاهی بود که هر کشتی (بی‌آسیب) را به زور می‌گرفت. امّا آن نوجوان، پدر و مادرش مؤمن بودند؛ ترسیدیم که آنان را به سرکشی و کفر وادارد. پس، خواستیم که پروردگارشان برای آنان فرزندی (دیگر) پاک‌جان‌تر و مهربان‌تر از او، جایگزین کند. و امّا آن دیوار، از آن دو نوجوان یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی از آن آن دو و پدرشان مردی شایسته بود، بنابراین پروردگارت از سر بخشایش خویش اراده فرمود که آنان به برومندی خود برسند و گنجشان را بیرون کشند و من آن کارها را از پیش خویش نکردم، این بود معنی آنچه بر آن شکیبایی نتوانستی کرد؛ سوره کهف، آیه ۷۸ - ۸۲.</ref><ref>التبیان، ج۷، ص ۶۹؛ المیزان، ج۱۳، ص. ۳۴۲</ref> [[علم]] [[حضرت یوسف]] {{ع}} به تعبیر خواب: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِن قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref> و بدین گونه پروردگارت تو را برمی‌گزیند و به تو از (دانش) خوابگزاری می‌آموزد و نعمت خویش را بر تو و بر خاندان یعقوب تمام می‌گرداند چنان‌که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام گردانید که پروردگار تو دانایی فرزانه است؛ سوره یوسف، آیه ۶.</ref>؛ {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِن مِّصْرَ لاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ}}<ref> و آن مرد مصری که او را خریده بود به همسر خود گفت: جایگاه او را نیکو بدار و با خادمان مگمار باشد که به ما سود رساند یا او را به فرزندی بگزینیم؛ و بدین‌گونه یوسف را در آن سر زمین جای دادیم و بر آن شدیم تا بدو از دانش خوابگزاری بیاموزیم و خداوند بر کار خویش چیرگی دارد اما بسیاری از مردم نمی‌دانند؛ سوره یوسف، آیه ۲۱.</ref>؛ {{متن قرآن|قَالَ لاَ يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَن يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لاَّ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ}}<ref> یوسف گفت: خوراکی که روزی شماست نزدتان نمی‌رسد مگر آنکه پیش از رسیدن آن شما را از تعبیر آن آگاه می‌کنم. این از چیزهایی است که پروردگارم به من آموخته است؛ من آیین گروهی را که به خداوند ایمان ندارند و جهان واپسین را منکرند وانهاده‌ام؛ سوره یوسف، آیه ۳۷.</ref>؛ {{متن قرآن|رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ}}<ref> پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۱.</ref>.<ref>مجمع ا لبیان، ج۵، ص ۳۵۷؛ فتح القدیر، ج۳، ص ۲۶.</ref>، آشنایی [[حضرت سلیمان]] {{ع}} با زبان دیگر موجودات {{متن قرآن|وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِن كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ}}<ref> و سلیمان از داوود میراث برد و گفت: ای مردم! به ما زبان مرغان آموخته‌اند و از همه چیز (بهره‌ای) بخشیده‌اند؛ بی‌گمان این برتری آشکاری است؛ سوره نمل، آیه ۱۶.</ref>؛ {{متن قرآن|فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِّن قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ}}<ref> سلیمان از گفتار آن (مور) خندان لب گشود و گفت: پروردگارا! در دلم افکن تا نعمتت را که به من و به پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و مرا به بخشایش خود در زمره بندگان شایسته خویش درآور؛ سوره نمل، آیه ۱۹.</ref><ref>جامع البیان، ج۱۹، ص ۱۷۲؛ التبیان، ج۸، ص ۸۲؛ مجمع البیان، ج۵، ص ۳۵۳؛ المیزان، ج۵، ص ۷۹.</ref>، [[وحی]] به زنبور عسل {{متن قرآن|وَإِذَا رَأى الَّذِينَ أَشْرَكُواْ شُرَكَاءَهُمْ قَالُواْ رَبَّنَا هَؤُلاء شُرَكَاؤُنَا الَّذِينَ كُنَّا نَدْعُوْ مِن دُونِكَ فَأَلْقَوْا إِلَيْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّكُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref> و چون مشرکان شریک‌هایشان را (که برای خداوند می‌پنداشتند) ببینند می‌گویند: پروردگارا! اینانند شریک‌هایی که ما به جای تو (به پرستش) می‌خواندیم آنگاه (آن شریکان) به آنان پاسخ می‌دهند که: بی‌گمان شما دروغگویید؛ سوره نحل، آیه ۸۶.</ref><ref>التبیان، ج۳، ص ۴۹۹؛ مجمع البیان، ج۳، ص ۲۸۶.</ref>، و [[وحی]] به [[زمین]] {{متن قرآن|بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا }}<ref> زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.</ref>.<ref>التبیان، ج۲، ص ۴۵۸؛ مجمع البیان، ج۶، ص ۵۷۳؛ المیزان، ج۱۶، ص ۱۰.</ref> | |||
از این رو، [[الهام]] در یک کاربرد عام، علاوه بر [[الهام]] اصطلاحی [[الهام]] [[قلبی]]، شامل [[الهام]] [[فطری]]، [[الهام]] غریزی و [[الهام]] [[تکوینی]] یا طبیعی برای جمادات هم می‌شود. البته بعضی، [[وحی]] طبیعی و [[فطری]] و غریزی را از سنخ [[علوم]] لدنّی دانسته و آن را به خلاف [[الهام]]، علمی دانسته‌اند که عارضی و قابل زوال نیست<ref>الفتوحات، ج۱، ص ۳۶۰ـ ۳۶۱.</ref>.<ref>[[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم]]، [[الهام ۱ (مقاله)|مقاله «الهام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۳۹۶-۴۰۲</ref> | |||
== چگونگی تشخیص [[الهام مَلَک]] و [[وسوسه شیطان]] == | |||
[[شناخت]] و تشخیص [[الهام مَلَک]] از [[وسوسه شیطان]]، از مسائل مهّم [[شناخت]] درونی است که به تَبَع آن، آثار و [[برکات]] بیرونی دارد، چون هر عملی یا بیشتر [[اعمال]] بر اثر القائات مَلَکی یا [[شیطانی]] است و درباره فرق، نحوه [[شناخت]] و تمیز بین آن دو، عده‌ای مطالبی نوشته‌اند که مختصراً به آنها اشاره می‌شود. | |||
محققی می‌نویسد: "وجوه کثیری برای فرق بین آن دو ذکر کرده‌اند که مورد [[اعتماد]] نیست مگر برای کسی که به حیله‌های [[نَفْس]] امّاره و خواهش‌های آن، آشنا باشد و [[آگاهی]] کافی از مسائل ریز [[معارف]] و [[تقوای الهی]] داشته باشد. برای فرق بین آن دو، نوشته‌اند: خاطری که [[دعوت]] به [[اطاعت]] و [[بندگی]] کند، مَلَکی است و خاطری که [[دعوت]] به [[گناه]] و [[معصیت]] کند، [[شیطانی]]. در قِسم اول، اشکال می‌شود که چه بسا، آن [[دعوت]] برای [[عبادت]]، برای [[ریا]] یا کسب شُهرت و [[مقام]]، و در نتیجه بر اثر [[وسوسه]] و القایات [[شیطان]] باشد، پس فرق مذکور، مورد [[اعتماد]] نیست؛ لذا کسی که [[خودشناسی]] و [[معرفت]] نَفْسش قَوی باشد و نیل به آن نیز خیلی مشکل است، می‌تواند بین خواطر مَلَکی و [[شیطانی]] تمیز بدهد و از همدیگر تشخیص بدهد"<ref>مفاتیح الغیب، المفتاح الرابع، المشهد الثالث، ص۱۵۹.</ref>. | |||
البته آن اشکال مورد مناقشه است، چون اطاعتی که توأم با [[ریا]] و کسب شُهرت و [[مقام]] باشد، اصلاً مصداق [[اطاعت]] نیست با توجه به اینکه وسوسه‌های [[شیطان]] در مراحل مختلف [[اطاعت]] قابل تحقق و [[تصور]] است، '''اولاً:''' [[وسوسه]] می‌کند تا موجب [[غفلت]] از [[اطاعت]] و به نحوی مانع انجام آن شود؛ '''ثانیاً:''' در صورت عدم کامیابی بر مانعیت، در ایجاد اخلال در آن می‌کوشد و آن همان [[وسوسه]] [[ریا]] و کسب شُهرت است. پس، برای هر مرحله از سِیر و [[سلوک]]، [[شیطانی]] وجود دارد و هر چه فردی به مرحله‌ای بالاتر قدم بگذارد، [[شیطانی]] ماهرتر و حیله‌گرتر نیز وجود دارد. | |||
بنابراین، خاطری که به [[اطاعت]] خالصانه [[دعوت]] نماید، [[الهام]] مَلکی است و خاطری که به [[اطاعت]] توأم با [[ریا]] و کسب [[شهرت]] نماید، [[وسوسه شیطانی]] است. | |||
بعد از آن می‌نویسد: "همه [[مشایخ]] ([[عرفان]]) بر این مسأله [[اتفاق نظر]] دارند: کسی که خوراکش و آشامیدنش از [[حرام]] باشد، نمی‌تواند بین [[وسوسه]] [[شیطان]] و الهامِ مَلک، فرق بگذارد (و تشخیص بدهد، خاطره [[ذهنی]] که در درونش است، الهامِ مَلک است یا [[وسوسه]] شیطان"<ref>{{عربی|اتفق المشايخ على أن من كان أكله من الحرام لا يفرق بين الوسوسة و الإلهام}}مفاتیح الغیب، المفتاح الرابع، المشهد الثالث، ص۱۵۹.</ref>. | |||
سپس، به نکته‌ای اشاره می‌کند که تا حدودی مطابق با معیار [[قرآنی]] برای تشخیص است: "بدان کسی که از [[درک]] حقایق [[زهد]] عاجز است و نمی‌تواند بین خواطر تمیز بدهد، آنها را با [[شرع]] و [[احکام]] آن بسنجد، اگر مطابق [[شرع]] است، به آن عمل نماید و اگر [[مخالف]] [[شرع]] است، آن را از خود [[نفی]] و طرد کند"<ref>مفاتیح الغیب، المفتاح الرابع، المشهد الثالث، ص۱۵۹.</ref>. | |||
اگر [[آیات]] مربوط به [[شیطان]] بررسی شود، موجب [[شناخت]] [[صفات شیطان]] و اینکه به چه چیزهایی [[وسوسه]] و امر می‌کند و [[سعی]] در جلوگیری از انجام چه اموری دارد، می‌شود و اینکه در صورت عدم [[توفیق]] در مانع شدن، آنها را به انحراف‌هایی مانندِ [[ریا]] سوق می‌دهد؛ همه آن مطالب در [[آیات]] مختلف، بیان شده است. و در جمع‌بندی از آن [[آیات]]، اینکه هر چه [[مخالف]] با [[دین مقدس اسلام]] و [[سیره]] و [[رفتار]] و گفتار ولی [[حق]] و [[خلیفه الهی]] باشد، به نحوی [[شیطان]] و [[جنود]] او، نقش اساسی در [[زمینه‌سازی]] و ایجاد بستر مناسب برای تحقق آن دارند؛ لذا برای [[شناخت]] وسوسه‌ها و القائات [[شیطانی]]، لازم است همه افراد [[سعادت]] خواه و طالب کمال، با مسائل [[دین]] و [[احکام]] و [[آداب]] [[اخلاقی]] آن آشنا باشند، تا بتوانند خاطرات درونی خود را با آن بسنجند. | |||
به یک نکته اشاره می‌شود که هم دلالت بر تحقق خارجی [[شیطان]] دارد و نیز معیار مناسبی برای تشخیص [[وسوسه]] [[شیطان]] با [[الهام|الهامِ]] مَلَک است، و آن این که افراد هنگام [[اقامه نماز]]، [[سعی]] کنند، تمرکز حواس کرده و توجه کافی به معانی کلمات [[نماز]] و اینکه مخاطب در آن [[پروردگار]] [[متعال]] است، داشته باشند. آن هنگام، با کمی دقت متوجه خواهند شد که موجودی در [[ذهن]] و درونشان رخنه کرده و آنان را به سوی مسائل [[زندگی]] می‌کشاند که چکار کنند یا به یاد برخوردها با دیگران یا مطالب رد و بدل شده با دیگری می‌اندازد و اگر [[اهل]] [[علم]] باشند، ذهنشان را متوجه مسائل [[علمی]] و حلّ [[مشکلات]] آن می‌کند و... اگر به خود آیند که در حال [[نماز]] و [[راز و نیاز]] با پروردگارشان هستند و باید متوجه حضور در پیشگاه او باشند، البته بستگی به افراد دارد، در آن حالت شاید با مقدار مدت کمی تمرکز پیدا کنند، ولی دوباره، با [[وسوسه]] دیگر، ذهن‌ها را متوجه مسائل جدید و جذّاب می‌کند تا افراد به خود آیند، [[نماز]] تمام شده است و در آن مدت، [[اسیر]] تسویلات و القائات [[شیطانی]] بوده‌اند. البته آن مطالب برای کسانی است که [[سعی]] در تحقق شرایط [[باطنی]] [[نماز]] دارند<ref>یکی از راههای اثبات تحقق خارجی شیطان، خطورات ناخواسته درونی است که در این باره صاحب بحارالانوار می‌نویسد: {{عربی|و لا يمكن أن يقال إن فاعلها هو العبد لأن العبد قد يكره حصول تلك الخواطر و يحتال في دفعها عن نفسه مع أنها البتة لا يندفع بل ينجر البعض إلى البعض على سبيل الاتصال فإذا لا بد هاهنا من شيء آخر و هو إما الملك و إما الشيطان فلعلهما متكلمان بهذا الكلام في أقصى الدماغ أو في أقصى القلب حتى إن الإنسان و إن كان في غاية الصمم فإنه يسمع هذه الحروف و الأصوات}}؛ بحارالانوار، ج۶۰، ص۱۴۱.</ref>.<ref>[[عبدالله حق‌جو|حق‌جو، عبدالله]]، [[ولایت در قرآن (کتاب)|ولایت در قرآن]]، ص۳۲۱-۳۲۳.</ref> | |||
== کاربردهای الهام در قرآن == | |||
در [[قرآن کریم]]، یک بار از مشتقات [[الهام]] استفاده شده است: {{متن قرآن|وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا}}<ref>«و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت * پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد،» سوره شمس، آیه ۷-۸.</ref>. | |||
مطابق [[آیه]] یاد شده، [[خداوند]] [[شناخت]] خوبی و بدی را به [[نفس انسان]] الهام کرده است. این کاربرد، با معنای لغوی الهام که [[افکندن در قلب]] است، [[هماهنگی]] دارد. الهام کننده در این آیه، [[خداوند متعال]] است<ref>ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۷۵۵؛ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۹۷؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۴۵: محمد بن احمد قرطبی، الجامع الأحکام القرآن، ج۲۱، ص۷۵؛ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۳۱، ص۱۷۷.</ref>. بنابراین، الهام در قرآن نیز همانند معنای لغوی آن، برای اشاره به القائات [[الهی]] به کار رفته است؛ نه هرگونه در [[دل]] افکندنی در روایتی، [[ابن عباس]] الهام را در آیه {{متن قرآن|فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا}}<ref>«پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد،» سوره شمس، آیه ۸.</ref>. {{متن حدیث|بَيْنَ الْخَيْرِ وَ الشَّرِّ}}<ref>ر. ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳۰، ص۱۳۴؛ عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱۰، ص۳۴۳۶، احمد بن ابراهیم ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۲۱۳؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۲۵۸.</ref>؛ [[تفسیر]] کرده است؛ یعنی خداوند [[خیر و شر]] را برای نفس انسان بیان کرد. در نقل دیگری از او آمده است که {{عربی|"علمها الطاعة و المعصیة"}}<ref>ر. ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳۰، ص۱۳۴؛ احمد بن ابراهیم ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۲۱۳؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۲۵۸.</ref>؛ یعنی [[اطاعت]] و [[معصیت]] را به او آموخت. بعید است که مقصود ابن عباس، تبیین و [[تعلیم]] این امور با واسطه [[پیامبران]] باشد. چنین معنایی، مخالف ظاهر لفظ [[الهام]] است. احتمال جدی آن است که او در این نقلها به بیان مصادیق [[علوم]] الهامی پرداخته که در این صورت، با [[سیاق آیه]] - که در ادامه از [[سعادت]] ([[فلاح]]) و [[شقاوت]] نفس سخن می‌گوید - سازگار است. بسیاری از [[مفسران]] متأخر نیز این علوم الهامی را همان [[شناخت]] درونی [[خیر و شر]] دانسته‌اند که [[انسان‌ها]] به طور [[فطری]] همراه دارند<ref>ر. ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۹۷؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۴۷، حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنا عشری، ج۱۴، ص۲۲۹؛ سید علی اکبر قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ج۱۲، ص۲۴۵؛ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۳۱، ص۱۷۷؛ محمود زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۷۵۹.</ref>. | |||
چنان که اشاره شد، الهام را می‌توان از مصادیق [[وحی الهی]] غیر پیامبرانه معرفی کرد. نمونه این نوع [[وحی]] غیر پیامبرانه (الهام)، وحی به [[مادر موسی]] من است: {{متن قرآن|وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ}}<ref>«و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد» سوره قصص، آیه ۷.</ref><ref>همچنین ر. ک: طه، ۳۸.</ref>. از [[ابن عباس]] نقل شده است که مراد از وحی به مادر موسی {{ع}} الهام به ایشان بوده است<ref>ر. ک: عبد الرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۹، ص۲۹۴۱؛ عبدالرحمن بن علی بن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۳، ص۳۷۵؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنشور فی تفسیر المأثور، ج۵، ص۱۲۰.</ref>. برخی دیگر از مفسران نخستین نیز این وحی را به القادر [[قلب]] معنا کرده و به [[صراحت]] گفته‌اند که مقصود از آن، [[وحی پیامبرانه]] نیست<ref>ر. ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۰: عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۹، ص۲۹۴۱؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۵، ص۱۲۰.</ref>. | |||
نمونه دیگر این نوع [[وحی]]، وحی به حواریان است: {{متن قرآن|وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ}}<ref>«و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم» سوره مائده، آیه ۱۱۱.</ref>. چنان که در [[منابع تفسیری]] اولیه آمده است، وحی به حواریان نیز به معنای وحی پیامبرانه نیست؛ بلکه مانند وحی به [[مادر موسی]] {{ع}} گاهی از آن به [[الهام]] یاد شده است<ref>ر. ک: محمدین مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۳۵۰؛ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۷؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۴۰۶؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر تهران، ج۷، ص۸۳؛ نصر بن محمد بن احمد سمرقندی، بحر العلوم، ج۱، ص۴۲۹؛ احمد بن ابراهیم ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۴، ص۱۲۴؛ جلال الدین سیوطی، الدر المثور فی تفسیر المأثور، ج۲، ص۳۴۶.</ref>. | |||
{{ | افزون بر اینها، در [[قرآن کریم]] از خطاب [[خداوند]] به [[ذوالقرنین]] خبر داده شده است: {{متن قرآن|قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا}}<ref>«گفتیم: ای ذو القرنین! (خود دانی) یا آنان را عذاب می‌کنی و یا درباره آنان (راه) نیکی را در پیش می‌گیری» سوره کهف، آیه ۸۶.</ref>. مشهور آن است که جناب ذوالقرنین از [[پیامبران]] نبوده است<ref>این دیدگاه در میان مفسران - به ویژه مفسران شیعه مشهور است. ر. ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۳۶۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۵۴۲؛ یعقوب جعفری، کوثر، ج۶، ص۴۵۴؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۸؛ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۱، ص۴۹۳؛ سید محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۸، ص۳۴۶. از روایات نیز می‌توان دریافت که جناب ذوالقرنین، پیامبر نبوده است (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۶۷۱)؛ {{عربی|صاحب موسی و ذو القرنین، کانا عالمین و لم یکونا نبین}}؛ همچنین ر. ک: محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۲، ص۳۳۰ و ۳۴۰؛ ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، ج۲، ص۷۴۱.</ref>. بنابر این [[سخن گفتن]] [[خداوند]] با او، از نوع [[وحی پیامبرانه]] نبوده است. [[ابن عباس]] خطاب خداوند به [[ذوالقرنین]] را به [[الهام]] به او [[تفسیر]] کرده است<ref>نصر بن محمد بن احمد سمرقندی، بحر العلوم، ج۲، ص۳۶۰: {{متن قرآن|قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ...}} {{عربی|قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَلْهَمَهُ اللَّهُ تعالَى}}.</ref>. با توجه به این تفسیر، گاهی خداوند با برگزیدگانش از غیر [[پیامبران]]، [[سخن]] می‌گوید. این شیوه، شبیه به [[وحی نبوی]] است؛ اما قطعا وحی نبوی با الهام تفاوت‌هایی دارد که موجب می‌شود فردی که به او الهام می‌شود، [[پیامبر]] خوانده نشود<ref>در بحث از روایات این موضوع، به تمایزهای این دو اشاره خواهد شد.</ref>. مجموعه [[آیات]] یادشده به روشنی [[تأیید]] می‌کنند که [[ارتباط]] بین خداوند و غیر پیامبران، به شیوه الهام ممکن است<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۴۵.</ref>. | ||
== | == پرسش وابسته == | ||
{{پرسش وابسته}} | |||
* [[الهام به عنوان یکی از روش‌های علم‌آموزی اهل بیت به چه معناست؟ (پرسش)]] | |||
{{پایان پرسش وابسته}} | |||
== | == جستارهای وابسته == | ||
{{مدخل وابسته}} | |||
# [[الهام به امام]]{{ع}} | |||
# [[الهام به پیامبر]]{{صل}} | |||
# [[الهام به پیامبر خاتم]]{{صل}} | |||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
== | == منابع == | ||
{{ | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴''']] | |||
# [[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی|سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم]]، [[الهام ۱ (مقاله)|مقاله «الهام»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه کلام اسلامی ج۱''']] | |||
# [[پرونده:1100498.jpg|22px]] [[عبدالله حق‌جو|حق‌جو، عبدالله]]، [[ولایت در قرآن (کتاب)| '''ولایت در قرآن''']] | |||
# [[پرونده:1368251.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|'''ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده: | [[رده:الهام]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۴۶
این مدخل زیرشاخهٔ بحث الهام است. الهام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: الهام در قرآن - الهام در علوم قرآنی - الهام در حدیث - الهام در کلام اسلامی - الهام در اخلاق اسلامی - الهام در معارف دعا و زیارات - الهام در معارف و سیره سجادی - الهام در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردالهام در لغت به معنای در دل افتادن و در دل افکندن است. در دل افکندن در اصطلاح علوم اسلامی به معنای القای معنا و معرفتی از سوی عالم بالا بر قلب آدمی است.
سیر تاریخی الهام قبل از اسلام
الهام به رغم کاربرد نسبتاً چشمگیر، در منابع تفسیری[۱]، روایی[۲]، کلامی[۳] و اخلاقی[۴]، بیش از همه اصطلاحی عرفانی است[۵] و می‌توان فارغ از برخی اختلافها در تعریف، آن را القای بیواسطه یک معنا، معرفت یا انجام دادن کاری در دل انسان برگزیده خواند که از سوی خدا و فرشته صورت می‌پذیرد[۶] این اصطلاح به رغم اقتباس از الهامِ به کار رفته در قرآن[۷]﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾[۸] و اشتراک با آن در برخی مؤلفه‌های معنایی، تفاوتهای نیز با آن دارد[۹]. اعتقاد به ارتباط آدمی با موجودات فرابشری اعم از خدا، فرشتگان، جنّ و شیاطین و دریافت پاره‌ای از معارف و دانستنیهای غیرمتعارف از آنان، پیشینه بسیار دیرینی در تاریخ ادیان و فرهنگهای بشری دارد. کاربرد وحی در کتاب مقدس به معنای الهام در اغلب موارد[۱۰]، وعده برخورداری از الهام به نویسندگان عهد جدید در کتاب مقدس[۱۱]، اعتقاد متکلمان مسیحی به برخورداری کاتبان کتاب مقدس از الهام و ارشاد الهی در نگارش آن[۱۲] از جمله مؤیدهای این مدعاست. البته این مدعا با چالشهای جدی و مهمی روبه‌رو است[۱۳] باور دیرین در فرهنگ جاهلی به ارتباط پدیده‌های شعر و کهانت با القائات جنّ و شیاطین مؤید دیگری در این زمینه است. پاره‌ای از اشعار جاهلی[۱۴]، گزارشهای تاریخی[۱۵]و نیز آیاتی از قرآن ﴿وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيَاطِينُ﴾[۱۶]، ﴿هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَن تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ ﴾[۱۷]، ﴿ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ﴾[۱۸]، ﴿فَذَكِّرْ فَمَا أَنتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلا مَجْنُونٍ أَمْ يَقُولُونَ شَاعِرٌ نَّتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ﴾[۱۹] و ﴿وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلا مَا تُؤْمِنُونَ وَلا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلا مَا تَذَكَّرُونَ تَنزِيلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِينَ﴾[۲۰]نشان می‌دهد عرب عصر نزول، به ویژه ساکنان قدیمی‌تر شبه جزیره عرب، ارتباط یاد شده را به خوبی می‌شناخته‌اند. آنان شاعران را انسان‌هایی الهام شده، شعر را معرفتی فراطبیعی و هر شاعری را دارای جنّی ویژه و به نام می‌پنداشته‌اند، مقایسه نابجای آیات مسجّع قرآن با اوراد سحرانگیز ﴿إِنَّ إِلَهَكُمْ لَوَاحِدٌ﴾[۲۱]، ﴿فَقَالَ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ يُؤْثَرُ إِنْ هَذَا إِلاَّ قَوْلُ الْبَشَرِ ﴾[۲۲]سروده‌های شاعران ملهم از جنیان ﴿وَيَقُولُونَ أَئِنَّا لَتَارِكُوا آلِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَّجْنُونٍ﴾[۲۳]، ﴿ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ﴾[۲۴]القائات شیطانی ﴿وَمَا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيَاطِينُ ﴾[۲۵]، ﴿وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَيْطَانٍ رَجِيمٍ﴾[۲۶] و سخنان مسجّع کاهنان ﴿وَلا بِقَوْلِ كَاهِنٍ قَلِيلا مَا تَذَكَّرُونَ﴾[۲۷]، ﴿فَذَكِّرْ فَمَا أَنتَ بِنِعْمَتِ رَبِّكَ بِكَاهِنٍ وَلا مَجْنُونٍ﴾[۲۸]نیز در چنین زمینه و ذهنیت فکری و فرهنگی صورت می‌پذیرفت. در واقع، مشرکان قریش اصل ارتباط انسان با موجودی فرابشری و دریافت پاره‌ای معارف فراطبیعی از آن را کاملاً شناخته و باور داشتند؛ اما در این پندار و ادعا که منبع الهام و القای پیامبر (ص) نیز جنّ و شیاطین است، نه خدا و فرشته، به خطا می‌رفتند ﴿مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَى عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلَى ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَى﴾[۲۹]. بررسی اشعار جاهلی، آیات قرآن و منابع لغوی، تفسیری، تاریخی و عدم دستیابی نگارنده به شواهدی مستند، نشان می‌دهد پیش از اسلام، واژه الهام درباره ارتباط یاد شده به‌کار نمی‌رفت و کاربرد مصطلح آن مربوط به پس از نزول قرآن و متأثر از آن است. عرب جاهلی، در این‌باره بیشتر از واژه «وحی» و مشتقات آن و نیز واژگان تعلیم ﴿ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ﴾[۳۰]، القاء ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلا نَبِيٍّ إِلاَّ إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۳۱]، ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُواْ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاثَةٌ انتَهُواْ خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً ﴾[۳۲]، ﴿إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ ﴾[۳۳] و نزول ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ﴾[۳۴]، ﴿هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَن تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ﴾[۳۵] بهره می‌گرفت[۳۶].
سیر پیدایش و تحول نظریه الهام
واژه الهام که فقط یک بار و شکل ماضی آن در قرآن آمده ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾[۳۷]، فقط در مورد انسان، آن هم به معنای القای بیواسطه و تکوینی (فطری) تقوا و فجور از سوی خدا در جان (نفس) وی همزمان با آفرینش ساحت روحانی او به‌کار رفته است[۳۸]؛ اما برخی مفسران نخستین[۳۹] و به تبع آنان قریب به اتفاق مفسران شیعه[۴۰] و سنی[۴۱]، واژه یاد شده را در مفهومی کاملا نزدیک به معنای اصطلاحی آن و به عنوان یکی از مراتب و گونه‌های وحی الهی ـ به مفهوم لغوی و نه فقط مصطلح آن ـ در تفسیر برخی کاربردهای قرآنی «ایحاء» مورد توجه و تأکید قرار داده‌اند. آیات یاد شده، اغلب بیانگر القای پاره‌ای معارف و معانی به افرادی غیر از انبیا ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾[۴۲]، ﴿إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى﴾[۴۳]، ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾[۴۴] یا هدایت تکوینی برخی حیوانات ﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ﴾[۴۵] و نیز بعضی پدیده‌های طبیعی ﴿بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا﴾[۴۶] از سوی خداوند است.
در توضیح چرایی تفسیر موارد یاد شده از وحی الهی به الهام به‌رغم تفاوت کاربرد قرآنی آن دو باید به منشأ کلامی آن توجه داشت، زیرا از یک سو پدیده وحی در قرآن بیش از همه درباره ارتباط ویژه خدا با انبیا به‌کار رفته است، ازاین‌رو در کلام و ادبیات معارف اسلامی نیز وحی به معنای اصطلاحی آن، فقط برای وحی نازل شده بر پیامبران علم (نام خاص) شده است[۴۷]. از سوی دیگر، الهامِ به‌کار رفته در قرآن ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾[۴۸] با برخی گونه‌ها و مراتب وحی در القای نهانی، درونی و قلبی بودن و داشتن منشأ الهی، اشتراک دارد[۴۹]، بر همین اساس به نظر می‌رسد تفسیر برخی از مصادیق وحی الهی به الهام به ویژه در ارتباط با افرادی چون مادر موسی (ع) و حواریان ﴿إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى﴾[۵۰]؛ ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾[۵۱] به عنوان اقدامی گریزآمیز و بیشتر با هدف تفکیک آن از وحی به انبیا و نیز از بین بردن شائبه پیامبری آنان صورت گرفته است[۵۲]؛ همچنین تفکیک مواردی از وحی که مصدر آن خداوند است از موارد دیگر نیز می‌تواند در این باره دخیل باشد، به ویژه آنکه برخی آیات نشان می‌دهد که قرآن درباره الهام اصطلاحی نیز همان واژه وحی را به‌کار برده است؛ از جمله بیشتر مفسران شیعه[۵۳] و سنی[۵۴] درباره کاربرد نخست وحی در آیه ۵۱ سوره شوری، این دیدگاه را دارند: ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۵۵] حصر در آیه نشان می‌دهد که وحی نخست بی‌هیچ واسطه دیداری و شنیداری حسی، بین خدا و انسان برقرار می‌شود[۵۶]؛ توضیح بیشتر اینکه سخن گفتن خدا از ورای حجاب، مانند تکلم با موسی (ع) به واسطه صوت[۵۷] و تکلم نوع سوم با واسطه فرشته صورت می‌گیرد؛ اما در نوع نخست تکلم، هیچ یک از دو واسطه یاد شده دخیل نیست، ازاین‌رو نمی‌توان آن را جز به معنای القای مستقیم معارف و معانی از سوی خدا در دل انسان دانست[۵۸] و این همان معنای مصطلح الهام است. وحی فرشته نیز می‌تواند افزون بر اینکه در قالب شنیدن صدای تنها یا شنیدن آن همراه با دیدن فرشته باشد، با القای مستقیم در دل و بدون هیچ واسطه و ارتباط دیداری و شنیداری دست کم قابل درک با چشم و گوش سر باشد و این باز همان الهام اصطلاحی است. نکته مهم و شایان توجه اینکه مطلق بودن واژه بشر، در آیه می‌رساند که ارتباط خدا با بشر از سه راه یاد شده فقط در انحصار انبیای الهی نیست.
دقت در تفاوت کاربرد قرآنی الهام: ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾[۵۹] و «ایحاء» می‌تواند در ارتباط با تفسیر موارد یاد شده از وحی به الهام تأمل برانگیز و چالش آفرین باشد. بررسی کاربردهای قرآنی وحی نشان می‌دهد که این واژه هماهنگ با کاربردهای لغوی آن، در اصل به معنای تفهیم، اعلام و القای سریع و نهانی یک معنا و معرفت است که پوشیده از دیگران، فقط برای مخاطب خاص آن قابل فهم است[۶۰]. دقیقاً بر همین اساس است که در شعر جاهلی، صدای ویژه شترمرغ در ارتباط با همنوع خود[۶۱] و نیز حروف نگاشته شده که به سبب بی‌سوادی اغلب عربها برای آنان در عین معناداری، نامفهوم بوده، وحی خوانده شده است[۶۲]. این‌گونه ارتباط معرفتی می‌تواند در اشکال گوناگون و میان مراتب مختلف وجودی برقرار باشد، ازاین‌رو گاهی با واسطه و در قالب زبانی (اصوات)، ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۶۳][۶۴]رؤیا، وسوسه ﴿وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ﴾[۶۵]، نوشتار و اشاره[۶۶] ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا﴾[۶۷] و گاه در شکل بیواسطه اعم از القای تکوینی (غریزی و طبیعی) ﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ﴾[۶۸]؛ ﴿بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا﴾[۶۹][۷۰]و قلبی (الهام مصطلح) ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾[۷۱]؛ ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۷۲] صورت می‌پذیرد[۷۳].
همچنین دو طرفی که واژه وحی به مفهوم عام، ارتباط شناختی میان آن دو را بیان می‌کند، می‌توانند مرتبه و سنخ وجودی همگون یا ناهمگون داشته باشند. بر این اساس است که افزون بر کاربرد آن درباره اعلام و القای خداوند به فرشتگان[۷۴]، پیامبران ﴿إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا﴾[۷۵]؛ ﴿إوَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلاَّ نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُونِ ﴾[۷۶]، برخی انسان‌های غیر نبی ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾[۷۷]؛ ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾[۷۸] و نیز بعضی حیوانات و پدیده‌های طبیعی ﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ﴾[۷۹]؛ ﴿بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا﴾[۸۰] درباره القائات شیاطین به یکدیگر و به انسان‌ها ﴿وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ﴾[۸۱]، ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاء رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ﴾[۸۲] و نیز انسان به انسان هم ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًّا﴾[۸۳] به‌کار رفته است[۸۴] البته مصادیق متعدد یاد شده برای وحی در کنار پاره‌ای مشترکات، از نظر ماهیت کاملا با یکدیگر متفاوت است[۸۵] برای تسهیل بحث الهام و براساس تعریفی که مفسران از آن به دست داده‌اند، رویکرد قرآنی و تفسیری الهام را تفکیک و تحت ۴ عنوانِ الهام فطری، قلبی، غریزی و طبیعی بررسی می‌کنیم[۸۶].
الهام فطری[۸۷]
تنها کاربرد قرآنی الهام که به شکل ماضی آن آمده، به معنای الهام فطری تفسیر شده است: ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا﴾[۸۸] در توضیح آیات یاد شده و الهام فطری باید گفت که در بینش قرآنی، آفریدگانی چون جمادات، گیاهان، حیوانات و نیز هر دو ساحت وجودی انسان، یعنی جسم و جان او هریک به تناسب و در پرتو یکی از دو هدایت تکوینی و تشریعی خداوند قابل رشد تکاملی است[۸۹]، ﴿قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾[۹۰] در این فرایند، افزون بر شرایط لازم و تغذیه سالم، بر کنار بودن از شرایط نامساعد و تغذیه ناسالم، ضرورتی انکارناپذیر است، با این تفاوت که شرایط و غذای لازم برای رشد و تکامل روح و جان آدمی، چیزی جز باورها، احساسات و عواطف و رفتارهای سالم گوناگون نیست، ازاین‌رو، عناصر یاد شده، در ادبیات معارف اسلامی با عناوینی چون توحیدی، شرک‌آلود، کفرآمیز، حرام، حلال، واجب و... و در دو دسته سالم و ناسالم جای گرفته است تا براساس آن، زمینه گزینش آزادانه عناصر سالم و دوری جستن از عناصر ناسالم برای رسیدن به رشد تکاملی و کمال مقصود آدمی فراهم گردد. آیات یاد شده ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا﴾[۹۱] نیز در این راستا قابل تفسیر و ارزیابی است. از این آیات بر می‌آید که هنگام آفرینش روح و جان آدمی (نفس)، گونه‌ای از شناخت و آگاهی در ارتباط با آنچه که قرآن آن را «تقوا و فجور» می‌نامد به وی داده شده است[۹۲] برخی مفسران، آیه ﴿وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ﴾[۹۳] را نیز بیانگر همین معنا دانسته‌اند[۹۴] براساس این شناخت، اگر کسی با گزینش آزادانه تقوا و به وسیله آن، به تزکیه نفس و پرورش استعدادهای روحی خود بپردازد، با رسیدن به کمال انسانی، رستگار می‌شود و کسی که به سبب آلوده شدن به فجور، استعدادها و توانمندیهای روحی خود را تباه ساخته و از رسیدن به کمال، بازمانده، نادم و ناامید می‌گردد[۹۵]؛ اما به‌رغم آنچه که گفته شد، چیستی، چگونگی و تجربه و تکرارناپذیری الهامِ یاد شده، ناشناخته بودن بسیاری از لایه‌های هزارتوی روح و روان آدمی، وجود گرایشهای جبرگرایانه و تصور دلالت آیه بر وجود تضاد (تقوا و فجور) در نهاد انسان، سبب شده است که از همان آغاز، تفاسیر و برداشتهای متفاوتی در این‌باره پدید آید. در آغاز، مفسران نخستین با دو رویکرد کاملاً متفاوت به الهام فجور و تقوا نگریسته‌اند. دیدگاه مشهور که از سوی شماری از مفسران نامدار همانند ابن عباس، مجاهد، قتاده و ضحاک گزارش شده، تفسیری سازگار با آزادی اراده و اختیار آدمی است. بنابر دیدگاه این گروه که ألْهَمَ را با الفاظ نزدیک به هم و قابل جمعی چون عَلَّم (یاد داد)، عَرَّفَ (شناساند، آگاه کرد) و بَیَّنَ (روشن و معلوم ساخت) تفسیر کرده‌اند، خداوند، شناخت مربوط به تقوا و فجور را به انسان داده است. منتها به زمان و چگونگی آن نپرداخته‌اند[۹۶] دیدگاه دوم که منسوب به ابن جبیر، ابن زید و پذیرفته زجّاج و واحدی است، گویا برای گریز از قول به لزوم تضاد در نهاد آدمی و با تفسیری جبرگرایانه و سازگار با گرایش اشعری، الهام فجور را مربوط به کافر، و مؤمن را مُلْهَم به تقوا می‌داند. واحدی با تأکید بر تفاوت الهام باتعلیم، تعریف و تبیین، آن را به معنای «نهادن» چیزی در دل و جان انسان از سوی خداوند و در نتیجه ملزم ساختن وی بدان می‌داند[۹۷] در پاره‌ای از منابع تفسیری، روایتی منسوب به پیامبر (ص) و به عنوان مؤیّد این دیدگاه، گزارش شده است. ازاین روایت بر می‌آید که انسان براساس آنچه که از پیش برای او مقدر شده است عمل می‌کند[۹۸].
فخر رازی با پذیرش این دیدگاه، آن را با معنای لغوی لَهْم و الهام و دیدگاه نخست را با رویکرد اعتزالی سازگار می‌خواند. وی در ردّ استدلال به آیه ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا﴾[۹۹] که الهام فجور و تقوا به نوع بشر و آزادی اراده در گزینش یکی از آن دو را می‌رساند، به قول شماری از مفسران نخستین استناد می‌کند که فاعلِ «زکی» و «دسّی» را خداوند دانسته‌اند؛ یعنی کسی (مؤمن) رستگار می‌شود که خداوند با دادن توفیق طاعت، وی را تزکیه و اصلاح می‌کند و کافر به سبب خواری و خذلانی که خداوند به آن دچارش می‌سازد، ناامید می‌گردد[۱۰۰] تفسیر جبرگرایانه این گروه، از سوی اغلب مفسران متأخر، اعم از شیعه[۱۰۱] و سنی[۱۰۲] که تفسیر مبتنی بر آزادی اراده و اختیار را پذیرفته‌اند، گاه نادیده انگاشته شده و گاه فقط گزارش شده است.
اختلاف بر سر منشأ الهام تقوا و فجور از چالشهای دیگر مربوط به آیه و نتیجه خلط میان الهام فطری و اصطلاحی است. برخی برخلاف همه مفسران یاد شده، از یک سو با همانند انگاشتن الهام فجور و امر به فحشا، نسبت آن به خدا را ناروا خوانده و از سوی دیگر نسبت الهام فجور به شیطان و تقوا به خدا را بر نمی‌تابند؛ با این استدلال که جمع میان خدا و شیطان با یک ضمیر، و هم ردیف قرار دادن آن دو اسائه ادب است. قائل این دیدگاه با استناد به روایت «إنّ للملك لَمَّةً و للشيطان لَمَّة»[۱۰۳]مُلْهِم تقوا را فرشته و ملهم فجور را شیطان خوانده و آیه را ناظر به معنای روایت یاد شده و منقول از پیامبر (ص) دانسته است[۱۰۴] این تفسیر و تقسیم الهام به مَلَکی و شیطانی، حوزه و اوصاف هریک بازتاب نسبتاً گسترده‌ای در منابع عرفانی[۱۰۵] و اخلاقی[۱۰۶]یافته است، در حالی‌که الهام تقوا و فجور بیانی از هدایت تکوینی انسان است و مُلْهِم فجور بودن خدا به معنایی که یاد شد، ناروا نیست.
در دهه‌های پایانی سده اخیر، پاره‌ای از یافته‌های روان‌شناختی از یک سو و برخی از چالشها و پژوهشهای فلسفی، کلامی و فرهنگی جدید از سوی دیگر، گفتوگو بر سر الهام تقوا و فجور را در حوزه‌های نوینی از دانش مانند انسان‌شناسی فلسفی، دین‌شناسی و فلسفه اخلاق وارد ساخته است. در آثار و اندیشه‌های شماری از مفسران[۱۰۷] و دین‌پژوهان[۱۰۸] معاصر مسلمان، آیه یاد شده به عنوان یکی از مستندات قرآنی «نظریه فطرت*» در حوزه‌های یاد شده مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. این تفسیر و تئوری که در آن، افزون بر اراده آزاد آدمی و حسن و قبح عقلی افعال، تفاوت الهام با تعلیم، تعریف و تبیین نیز به شکل ضمنی پذیرفته شده است[۱۰۹]، آمیزه‌ای نو از دیدگاهها و رویکردهای گوناگون گذشته درباره الهام فجور و تقواست. برخی از این صاحب‌نظران، آیه ۸ سوره شمس: ﴿فَأَلْهَمَهَا﴾ و نیز آیه ۷۳ سوره انبیاء: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ ﴾[۱۱۰] را مؤید نظریه وجدان اخلاقی کانت و نیز دلیل نفی نسبیت اخلاق و جبر تاریخی و اجتماعی از منظر قرآن دانسته‌اند[۱۱۱].
اینکه مراد از تقوا و فجور الهام شده چیست از دیگر مباحث مورد چالش مفسران نخستین و متأخر است. برخی آن را به خیر و شر، بعضی به طاعت و معصیت[۱۱۲] و برخی دیگر به راه خیر و شر[۱۱۳] تفسیر کرده‌اند و در روایتی از امام صادق (ع) به بایدها و نبایدهای رفتاری تفسیر شده است[۱۱۴]، در حالی که بررسی کاربرد تقوا و فجور و نیز واژگان مرتبط با آنها در قرآن، نشان می‌دهد که می‌توان حوزه معنایی روشن‌تر، گسترده‌تر و مصادیق جزئی‌تری برای آن دو ترسیم کرد.
بنابر آنچه که در تفسیر (ص) گفته شد، انسان براساس یک درک و دریافت درونی و سرشتین، از خوب و بد بودن همه مصادیق تقوا و فجور آگاه است، چنان که گرایش به تقوا و گریز و تنفر از فجور نیز در سرشت و نهاد وی نهفته است، هر چند که در مقام گزینش و عمل می‌تواند متأثر از امیال و گرایشهای متضاد[۱۱۵]، از تقوا روی برتافته و به فجور دامن آلاید[۱۱۶].[۱۱۷]
الهام قلبی
بنابر دیدگاه مفسران، گاه در موارد خاصی، خداوند، شناخت یا انجام کاری را هنگام خواب یا بیداری در دل افراد صالحی غیر از انبیا القا می‌کند که قرآن با تعبیر «وحی» از آن یاد می‌کند[۱۱۸] وحی به مادر موسی (ع) از این قبیل است: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾[۱۱۹] و ﴿إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى﴾[۱۲۰] اغلب مفسران شیعه[۱۲۱] و سنی[۱۲۲] به پیروی از قتاده و با تأکید بر پیامبر نبودن آن بانوی گرامی، وحی به او را، الهام و نه وحی نبوّت دانسته‌اند، چنان‌که وحی به حواریان عیسی (ع)[۱۲۳] ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾[۱۲۴] و فرشتگان ﴿إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ ﴾[۱۲۵] نیز از سوی شماری از مفسران الهام خوانده شده است. البته دیدگاههای دیگری هم در تفسیر و چگونگی وحی به مادر موسی (ع)وجود دارد که دست‌کم تفسیر آن به الهام را دچار چالش می‌کند[۱۲۶]، چنان‌که پاره‌ای از مفسران نیز در تفسیر دو مورد دیگر، واژه الهام را به‌کار نبرده‌اند[۱۲۷].
در شمار دیگری از آیات، برخی علوم غیر عادی و غیر اکتسابی یاد شده که خداوند به عنوان نعمت به بعضی از انبیا و اولیای خود داده است. شماری از مفسران یکی از راههای ممکن برای دریافت علوم یاد شده را الهام دانسته‌اند. آگاهی خضر نبی (ع) از تأویل حوادث ﴿قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا وَأَمَّا الْغُلامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِّنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا﴾[۱۲۸] ازاین قبیل است:[۱۲۹] ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا﴾[۱۳۰] حضرت موسی (ع) به‌سبب عدم آگاهی از دانش یاد شده، به‌کارهای خضر (ع) اعتراض می‌کرد﴿فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا ﴾[۱۳۱]، ﴿فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا لَقِيَا غُلامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَّقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُّكْرًا﴾[۱۳۲]، ﴿فَانطَلَقَا حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَن يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرًا﴾[۱۳۳]. الهامی یا وحیانی بودن معرفت خضر (ع)، از جمله ناشی از اختلاف در پیامبربودن اوست[۱۳۴]چنین‌اختلافی درباره ذوالقرنین و معرفت دریافتی او ﴿حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِندَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَن تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَن تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا ﴾[۱۳۵][۱۳۶] همچنین وحی القا شده به یوسف (ع)در درون چاه ﴿فَلَمَّا ذَهَبُواْ بِهِ وَأَجْمَعُواْ أَن يَجْعَلُوهُ فِي غَيَابَةِ الْجُبِّ وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُم بِأَمْرِهِمْ هَذَا وَهُمْ لاَ يَشْعُرُونَ﴾[۱۳۷] نیز وجود دارد[۱۳۸]؛ با این توضیح که اغلب مفسران شیعه[۱۳۹] و سنی[۱۴۰] به تبع مفسران نخستین[۱۴۱]، وحی یاد شده به یوسف (ع) را همانند وحی به یحیی و عیسی (ع) در زمان کودکی، وحی نبوت دانسته‌اند. علم یوسف (ع) به تعبیر خواب نیز از این شمار است[۱۴۲]: ﴿رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ﴾[۱۴۳] معرفت یاد شده، فضل الهی و سبب برخورداری از آن رویگردانی یوسف (ع) از شرک و بت‌پرستی و پیروی او از آیین توحیدی ابراهیم (ع) و دیگر نیاکان خوانده شده است[۱۴۴]﴿قَالَ لاَ يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَن يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لاَّ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَن نُّشْرِكَ بِاللَّهِ مِن شَيْءٍ ذَلِكَ مِن فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ﴾[۱۴۵] برخی در تفسیر جمله «کدنا» نقشه قرار دادن پیمانه ازسوی یوسف (ع) در میان بارهای بنیامین برای نگهداری او را نیز با الهام الهی دانسته‌اند[۱۴۶] ﴿فَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ ﴾[۱۴۷]، ﴿فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاء أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَاء أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مِّن نَّشَاء وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ ﴾[۱۴۸]ر آشنایی حضرت سلیمان (ع)با زبان دیگر موجودات از قبیل مورچگان ﴿فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِّن قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ﴾[۱۴۹] و پرندگان[۱۵۰]: ﴿عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ ﴾[۱۵۱] را نیز از راه الهام گفته‌اند. به‌کار نرفتن واژه وحی در آیات یاد شده و اختصاص علوم مذکور به حوزه‌ای غیر از عقاید و احکام دینی می‌تواند مؤید دریافت آن معارف از طریق الهام باشد[۱۵۲].
آیاتی از این دست و شماری دیگر، از قبیل آیات ۱۲۲ سوره انعام و ۲۸ سوره حدید[۱۵۳] زمینه‌ساز پیدایش تفکر و نظریه تازه‌ای در شناخت‌شناسی اسلامی شد. براساس این نظریه و نگرش که در گذر ایام رو به فربهی و استقلال نهاد، انسان می‌تواند در کنار شناخت تجربی، عقلی و وحیانی به نوع دیگری از شناخت دست یابد که زمینه، قلمرو و ابزار متفاوتی دارد و جهان‌بینی متفاوتی را پدید می‌آورد[۱۵۴].
زمینه و راه دستیابی به چنین فهم و درکی که می‌توان نام شناخت و معرفت الهامی و عرفانی بر آن نهاد، فقط تزکیه و تهذیب نفس و طهارت روح و روان و یگانه ابزار دریافت آن، دل آدمی است و همه مؤمنان صالح و پرهیزکار می‌توانند متناسب با اندازه ایمان، عمل صالح و طهارت روحی خود از معرفت یاد شده برخوردار باشند[۱۵۵].
چنین شناختی که بی‌هیچ زمینه حسّی و عقلی به یک‌باره و فقط از سوی خداوند افاضه می‌شود،[۱۵۶]جلوه‌ای از امداد غیبی الهی در زندگی بشر است و در زمینه‌های گوناگون فکری و عملی که عقل و شرع در آن کافی نیست، راهگشایی می‌کند[۱۵۷] از پاره‌ای گزارشهای رسیده بر می‌آید که الهام به عنوان یکی از منابع شناخت، ابتدا در حوزه مسائل و چالشهای نخستین کلامی مورد توجه مسلمانان قرار گرفت[۱۵۸] و آنگاه به قلمرو عرفان و فلسفه راه یافت. گزارشهای یاد شده نشان می‌دهد که متکلمان مسلمان در برخورد با برخی آیات مربوط به صفات الهی همانند «استوای بر عرش» ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾[۱۵۹]؛ ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الأَمْرَ مَا مِن شَفِيعٍ إِلاَّ مِن بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ ﴾[۱۶۰] به اختلاف‌گراییدند. در این میان، گروهی به راه تشبیه و تجسیم[۱۶۱] رفته و گروهی دیگر قائل به تنزیه[۱۶۲] شده‌اند. دسته‌ای از منزِّهه با نفی معانی ظاهری، بیشتر به معنای مجازی معتقد شده و دسته‌ای دیگر با این استدلال که درک و فهم صفات یاد شده، فراتر از توان عقل و اندیشه بشری است، مدعی شده‌اند که باید تأمّل و تعقل را کنار نهاد و به تزکیه و تهذیب نفس پرداخت تا زمینه دریافت آگاهی و شناخت در حوزه مسائل یاد شده از جانب خداوند، فراهم آید. این گروه با استناد به آیاتی چون: ﴿وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ﴾[۱۶۳]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَاناً ﴾[۱۶۴]، ﴿فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا﴾[۱۶۵]و ﴿وَقُل رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾[۱۶۶] مدعی شده‌اند که اگر دل و جان آدمی از راه تقوا و تهذیب پاک شود، خداوند معانی آیات و صفات یاد شده را بر آن القا می‌کند[۱۶۷]. با شکل‌گیری و تدوین عرفان و تصوف به مثابه یکی از شاخه‌های علوم اسلامی و مبتنی بر معرفت، شیوه و ابزار شناختی مستقل و متفاوت از معارف وحیانی، تجربی و عقلی، بحث از الهام به عنوان یقینی‌ترین و برترین منبع شناخت، توسعه یافت[۱۶۸] در این حوزه، گاهی از الهام با عناوینی چون علم لدنّی[۱۶۹]، مکاشفه[۱۷۰]، خاطر قلبی[۱۷۱]، علم ربّانی، معرفت ذوقی[۱۷۲]، علم موهوب، علم باطن و اسرار نیز یاد می‌شود[۱۷۳].
نظریه شناخت و ادراک الهامی با گذر از قلمرو عرفان و ورود به حوزه فلسفه اسلامی، تولد نظریه معرفت اشراقی را به‌ارمغان آورد. شیخ شهاب الدین سهروردی حکمت اشراق را نتیجه القائات یک موجود قدسی در دل خود دانسته و ادراک مباحث آن را مشروط به یک اربعین ریاضت نفس می‌خواند[۱۷۴] تأثیرپذیری عمیق وی در عمل و اندیشه‌های فلسفی خویش از عرفان و تصوف اسلامی مورد اتفاق صاحب‌نظران است[۱۷۵]، بر همین اساس برخی از دانشمندان مسلمان با تردید افکنی در بازگشت حکمت و رویکرد اشراقی به فلسفه یونان، آمیختن اشراق و استدلال و ایجاد آشتی میان فلسفه و عرفان را، ابتکار خود شیخ اشراق و با اثر پذیری از عرفان و تصوف اسلامی و مشرب فکری و معرفتی آن دانسته و معتقدند که شیخ اشراق فقط برای پذیرفته شدن دیدگاهش و بدون ارائه هیچ سندی، شماری از فلاسفه باستان را پیرو مشرب فکری اشراق خوانده است، در حالی که ادعای یاد شده در آثار هیچ یک از فلاسفه مسلمان پیش از وی و نیز در تاریخ فلسفه مورخانی چون شهرستانی نیامده است[۱۷۶].
گاه با توسعه در معنا وگستره الهام، مواردی از قبیل ادراکات ناگهانی، بدون مقدمه و پرشتاب ذهنی و درونی و پدیده موسوم به تله‌پاتی ذهنی را نیز در دایره الهام جای داده و پاره‌ای از اکتشافات و فرضیه‌های دانشمندان و نوابغ در حوزه‌های گوناگون علوم را الهام و اشراق علمی خوانده‌اند[۱۷۷] و این البته با الهام اصطلاحی که منحصر به بندگان صالح است، تفاوت دارد.
نظریه شناخت شناسانه الهام، چالشها و تنشهای جدی و فراوانی در حوزه اندیشه اسلامی برانگیخت[۱۷۸]. از جمله می‌توان به چالشهای مربوط به تشابه و تفاوتهای الهام با وحی از یک سو و القائات شیطانی و نفسانی از سوی دیگر، سازگار بودن یا نبودن اعتقاد به الهام با ختم نبوت، حجیت شرعی الهام، نسبت میان معارف الهامی و احکام شریعت و برتری یکی بر دیگری اشاره کرد[۱۷۹]؛ همچنین برخوردهای تحریمی و تکفیرآمیز با پیروان این رویکرد در هر دو حوزه عرفان و فلسفه در دوره‌هایی از تاریخ اندیشه اسلامی از این قبیل است[۱۸۰].
قائلان به الهام در پاسخ به یکی از مهم‌ترین چالشهای پیش‌روی خویش، ضمن اذعان به ختم نبوت و با استناد به آیاتی از قرآن، پاره‌ای از احادیث اسلامی و ارتباط غیبی افرادی چون مادر موسی (ع) و مادر عیسی (ع)، براین باورند که برخلاف وحی، راه الهام بر روی بشر بسته نیست و قرآن نیز ملازمه‌ای بین مقام نبوت و ارتباط با غیب نمی‌بیند[۱۸۱]افراد یاد شده الهام به انسان‌های غیر نبی را مرتبه نازلی از وحی نبوی[۱۸۲] و در عین حال متفاوت از آن دانسته و معتقدند که ارتباط دیداری و شنیداری پیامبر با فرشته،[۱۸۳] اطمینان به از سوی خدا بودن[۱۸۴] و حجت[۱۸۵] و مشروط بودن به تبلیغ[۱۸۶] از ویژگیهای انحصاری وحی نبوی است که در الهام وجود ندارد؛ همچنین محتوای وحی را آموزه‌های همگانی، الزام‌آور و مصدر تشریع دانسته‌اند، درحالی که الهام یک دریافت شخصی و همانند ادراک گرسنگی و تشنگی است و منشأ آن روشن نیست[۱۸۷]، بر این اساس، الهام، بیشتر مربوط به اولیا و وحی مصطلح، مختص به انبیا دانسته شده است[۱۸۸].
در تفاوت الهام و وسوسه نیز، الهام را همراه با آرامش خاطر و هماهنگ با آموزه‌های الهی خوانده‌اند که برخلاف وسوسه‌ها آدمی را به سوی خیر و نیکی فرا می‌خواند[۱۸۹].
نسبت میان معرفت الهامی و آموزه‌های وحیانی و بی‌نیازی از آموختن دانش دینی در صورت برخورداری از الهام، چالش مهم دیگری در این حوزه[۱۹۰] عارفان نامدار و طرفداران پرآوازه الهام ضمن تأکید بر پایبندی نسبت به آموزه‌های وحی و شریعت، آن را تنها راه رسیدن به مقام بهره‌مندی از الهام و معیار تشخیص آن از القائات شیطانی و خطورات نفسانی می‌دانند[۱۹۱].[۱۹۲]
الهام غریزی[۱۹۳]
در آیه ۶۸ سوره نحل، از وحی به زنبور عسل یاد شده است: ﴿وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ﴾[۱۹۴] شمار زیادی از مفسران شیعه[۱۹۵] و سنی[۱۹۶]به تبع برخی مفسران نخستین و نیز احادیث اسلامی[۱۹۷]، ایحاء در آیه را به معنای الهام گرفته‌اند. برخی نیز آن را به معنای آفرینش غرایز در آن دانسته‌اند[۱۹۸] براساس این آیه و آیه پس از آن، ساختن خانه‌های مسدّس با آن مهندسی شگفت و تحسین برانگیز بر فراز و در دامنه کوهساران، لا به لای شاخه‌های درختان و در میان کندوها، همچنین پیمایش مسافتهای طولانی در جستوجوی گلها و گیاهان و مکیدن شهد و شیره آنها و تبدیل آن به عسل با رنگهای گوناگون و خواص شفابخش، بازگشت از آن مسافت و یافتن خانه خود در میان صدها کندوی مشابه و بسیاری دیگر از کارهای زیبا و شگفت‌انگیز زنبور عسل، براساس هدایت و رهنمون درونی الهی که از آن به نیروی غریزه تعبیر می‌شود، صورت می‌گیرد[۱۹۹]؛ نیرویی که همچنان و به‌رغم پیشرفت شگفت دانش بشری، از رازهای سر به مُهر آفرینش است. چنین هدایتی که براساس آن زندگی حیوانی تدبیر می‌شود، هرچند در همه حیوانات نیز وجود دارد[۲۰۰]؛ اما با توجه به اینکه زندگی شگفت‌انگیز اجتماعی زنبور عسل در میان حیوانات همانندی ندارد، تنها از وحی به آن سخن گفته شده است؛ همچنین برخی مفسران با اشاره به اینکه هابیل نخستین مرده‌ای بود که دفن شد، یاد دادن غیر مستقیم دفن وی به قابیل از سوی کلاغ را ﴿فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَى أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ﴾[۲۰۱] الهام الهی دانسته‌اند[۲۰۲].[۲۰۳]
الهام طبیعی
در آیات سوره زلزال، ﴿إِذَا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ زِلْزَالَهَا وَأَخْرَجَتِ الأَرْضُ أَثْقَالَهَا وَقَالَ الإِنسَانُ مَا لَهَا يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا﴾ [۲۰۴] خداوند در آغاز از زلزله و تکانهای شدید زمین به وقت قیامت گزارش می‌دهد و اینکه زمین بارهای سنگین درون خود را بیرون افکنده و اخبار و ناگفته‌های خویش را بازگو می‌کند، آنگاه در پاسخ انسان که از سر شگفتی می‌پرسد: زمین را چه شده است که چنین می‌کند؟ آن را نتیجه وحی خداوند به آن می‌خواند: ﴿بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا﴾[۲۰۵] در اینجا نیز مفسران، ایحا را به معنای الهام[۲۰۶]و شماری نیز به معنای «امر»[۲۰۷] گرفته‌اند[۲۰۸].
الهام در قرآن
واژه الهام فقط یک بار و به شکل فعل ماضی در قرآن آمده است: ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾[۲۰۹]. در تفسیر این آیه و مراد از الهام فجور و تقوا به نفس، از ابتدا دو نگاه متفاوت میان مفسران مطرح بوده است: عده‌ای از مفسران نخستین مثل ابن عباس، مجاهد، قتاده و ضحاک، واژه ألهم را به یاد دادن "عَلَّم"، شناساندن "عرَّف" و معلوم ساختن "بَیَّن" تفسیر کرده‌اند که با آزادی اراده در گزینش هر یک از فجور و تقوا سازگار است. اما عده دیگری مثل ابن جبیر و ابن زید، الهام فجور و تقوا را به نهادن چیزی در جان انسان و ملزم ساختن وی به آن چیز تفسیر کرده و در نتیجه، الهام فجور را مربوط به کافر، و الهام تقوا را مربوط به مؤمن دانسته‌اند. این تفسیر جبرگرایانه که با عقیده اشعری هماهنگ است توسط زجّاج و واحدی هم پذیرفته شده است[۲۱۰]. اما مفسران متأخر اهل سنّت، به جز تعداد کمی همچون فخر رازی که تفسیر دوم را پذیرفته‌اند[۲۱۱]، بقیه، تفسیر دوم را حتی گزارش هم نکرده‌اند[۲۱۲].[۲۱۳]
آیات ناظر بر الهام
برخی احادیث[۲۱۴] و به تبع آن، بسیاری از مفسران، تعداد دیگری از آیات را ناظر به الهام دانسته‌اند، از جمله وحی به مادر حضرت موسی (ع): ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلا تَخَافِي وَلا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾[۲۱۵][۲۱۶]، وحی به حواریان حضرت عیسی (ع) ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾[۲۱۷][۲۱۸]، آگاهی خضر نبی (ع) از تأویل حوادث ﴿قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدتُّ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءهُم مَّلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا وَأَمَّا الْغُلامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَن يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَأَرَدْنَا أَن يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِّنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا﴾[۲۱۹][۲۲۰] علم حضرت یوسف (ع) به تعبیر خواب: ﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِن قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[۲۲۱]؛ ﴿وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِن مِّصْرَ لاِمْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَن يَنفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ﴾[۲۲۲]؛ ﴿قَالَ لاَ يَأْتِيكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَن يَأْتِيَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي إِنِّي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لاَّ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾[۲۲۳]؛ ﴿رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ﴾[۲۲۴].[۲۲۵]، آشنایی حضرت سلیمان (ع) با زبان دیگر موجودات ﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِن كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ﴾[۲۲۶]؛ ﴿فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِّن قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ﴾[۲۲۷][۲۲۸]، وحی به زنبور عسل ﴿وَإِذَا رَأى الَّذِينَ أَشْرَكُواْ شُرَكَاءَهُمْ قَالُواْ رَبَّنَا هَؤُلاء شُرَكَاؤُنَا الَّذِينَ كُنَّا نَدْعُوْ مِن دُونِكَ فَأَلْقَوْا إِلَيْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّكُمْ لَكَاذِبُونَ﴾[۲۲۹][۲۳۰]، و وحی به زمین ﴿بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا ﴾[۲۳۱].[۲۳۲]
از این رو، الهام در یک کاربرد عام، علاوه بر الهام اصطلاحی الهام قلبی، شامل الهام فطری، الهام غریزی و الهام تکوینی یا طبیعی برای جمادات هم می‌شود. البته بعضی، وحی طبیعی و فطری و غریزی را از سنخ علوم لدنّی دانسته و آن را به خلاف الهام، علمی دانسته‌اند که عارضی و قابل زوال نیست[۲۳۳].[۲۳۴]
چگونگی تشخیص الهام مَلَک و وسوسه شیطان
شناخت و تشخیص الهام مَلَک از وسوسه شیطان، از مسائل مهّم شناخت درونی است که به تَبَع آن، آثار و برکات بیرونی دارد، چون هر عملی یا بیشتر اعمال بر اثر القائات مَلَکی یا شیطانی است و درباره فرق، نحوه شناخت و تمیز بین آن دو، عده‌ای مطالبی نوشته‌اند که مختصراً به آنها اشاره می‌شود.
محققی می‌نویسد: "وجوه کثیری برای فرق بین آن دو ذکر کرده‌اند که مورد اعتماد نیست مگر برای کسی که به حیله‌های نَفْس امّاره و خواهش‌های آن، آشنا باشد و آگاهی کافی از مسائل ریز معارف و تقوای الهی داشته باشد. برای فرق بین آن دو، نوشته‌اند: خاطری که دعوت به اطاعت و بندگی کند، مَلَکی است و خاطری که دعوت به گناه و معصیت کند، شیطانی. در قِسم اول، اشکال می‌شود که چه بسا، آن دعوت برای عبادت، برای ریا یا کسب شُهرت و مقام، و در نتیجه بر اثر وسوسه و القایات شیطان باشد، پس فرق مذکور، مورد اعتماد نیست؛ لذا کسی که خودشناسی و معرفت نَفْسش قَوی باشد و نیل به آن نیز خیلی مشکل است، می‌تواند بین خواطر مَلَکی و شیطانی تمیز بدهد و از همدیگر تشخیص بدهد"[۲۳۵].
البته آن اشکال مورد مناقشه است، چون اطاعتی که توأم با ریا و کسب شُهرت و مقام باشد، اصلاً مصداق اطاعت نیست با توجه به اینکه وسوسه‌های شیطان در مراحل مختلف اطاعت قابل تحقق و تصور است، اولاً: وسوسه می‌کند تا موجب غفلت از اطاعت و به نحوی مانع انجام آن شود؛ ثانیاً: در صورت عدم کامیابی بر مانعیت، در ایجاد اخلال در آن می‌کوشد و آن همان وسوسه ریا و کسب شُهرت است. پس، برای هر مرحله از سِیر و سلوک، شیطانی وجود دارد و هر چه فردی به مرحله‌ای بالاتر قدم بگذارد، شیطانی ماهرتر و حیله‌گرتر نیز وجود دارد.
بنابراین، خاطری که به اطاعت خالصانه دعوت نماید، الهام مَلکی است و خاطری که به اطاعت توأم با ریا و کسب شهرت نماید، وسوسه شیطانی است.
بعد از آن می‌نویسد: "همه مشایخ (عرفان) بر این مسأله اتفاق نظر دارند: کسی که خوراکش و آشامیدنش از حرام باشد، نمی‌تواند بین وسوسه شیطان و الهامِ مَلک، فرق بگذارد (و تشخیص بدهد، خاطره ذهنی که در درونش است، الهامِ مَلک است یا وسوسه شیطان"[۲۳۶].
سپس، به نکته‌ای اشاره می‌کند که تا حدودی مطابق با معیار قرآنی برای تشخیص است: "بدان کسی که از درک حقایق زهد عاجز است و نمی‌تواند بین خواطر تمیز بدهد، آنها را با شرع و احکام آن بسنجد، اگر مطابق شرع است، به آن عمل نماید و اگر مخالف شرع است، آن را از خود نفی و طرد کند"[۲۳۷].
اگر آیات مربوط به شیطان بررسی شود، موجب شناخت صفات شیطان و اینکه به چه چیزهایی وسوسه و امر می‌کند و سعی در جلوگیری از انجام چه اموری دارد، می‌شود و اینکه در صورت عدم توفیق در مانع شدن، آنها را به انحراف‌هایی مانندِ ریا سوق می‌دهد؛ همه آن مطالب در آیات مختلف، بیان شده است. و در جمع‌بندی از آن آیات، اینکه هر چه مخالف با دین مقدس اسلام و سیره و رفتار و گفتار ولی حق و خلیفه الهی باشد، به نحوی شیطان و جنود او، نقش اساسی در زمینه‌سازی و ایجاد بستر مناسب برای تحقق آن دارند؛ لذا برای شناخت وسوسه‌ها و القائات شیطانی، لازم است همه افراد سعادت خواه و طالب کمال، با مسائل دین و احکام و آداب اخلاقی آن آشنا باشند، تا بتوانند خاطرات درونی خود را با آن بسنجند.
به یک نکته اشاره می‌شود که هم دلالت بر تحقق خارجی شیطان دارد و نیز معیار مناسبی برای تشخیص وسوسه شیطان با الهامِ مَلَک است، و آن این که افراد هنگام اقامه نماز، سعی کنند، تمرکز حواس کرده و توجه کافی به معانی کلمات نماز و اینکه مخاطب در آن پروردگار متعال است، داشته باشند. آن هنگام، با کمی دقت متوجه خواهند شد که موجودی در ذهن و درونشان رخنه کرده و آنان را به سوی مسائل زندگی می‌کشاند که چکار کنند یا به یاد برخوردها با دیگران یا مطالب رد و بدل شده با دیگری می‌اندازد و اگر اهل علم باشند، ذهنشان را متوجه مسائل علمی و حلّ مشکلات آن می‌کند و... اگر به خود آیند که در حال نماز و راز و نیاز با پروردگارشان هستند و باید متوجه حضور در پیشگاه او باشند، البته بستگی به افراد دارد، در آن حالت شاید با مقدار مدت کمی تمرکز پیدا کنند، ولی دوباره، با وسوسه دیگر، ذهن‌ها را متوجه مسائل جدید و جذّاب می‌کند تا افراد به خود آیند، نماز تمام شده است و در آن مدت، اسیر تسویلات و القائات شیطانی بوده‌اند. البته آن مطالب برای کسانی است که سعی در تحقق شرایط باطنی نماز دارند[۲۳۸].[۲۳۹]
کاربردهای الهام در قرآن
در قرآن کریم، یک بار از مشتقات الهام استفاده شده است: ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾[۲۴۰].
مطابق آیه یاد شده، خداوند شناخت خوبی و بدی را به نفس انسان الهام کرده است. این کاربرد، با معنای لغوی الهام که افکندن در قلب است، هماهنگی دارد. الهام کننده در این آیه، خداوند متعال است[۲۴۱]. بنابراین، الهام در قرآن نیز همانند معنای لغوی آن، برای اشاره به القائات الهی به کار رفته است؛ نه هرگونه در دل افکندنی در روایتی، ابن عباس الهام را در آیه ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾[۲۴۲]. «بَيْنَ الْخَيْرِ وَ الشَّرِّ»[۲۴۳]؛ تفسیر کرده است؛ یعنی خداوند خیر و شر را برای نفس انسان بیان کرد. در نقل دیگری از او آمده است که "علمها الطاعة و المعصیة"[۲۴۴]؛ یعنی اطاعت و معصیت را به او آموخت. بعید است که مقصود ابن عباس، تبیین و تعلیم این امور با واسطه پیامبران باشد. چنین معنایی، مخالف ظاهر لفظ الهام است. احتمال جدی آن است که او در این نقلها به بیان مصادیق علوم الهامی پرداخته که در این صورت، با سیاق آیه - که در ادامه از سعادت (فلاح) و شقاوت نفس سخن می‌گوید - سازگار است. بسیاری از مفسران متأخر نیز این علوم الهامی را همان شناخت درونی خیر و شر دانسته‌اند که انسان‌ها به طور فطری همراه دارند[۲۴۵].
چنان که اشاره شد، الهام را می‌توان از مصادیق وحی الهی غیر پیامبرانه معرفی کرد. نمونه این نوع وحی غیر پیامبرانه (الهام)، وحی به مادر موسی من است: ﴿وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَيْهِ فَأَلْقِيهِ فِي الْيَمِّ وَلَا تَخَافِي وَلَا تَحْزَنِي إِنَّا رَادُّوهُ إِلَيْكِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِينَ﴾[۲۴۶][۲۴۷]. از ابن عباس نقل شده است که مراد از وحی به مادر موسی (ع) الهام به ایشان بوده است[۲۴۸]. برخی دیگر از مفسران نخستین نیز این وحی را به القادر قلب معنا کرده و به صراحت گفته‌اند که مقصود از آن، وحی پیامبرانه نیست[۲۴۹].
نمونه دیگر این نوع وحی، وحی به حواریان است: ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾[۲۵۰]. چنان که در منابع تفسیری اولیه آمده است، وحی به حواریان نیز به معنای وحی پیامبرانه نیست؛ بلکه مانند وحی به مادر موسی (ع) گاهی از آن به الهام یاد شده است[۲۵۱].
افزون بر اینها، در قرآن کریم از خطاب خداوند به ذوالقرنین خبر داده شده است: ﴿قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا﴾[۲۵۲]. مشهور آن است که جناب ذوالقرنین از پیامبران نبوده است[۲۵۳]. بنابر این سخن گفتن خداوند با او، از نوع وحی پیامبرانه نبوده است. ابن عباس خطاب خداوند به ذوالقرنین را به الهام به او تفسیر کرده است[۲۵۴]. با توجه به این تفسیر، گاهی خداوند با برگزیدگانش از غیر پیامبران، سخن می‌گوید. این شیوه، شبیه به وحی نبوی است؛ اما قطعا وحی نبوی با الهام تفاوت‌هایی دارد که موجب می‌شود فردی که به او الهام می‌شود، پیامبر خوانده نشود[۲۵۵]. مجموعه آیات یادشده به روشنی تأیید می‌کنند که ارتباط بین خداوند و غیر پیامبران، به شیوه الهام ممکن است[۲۵۶].
پرسش وابسته
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ جامع البيان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۶۲؛ مجمع البيان، ج ۶، ص ۵۷۳؛ الميزان، ج ۱۴، ص ۱۴۹؛ ج ۱۲، ص ۲۹۲.
- ↑ التوحيد، ص ۲۸۷؛ الاختصاص، ص ۲۸۶؛ الامالى، ص ۴۰۸.
- ↑ قواعد المرام، ص ۳۰؛ عقايد الاماميه، ص ۹۶؛ المصطلحات الكلاميه، ص ۳۵.
- ↑ جامع‌السعادات، ج ۱، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۵؛ اغاثة‌اللهفان، ج۱، ص۱۳۹ ـ ۱۴۰؛ احياء علوم‌الدين، ج ۳، ص ۳۲.
- ↑ التعريفات، ص ۵۱؛ فرهنگ معارف اسلامى، ج ۱، ص۲۸۲؛ مصطلحات التصوف، ص۸۵ ـ ۸۷، «الهام».
- ↑ التعريفات، ص۵۱؛ مصطلحات‌التصوف، ص۸۵ ـ ۸۷؛ المصطلحات الكلاميه، ص ۳۵، «الهام».
- ↑ تفسير قرطبى، ج ۱۰، ص ۸۸؛ فتح القدير، ج ۳، ص ۱۷۵؛ رحمة من الرحمن، ج ۴، ص ۵۰۱ ـ ۵۰۳.
- ↑ پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.
- ↑ (=> همین مقاله، سیر پیدایش و تحول نظریه الهام)
- ↑ قاموس كتاب مقدس، ص ۹۰۶.
- ↑ كتاب مقدس متى، ۱۰: ۱۹ ـ ۲۱؛ يوحنا، ۱۴: ۲۶، ۱۶: ۱۳.
- ↑ قاموس كتاب‌مقدس، ص۹۰۵ ـ ۹۰۶؛ موسوعة‌الاديان، ص ۱۰۰؛ مقارنة الاديان اليهوديه، ص ۲۵۵.
- ↑ الهدى الى دين المصطفى، ج ۱، ص ۶۹، ۹۳؛ اضواء على المسيحيه، ص ۸۷ ـ ۸۹؛ مقارنة الاديان المسيحيه، ص ۱۹۵.
- ↑ ترتيب‌العين، ج۲، ص۷۹۷ ـ۷۹۸؛ تاج‌العروس، ج ۱۴، ص ۳۳۹، «سحل»؛ مفهوم النص، ص ۳۱ ـ ۳۴.
- ↑ المفصل، ج۶، ص۷۵۵ ـ۷۵۸.
- ↑ و این (قرآن) را شیطان‌ها فرود نیاورده‌اند؛ سوره شعراء، آیه ۲۱۰.
- ↑ آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند که گوش می‌خوابانند و بیشتر آنان دروغگویند؛ سوره شعراء، آیه ۲۲۱ - ۲۲۳.
- ↑ سپس از او روی گرداندند و گفتند: آموزش دیده‌ای دیوانه است؛ سوره دخان، آیه ۱۴.
- ↑ بنابراین پند بده که تو، به (برکت) نعمت پروردگارت نه پیشگویی و نه دیوانه بلکه می‌گویند شاعری است که چشم به راه رویداد مرگ برای اوییم؛ سوره طور، آیه ۲۹ - ۳۰.
- ↑ و گفتار شاعر نیست؛ اندک ایمان می‌آورید و نه گفتار پیشگوست؛ اندک پند می‌پذیرید فرو فرستاده‌ای از پروردگار جهانیان است؛ سوره حاقه، آیه ۴۱ - ۴۳.
- ↑ که بی‌گمان خدای شما یگانه است؛ سوره صافات، آیه ۴.
- ↑ و گفت: این جز جادویی که آموخته می‌شود نیست این جز گفتار آدمی نیست؛ سوره مدثر، آیه ۲۴ - ۲۵.
- ↑ و می‌گفتند: آیا ما برای یک شاعر دیوانه دست از خدایان خویش بکشیم؟؛ سوره صافات، آیه ۳۶.
- ↑ سپس از او روی گرداندند و گفتند: آموزش دیده‌ای دیوانه است؛ سوره دخان، آیه ۱۴.
- ↑ و این (قرآن) را شیطان‌ها فرود نیاورده‌اند؛ سوره شعراء، آیه ۲۱۰.
- ↑ و این سخن شیطان رانده، نیست؛ سوره تکویر، آیه ۲۵.
- ↑ و نه گفتار پیشگوست؛ اندک پند می‌پذیرید؛ سوره حاقه، آیه ۴۲.
- ↑ بنابراین پند بده که تو، به (برکت) نعمت پروردگارت نه پیشگویی و نه دیوانه؛ سوره طور، آیه ۲۹.
- ↑ که همنشین شما گمراه و بیراه نیست و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود آن (فرشته) بسیار توانمند به او آموخته است توانای خردمندی که راست ایستاد و او در افق فراتر بود سپس نزدیک شد و فروتر آمد آنگاه (میان او و پیامبر) به اندازه دو کمان یا نزدیک‌تر رسید پس (خداوند) به بنده خود وحی کرد، آنچه وحی کرد دل، آنچه می‌دید، دروغ نگفت پس آیا شما با او در آنچه می‌بیند، بگو- مگو می‌کنید؟ و به یقین او را در فرودی دیگر، (نیز) دیده بود کنار درخت سدری که در واپسین جای است؛ سوره نجم، آیه ۲ - ۱۴.
- ↑ سپس از او روی گرداندند و گفتند: آموزش دیده‌ای دیوانه است؛ سوره دخان، آیه ۱۴.
- ↑ و ما پیش از تو هیچ فرستاده و هیچ پیامبری نفرستادیم مگر اینکه چون آرزو می‌کرد که دعوتش فراگیر شود شیطان در آرزوی وی با وسوسه افکندن در دل مردم خلل می‌افکند آنگاه خداوند آنچه را که شیطان می‌افکند، از میان برمی‌دارد سپس آیات خود را استوار می‌گرداند و خداوند دانایی فرزانه است؛ سوره حج، آیه ۵۲.
- ↑ ای اهل کتاب! در دینتان غلوّ نورزید و درباره خداوند جز راستی سخنی بر زبان نیاورید؛ جز این نیست که مسیح عیسی پسر مریم، پیامبر خداوند و کلمه اوست که آن را به دامان مریم افکند و روحی از اوست پس به خداوند و پیامبرانش ایمان آورید و سخن از خدای سه‌گانه سر مکنید، باز ایستید که برایتان بهتر است، بی‌گمان خداوند خدایی یگانه است، پاکاکه اوست از اینکه او را فرزندی باشد، آنچه در آسمان‌ها و زمین است او راست و خداوند شما را کارساز، بس؛ سوره نساء، آیه ۱۷۱.
- ↑ یاد کن آنگاه را که پروردگارتان به فرشتگان وحی می‌فرمود که من با شمایم پس مؤمنان را استوار دارید؛ من در دل کافران بیم خواهم افکند بنابراین، با شمشیر بر فراز گردن‌ها بر سرشان بزنید و دستشان را کوتاه کنید؛ سوره انفال، آیه ۱۲.
- ↑ که روح الامین آن را فرود آورده است بر دلت، تا از بیم‌دهندگان باشی؛ سوره شعراء، آیه ۱۹۳ - ۱۹۴.
- ↑ آیا شما را بیاگاهانم که شیطان‌ها بر که فرود می‌آیند؟ بر هر دروغزن بزهکاری فرود می‌آیند؛ سوره شعراء، آیه ۲۲۱ - ۲۲۲.
- ↑ اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴، ص۲۰۰.
- ↑ پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.
- ↑ تفسير قرطبى، ج ۱۰، ص ۸۸؛ فتح‌القدير، ج ۳، ص ۱۷۵؛ التحقيق، ج ۱۰، ص ۲۴۵، «لهم»؛ ج ۱۳، ص ۵۶، «وحى».
- ↑ جامع‌البيان، مج ۱۵، ج۳۰، ص ۲۶۴؛ التبيان، ج ۶، ص ۴۰۲؛ ج ۱۰، ص ۳۵۸.
- ↑ التبيان، ج۲، ص ۴۵۸؛ مجمع‌البيان، ج ۲، ص ۷۴۶؛ الميزان، ج ۶، ص ۲۲۳.
- ↑ جامع البيان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۶۲؛ تفسير قرطبى، ج ۴، ص ۵۵؛ فتح القدير، ج ۳، ص ۱۷۵.
- ↑ و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.
- ↑ آن هنگام که به مادرت آنچه (بایست) وحی می‌شد وحی کردیم؛ سوره طه، آیه ۳۸.
- ↑ و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد؛ سوره قصص، آیه ۷.
- ↑ و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!؛ سوره نحل، آیه ۶۸.
- ↑ زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.
- ↑ مجمع‌البيان، ج ۶، ص ۵۷۳؛ الميزان، ج ۱۲، ص ۲۹۲.
- ↑ پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.
- ↑ التبيان، ج۱۰، ص۱۴۶؛ تفسير قرطبى، ج۴، ص ۵۵.
- ↑ آن هنگام که به مادرت آنچه (بایست) وحی می‌شد وحی کردیم؛ سوره طه، آیه ۳۸.
- ↑ و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.
- ↑ شرح فصوص الحكم، ص ۱۱۴؛ الفرقان، ج ۱۳ ـ ۱۴، ص ۴۱.
- ↑ مجمع‌البيان، ج۹، ص۵۷؛ الميزان، ج۱۸، ص۷۲ ـ ۷۴؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۶۲ ـ ۶۳، «وحى».
- ↑ الكشاف، ج ۴، ص ۲۳۳؛ التحرير و التنوير، ج ۲۵، ص ۱۴۲؛ معانى القرآن، ج ۶، ص ۳۲۶.
- ↑ و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه ۵۱.
- ↑ الميزان، ج ۱۸، ص ۷۳.
- ↑ البته نه لزوماً قابل درک و شنیدن با گوش سر.
- ↑ الكشاف، ج۴، ص۲۳۳؛ الميزان، ج۱۸، ص۷۳ ـ ۷۴.
- ↑ پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.
- ↑ مفردات، ص ۸۵۸؛ لسان‌العرب، ج ۱۵، ص ۲۴۰، «وحى»؛ خدا و انسان در قرآن، ص ۱۹۵، ۲۰۲.
- ↑ غريب الحديث، ج ۱، ص ۳۰۰؛ لسان العرب، ج ۱۵، ص ۲۴۰، «وحى»؛ خدا و انسان در قرآن، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۴.
- ↑ خدا و انسان در قرآن، ص ۲۰۲، ۲۰۴.
- ↑ و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه ۵۱.
- ↑ الكشاف، ج ۳، ص ۷؛ التحرير والتنوير، ج ۲۵، ص ۱۴۲؛ الميزان، ج ۱۸، ص ۷۳.
- ↑ و از چیزی که (در ذبح) نام خداوند بر آن برده نشده است نخورید؛ و آن به راستی نافرمانی (از خداوند) است و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود؛ سوره انعام، آیه ۱۲۱.
- ↑ جامع‌البيان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۵۵.
- ↑ آنگاه از محراب به سوی قوم خود بیرون شد و به آنان اشاره کرد که: پگاهان و در پایان روز (خداوند را) به پاکی بستأیید؛ سوره مریم، آیه ۱۱.
- ↑ و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!؛ سوره نحل، آیه ۶۸.
- ↑ زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.
- ↑ جامع‌البيان، مج ۸، ج ۱۴، ص ۱۸۳؛ مجمع البيان، ج ۱۰، ص ۷۹۹؛ التبيان، ج ۶، ص ۴۰۲؛ ج ۹، ص ۴۲۲.
- ↑ و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.
- ↑ و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه ۵۱.
- ↑ جامع البيان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۶۲ ـ ۳۶۳؛ الميزان، ج ۱۲، ص ۲۹۲؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۵۶ ـ ۵۷، «وحى».
- ↑ یاد کن آنگاه را که پروردگارتان به فرشتگان وحی می‌فرمود که من با شمایم پس مؤمنان را استوار دارید؛ من در دل کافران بیم خواهم افکند بنابراین، با شمشیر بر فراز گردن‌ها بر سرشان بزنید و دستشان را کوتاه کنید؛ سوره انفال، آیه ۱۲.
- ↑ ما به تو همان‌گونه وحی فرستادیم که به نوح و پیامبران پس از وی، و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی فرستادیم و به داوود زبور دادیم؛ سوره نساء، آیه ۱۶۳.
- ↑ و پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر بدو وحی کردیم که هیچ خدایی جز من نیست پس مرا بپرستید؛ سوره انبیاء، آیه ۲۵.
- ↑ و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.
- ↑ و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد؛ سوره قصص، آیه ۷.
- ↑ و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!؛ سوره نحل، آیه ۶۸.
- ↑ زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.
- ↑ و از چیزی که (در ذبح) نام خداوند بر آن برده نشده است نخورید؛ و آن به راستی نافرمانی (از خداوند) است و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود؛ سوره انعام، آیه ۱۲۱.
- ↑ و بدین‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های آدمی و پری قرار دادیم که برخی به برخی دیگر یکدیگر، به فریب سخنان آراسته الهام می‌کنند و اگر پروردگار تو می‌خواست آن (کار) را نمی‌کردند پس آنان را با دروغی که می‌بافند واگذار؛ سوره انعام، آیه ۱۱۲.
- ↑ آنگاه از محراب به سوی قوم خود بیرون شد و به آنان اشاره کرد که: پگاهان و در پایان روز (خداوند را) به پاکی بستأیید؛ سوره مریم، آیه ۱۱.
- ↑ الفروق‌اللغويه، ص۶۹ ـ ۷۰؛ مفردات، ص۸۵۸ ـ ۸۶۰؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۵۶ ـ ۵۷، «وحى».
- ↑ راه و راهنماشناسى، ص ۱۵۴؛ معارف قرآن، ص ۴۰۳ ـ ۴۰۴.
- ↑ اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴، ص ۲۰۰ ـ ۲۰۲.
- ↑ العقائد الاسلاميه، ج ۱، ص ۳۶؛ الميزان، ج ۲، ص ۱۱۵؛ فلسفه اخلاق، ص ۳۰۱.
- ↑ و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت، پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد، بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد، و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت؛ سوره شمس، آیه ۷ - ۱۰.
- ↑ الميزان، ج ۵، ص ۳۱۰ ـ ۳۱۱؛ ج ۶، ص ۱۶۶؛ لب الاثر، ص ۲۶۷؛ العقايد الاسلاميه، ج ۱، ص ۱۱۸.
- ↑ گفت: پروردگار ما کسی است که آفرینش هر چیز را به (فراخور) او، ارزانی داشته سپس راهنمایی کرده است؛ سوره طه، آیه ۵۰.
- ↑ و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت، پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد، بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد، و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت؛ سوره شمس، آیه ۷ - ۱۰.
- ↑ الميزان، ج ۲۰، ص ۲۹۷ ـ ۲۹۸؛ فلسفه اخلاق، ص ۱۳۳؛ فطرت و دين، ص ۲۱۰.
- ↑ و آیا به او دو راه (خیر و شرّ) را نشان ندادیم؟؛ سوره بلد، آیه ۱۰.
- ↑ رحمة من الرحمن، ج ۴، ص ۵۰۳؛ فتح القدير، ج ۵، ص ۴۴۹؛ الميزان، ج ۲۰، ص ۲۹۳.
- ↑ فى ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۹۱۷ ـ ۳۹۱۸؛ نمونه، ج ۲۷، ص ۴۵ ـ ۴۸.
- ↑ جامع البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۲۶۴ ـ ۲۶۵؛ مجمع‌البيان، ج ۱۰، ص ۷۵۵؛ تفسير قرطبى، ج ۲۰، ص ۵۱.
- ↑ جامع البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۲۶۵؛ التفسير الكبير، ج۳۱، ص۱۹۳؛ روح‌المعانى، مج۱۶، ج۳۰، ص۱۴۴.
- ↑ جامع‌البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۲۶۵؛ كشف‌الاسرار، ج۱۰، ص۵۰۶؛ روح‌المعانى، مج۱۶، ج۳۰، ص۲۵۹.
- ↑ بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد، و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت؛ سوره شمس، آیه ۹ - ۱۰.
- ↑ التفسيرالكبير، ج۳۱، ص۱۹۳؛ روح‌المعانى، مج ۱۶، ج ۳۰، ص ۲۵۹.
- ↑ مجمع‌البيان، ج۱۰، ص۷۵۵؛ غريب‌القرآن، ص۳۰۴؛ الصافى، ج ۵، ص ۳۳۱.
- ↑ جامع‌البيان، مج۱۵، ج۳۰، ص۲۶۶؛ رحمة من الرحمن، ج۴، ص۵۰۲؛ تفسير قرطبى، ج۲۰، ص۵۲.
- ↑ بحار الانوار: ج۶، ص ۱۹؛ ج ۶۷، ص ۵۰.
- ↑ رحمة من الرحمن، ج ۴، ص ۵۰۲؛ مصباح الهدايه، ص ۱۰۴.
- ↑ الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۲۸۶؛ مصباح الهدايه، ص۱۰۳ ـ ۱۰۵؛ مدارج‌السالكين، ج ۱، ص۵۴ ـ ۵۵.
- ↑ احياء علوم الدين، ج ۳، ص ۳۲؛ اغاثة اللهفان، ج ۱، ص۱۳۹ ـ ۱۴۰؛ جامع‌السعادات، ج۱، ص۱۷۹ ـ ۱۸۵. .
- ↑ فى‌ظلال القرآن، ج۶، ص ۳۹۱۷ ـ ۳۹۱۸؛ الميزان، ج ۱۰، ص ۲۶۱؛ ج ۱۶، ص ۱۷۸ ـ ۱۷۹.
- ↑ فلسفه اخلاق، ص ۱۱۶، ۱۳۳؛ فى ظلال التوحيد، ص ۲۳۱ ـ ۲۳۲؛ فطرت و دين، ص ۴۶، ۵۷، ۷۹.
- ↑ فى ظلال القرآن، ج ۶، ص ۳۹۱۷ ـ ۳۹۱۸؛ مجموعه آثار، ج ۲۱، ص ۲۵۸ ـ ۲۶۰، «اسلام و نيازهاى زمان»؛ فطرت و دين، ص ۱۹۸، ۲۱۰.
- ↑ و به آنها انجام کارهای نیک و برپا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستندگان ما بودند؛ سوره انبیاء، آیه ۷۳.
- ↑ مجموعه آثار، ج ۲۱، ص ۲۵۸، ۲۶۰، ۴۳۳، «اسلام و نيازهاى زمان».
- ↑ جامع‌البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۲۶۴ ـ ۲۶۵؛ مجمع‌البيان، ج ۱۰، ص ۳۷۰؛ الدر المنثور، ج ۶، ص ۳۵۵ ـ ۳۵۶.
- ↑ تفسير قرطبى، ج۲۰، ص۷۵؛ تفسيرجلالين، ص ۸۰۹؛ تفسير ثعالبى، ج ۵، ص ۵۹۵.
- ↑ مجمع‌البيان، ج ۱۰، ص ۷۵۵؛ نورالثقلين، ج ۵، ص ۵۸۶.
- ↑ فطرت و دين، ص ۸۵، ۹۴.
- ↑ الميزان، ج ۲۰، ص ۲۹۸؛ مجموعه آثار، ج ۲۱، ص ۲۵۸ ـ ۲۶۰، «اسلام و نيازهاى زمان»؛ پرتوى از قرآن، ج ۳۰، ص ۱۱۱، ۱۱۳.
- ↑ اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴، ص ۲۰۲ ـ ۲۰۶.
- ↑ الميزان، ج ۱۴، ص ۱۴۹.
- ↑ و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد؛ سوره قصص، آیه ۷.
- ↑ آن هنگام که به مادرت آنچه (بایست) وحی می‌شد وحی کردیم؛ سوره طه، آیه ۳۸.
- ↑ التبيان، ج۶، ص ۴۰۳؛ مجمع‌البيان، ج ۷، ص ۳۷۷؛ الميزان، ج ۱۶، ص ۱۰.
- ↑ جامع‌البيان، مج۱۱، ج۲۰، ص۳۷؛ تفسير قرطبى، ج ۶، ص ۲۳۴؛ تفسير الجلالين، ص ۴۶۶.
- ↑ جامع‌البيان، مج۳، ج۳، ص۳۶۲؛ التبيان، ج۲، ص۴۵۸؛ تفسير قرطبى، ج۶، ص۲۳۴.
- ↑ و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.
- ↑ یاد کن آنگاه را که پروردگارتان به فرشتگان وحی می‌فرمود که من با شمایم پس مؤمنان را استوار دارید؛ من در دل کافران بیم خواهم افکند بنابراین، با شمشیر بر فراز گردن‌ها بر سرشان بزنید و دستشان را کوتاه کنید؛ سوره انفال، آیه ۱۲.
- ↑ جامع‌البيان، مج ۱۱، ج ۲۰، ص ۳۷؛ التفسير الكبير، ج ۸، ص ۴۷؛ تفسير ابى السعود، ج ۴، ص ۲۲۴.
- ↑ التبيان، ج ۴، ص ۵۷؛ مجمع البيان، ج ۴، ص ۸۰۹.
- ↑ گفت: اینک (هنگام) جدایی میان من و توست؛ اکنون تو را از معنی آنچه نتوانستی بر آن شکیبایی ورزی آگاه خواهم کرد: امّا آن کشتی از آن مستمندانی بود که (با آن) در دریا کار می‌کردند؛ بر آن شدم به آن آسیب رسانم چون در پی آن پادشاهی بود که هر کشتی (بی‌آسیب) را به زور می‌گرفت. امّا آن نوجوان، پدر و مادرش مؤمن بودند؛ ترسیدیم که آنان را به سرکشی و کفر وادارد. پس، خواستیم که پروردگارشان برای آنان فرزندی (دیگر) پاک‌جان‌تر و مهربان‌تر از او، جایگزین کند. و امّا آن دیوار، از آن دو نوجوان یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی از آن آن دو و پدرشان مردی شایسته بود، بنابراین پروردگارت از سر بخشایش خویش اراده فرمود که آنان به برومندی خود برسند و گنجشان را بیرون کشند و من آن کارها را از پیش خویش نکردم، این بود معنی آنچه بر آن شکیبایی نتوانستی کرد؛ سوره کهف، آیه ۷۸ - ۸۲.
- ↑ التبيان، ج ۷، ص ۶۹؛ رحمة من الرحمن، ج ۳، ص ۲۰ ـ ۲۱؛ الميزان، ج ۱۳، ص ۳۴۲.
- ↑ و بنده‌ای از بندگان ما (خضر) را یافتند که به او از نزد خود بخشایشی داده و او را از پیش خویش دانشی آموخته بودیم؛ سوره کهف، آیه ۶۵.
- ↑ پس راه افتادند، تا هنگامی که سوار کشتی شدند آن را سوراخ کرد؛ (موسی) گفت: آیا آن را سوراخ کردی که سرنشینان را غرق کنی، بی‌گمان کاری شگفت کردی!؛ سوره کهف، آیه ۷۱.
- ↑ پس راه افتادند تا هنگامی که پسربچه‌ای دیدند و او را کشت؛ (موسی) گفت: آیا انسانی بی‌گناه را بی‌آنکه کسی را کشته باشد کشتی؟ به راستی کاری ناپسند کردی!؛ سوره کهف، آیه ۷۴.
- ↑ باز راه افتادند تا هنگامی که به مردم شهری رسیدند از مردمش خوراک خواستند، اما آنان از پذیرایی ایشان خودداری کردند؛ سپس دیواری در آن (شهر) یافتند که می‌خواست فرو افتد، (خضر) آن را استوار کرد، (موسی) گفت: اگر می‌خواستی برای آن مزدی دریافت می‌داشتی؛ سوره کهف، آیه ۷۷.
- ↑ تفسير بغوى، ج۳، ص۱۴۴؛ التبيان، ج۷، ص۸۲؛ الميزان، ج۱۳، ص۳۳۸.
- ↑ تا به سرزمین غروب خورشید رسید، آن را چنان یافت که در چشمه‌ای پرلوش و لای غروب می‌کند و در نزدیکی آن گروهی را یافت؛ گفتیم: ای ذو القرنین! (خود دانی) یا آنان را عذاب می‌کنی و یا درباره آنان (راه) نیکی را در پیش می‌گیری؛ سوره کهف، آیه ۸۶.
- ↑ زادالمسير، ج ۵، ص ۱۸۴؛ تفسير قرطبى، ج ۱۱، ص ۳۲.
- ↑ پس چون او را بردند و همدل شدند که وی را در نهانگاه چاه نهند (چنین کردند) و ما به او وحی کردیم که (روزی) آنان را از این کارشان آگاه می‌کنی، در حالی که آنان درنیابند؛ سوره یوسف، آیه ۱۵.
- ↑ التفسير الكبير، ج ۱۸، ص ۹۹.
- ↑ التبيان، ج ۶، ص ۱۱۰؛ جوامع الجامع، ج ۱، ص ۶۳۵ ـ ۶۳۶؛ الميزان، ج ۱۱، ص ۱۰۰.
- ↑ جامع البيان، مج ۷، ج ۱۲، ص ۲۱۰؛ تفسير قرطبى، ج ۹، ص ۹۴؛ فتح القدير، ج ۳، ص ۱۰.
- ↑ جامع‌البيان، مج ۷، ج ۱۲، ص ۲۱۰؛ احكام‌القرآن، جصاص، ج ۳، ص ۲۷۴؛ تفسير قرطبى، ج ۹، ص ۹۴.
- ↑ مجمع‌البيان، ج۵، ص۳۵۷؛ الصافى، ج ۳، ص ۵۲؛ فتح القدير، ج ۳، ص ۲۶.
- ↑ پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۱.
- ↑ مجمع‌البيان، ج۵، ص۳۵۷؛ فتح‌القدير، ج ۳، ص ۲۶؛ الميزان، ج ۱۱، ص ۸۳. .
- ↑ (یوسف) گفت: خوراکی که روزی شماست نزدتان نمی‌رسد مگر آنکه پیش از رسیدن آن شما را از تعبیر آن آگاه می‌کنم این از چیزهایی است که پروردگارم به من آموخته است؛ من آیین گروهی را که به خداوند ایمان ندارند و جهان واپسین را منکرند وانهاده‌ام و از آیین پدرانم ابراهیم و اسحاق و یعقوب پیروی می‌کنم؛ در خور ما نیست که هیچ چیز را شریک خداوند بدانیم؛ این از بخشش خداوند به ما و به مردم است امّا بیشتر مردم سپاس نمی‌گزارند؛ سوره یوسف، آیه ۳۷ - ۳۸.
- ↑ مجمع البيان، ج۵، ص۳۸۵ ـ ۳۸۶.
- ↑ آنگاه، چون ساز و برگ آنان را آماده می‌کرد جام (زرّین شاه) را در باربند شتر برادرش (بنیامین) نهاد سپس بانگ بردارنده‌ای بانگ برداشت: که ای کاروانیان بی‌گمان شما دزدید!؛ سوره یوسف، آیه ۷۰.
- ↑ آنگاه (جست و جو را) از باربندهای آنان پیش از باربند برادر (تنی‌اش) آغازید سپس آن را از باربند برادرش بیرون آورد! بدین‌گونه برای یوسف چاره‌گری کردیم (زیرا) او برادرش را بر آیین آن پادشاه نمی‌توانست بازداشت کند- مگر آنکه خداوند می‌خواست- هر کس را که بخواهیم به پایه‌هایی فرا می‌بریم و ز هر داننده‌ای داناتری هست؛ سوره یوسف، آیه ۷۶.
- ↑ (سلیمان) از گفتار آن (مور) خندان لب گشود و گفت: پروردگارا! در دلم افکن تا نعمتت را که به من و به پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و مرا به بخشایش خود در زمره بندگان شایسته خویش درآور؛ سوره نمل، آیه ۱۹.
- ↑ جامع البيان، مج ۱۱، ج ۱۹، ص ۱۷۲؛ التبيان، ج۸، ص ۸۲؛ مجمع‌البيان، ج ۵، ص ۳۵۳.
- ↑ به ما زبان مرغان آموخته‌اند؛ سوره نمل، آیه ۱۶.
- ↑ الميزان، ج ۵، ص ۷۹.
- ↑ المیزان، ج 11، ص 119؛ ج 12، ص 342.
- ↑ الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۸۹؛ نظرات فى التصوف و الكرامات، ص ۵۲ ـ ۵۴؛ مجموعه‌آثار، ج ۲، ص ۲۲۸ ـ ۲۳۳، «مقدمه‌اى بر جهان بينى اسلامى».
- ↑ الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص۳۱، ۲۸۹؛ الميزان، ج ۱۱، ص۱۱۹؛ ج۱۲، ص۳۴۲؛ آشنايى با علوم‌اسلامى، ج۱، ص ۱۵۳ ـ ۱۵۴.
- ↑ رياض السالكين، ج۴، ص۴۵۳؛ احياء علوم الدين، ج۳، ص۲۳؛ نظرات فى التصوف والكرامات، ص۵۲.
- ↑ تفسيرقرطبى، ج۱۰، ص۸۸؛ فتح‌القدير، ج۳، ص۱۷۵؛ مجموعه آثار، ج ۱۷، ص ۴۷۳، «حماسه حسينى».
- ↑ الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص۸۹؛ روح‌المعانى، مج ۱۶، ج ۳۰، ص ۲۵۷.
- ↑ خداوند بخشنده بر اورنگ فرمانفرمایی جهان استیلا دارد؛ سوره طه، آیه ۵.
- ↑ به راستی پروردگارتان خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ فرمانفرمایی جهان استیلا یافت؛ کار هستی را کارسازی می‌کند، هیچ میانجی مگر با اذن او در کار نیست، این است خداوند پروردگار شما، او را بپرستید! آیا پند نمی‌گیرید؟؛ سوره یونس، آیه ۳.
- ↑ (=مشبّهه و مجسّمه).
- ↑ (=منزِّهه).
- ↑ و خداوند به شما آموزش می‌دهد؛ و خداوند به هر چیزی داناست؛ سوره بقره، آیه ۲۸۲.
- ↑ ای مؤمنان! اگر از خداوند پروا کنید در شما نیروی شناخت درستی از نادرستی می‌نهد؛ سوره انفال، آیه ۲۹.
- ↑ و بنده‌ای از بندگان ما (خضر) را یافتند که به او از نزد خود بخشایشی داده و او را از پیش خویش دانشی آموخته بودیم؛ سوره کهف، آیه ۶۵.
- ↑ و بگو: پروردگارا! بر دانش من بیفزای!؛ سوره طه، آیه ۱۱۴.
- ↑ الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص۸۹؛ روح المعانى، مج ۱۶، ج ۳۰، ص ۲۵۹.
- ↑ الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۲۷۹؛ تلبيس ابليس، ص ۳۱۱.
- ↑ مفاتيح‌الغيب، ص۸؛ الفتوحات‌المكيه، ج۱، ص ۸۹، ۲۸۷؛ روح‌المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۱۹.
- ↑ روح المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۲۴.
- ↑ الانوار الساطعه، ج ۱، ص ۴۴۲؛ رياض السالكين، ج ۴، ص ۴۵۳؛ شرح دعاء الصباح، ص ۴۶.
- ↑ رحمة من الرحمن، ج ۳، ص ۲۰.
- ↑ مفاتيح الغيب، ص ۸؛ الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۸۹؛ روح المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۲۵ ـ ۲۸.
- ↑ شرح حكمة الاشراق، ص ۵۹۹ ـ ۶۰۰؛ شعاع انديشه و شهود، ص ۵۶۱.
- ↑ مجموعه آثار، ج ۵، ص ۱۴۳، ۱۴۸، «كليات فلسفه»؛ مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج ۳، ص ۳۲ ـ ۳۳، ۵۹، «مقدمه مصحح».
- ↑ آشنايى با علوم‌اسلامى، ج۱، ص ۱۴۳ ـ ۱۴۶، ۱۵۳.
- ↑ انسان موجود ناشناخته، ص ۸۶ ـ ۸۹؛ توحيد، ص ۱۳۸ ـ ۱۴۴؛ راز بزرگ رسالت، ص ۷۴ ـ ۷۷.
- ↑ الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۲۷۹.
- ↑ شرح فصوص الحكم، ص ۱۱۱ـ ۱۱۳؛ روح‌المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۲۴ ـ ۲۸؛ خاتميت، ص ۳۹ ـ ۴۰، ۵۱.
- ↑ اغاثة اللهفان، ج ۱، ص ۱۳۹ ـ ۱۴۰.
- ↑ الفتوحات المكيه، ج ۱، ص ۸۹؛ احياء علوم الدين، ج ۳، ص ۳۲ ـ ۳۴؛ خاتميت، ص ۳۹ ـ ۴۰، ۵۱. .
- ↑ مفاتيح‌الغيب، ص ۸؛ فلسفه اخلاق، ص ۱۳۰؛ مجموعه آثار،، ج ۴، ص ۱۴۱، «توحيد».
- ↑ شرح فصوص الحكم، ص ۱۱؛ احياء علوم الدين، ج ۱، ص ۸۸؛ ج ۳، ص ۱۰؛ من العقيدة الى الثوره، ج ۴، ص ۲۰ ـ ۲۱.
- ↑ الانوار الساطعه، ص ۴۴۱؛ القاديانيه، ص ۲۱؛ شرح مقدمه قيصرى، ص ۵۸۶.
- ↑ روح‌المعانى، مج۹، ج۱۶، ص۲۴ ـ ۲۵؛ التحريروالتنوير، ج ۲۵، ص ۱۴۳؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۵۸، «وحى».
- ↑ شرح فصوص الحكم، ص ۱۱۱؛ شرح مقدمه قيصرى، ص ۵۸۶.
- ↑ تفسير مراغى، ج ۲، ص ۲۰ ـ ۲۱؛ راز بزرگ رسالت، ص ۷۲ ـ ۷۳؛ التحقيق، ج ۱۳، ص ۵۸، «وحى».
- ↑ شرح فصوص، ص ۱۱۱؛ تلبيس ابليس، ص ۳۱۱؛ شرح مقدمه قيصرى، ص ۵۸۶.
- ↑ مجمع البيان، ج ۴، ص ۵۰۲؛ الميزان، ج ۳، ص ۲۵۳ ـ ۲۵۵؛ ج ۱۶، ص ۱۲.
- ↑ استروح المعانى، مج ۹، ج ۱۶، ص ۲۴؛ تلبيس ابليس، ج ۱، ص ۳۱۱.
- ↑ مدارج السالكين، ج۱، ص۴۵ ـ ۴۶؛ ج 3، ص ۱۶۷؛ احياء علوم الدين، ج ۳،ص ۳۳؛ تلبيس ابليس، ج ۱، ص ۳۱۱.
- ↑ اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴، ص ۲۰۶ ـ ۲۱۰.
- ↑ الفرقان، ج ۱۳ ـ ۱۴، ص ۴۰۱.
- ↑ و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!؛ سوره نحل، آیه ۶۸.
- ↑ التبيان، ج۶، ص۴۰۲؛ مجمع‌البيان، ج۶، ص ۵۷۳؛ الميزان، ج ۱۲، ص ۲۹۲.
- ↑ جامع البيان، مج ۸، ج ۱۴، ص ۱۸۲؛ تفسير بيضاوى، ج ۲، ص ۴۱۲؛ تفسير قرطبى، ج ۱۰، ص ۸۸.
- ↑ تفسيرعياشى، ج۲، ص۲۶۳؛ تفسيرقمى، ج۱، ص۴۱۸.
- ↑ التبيان، ج۶، ص۴۰۲؛ مجمع‌البيان، ج ۶، ص ۵۷۲.
- ↑ الميزان، ج۱۲، ص۲۹۲ ـ ۲۹۳؛ الفرقان، ج۱۳ ـ ۱۴، ص ۴۰۱؛ تفسير قرطبى، ج ۱۰، ص ۸۸.
- ↑ تفسيرقرطبى، ج۱۰، ص۸۸؛ فتح‌القدير، ج۳، ص۱۷۵.
- ↑ خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید تا بدو نشان دهد چگونه کالبد برادرش را در خاک کند؛ گفت: وای بر من! آیا ناتوان بودم که چون این کلاغ باشم تا کالبد برادرم را در خاک کنم؟ و از پشیمانان شد؛ سوره مائده، آیه ۳۱.
- ↑ نمونه، ج ۱۱، ص ۲۹۷.
- ↑ اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴، ص۲۱۰.
- ↑ هنگامی که زمین از لرزه واپسین خود به لرزه افتد، و زمین بارهای سنگین خود را، برون افکند، و انسان پرسد که چه بر سر آن آمده است؟ در آن روز زمین رازهایش را باز می‌گوید؛ سوره زلزال، آیه ۱ - ۴.
- ↑ زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.
- ↑ التبيان، ج۲، ص۴۵۸؛ مجمع‌البيان، ج ۶، ص ۵۷۳؛ الميزان، ج ۱۶، ص ۱۰.
- ↑ تفسير مجاهد، ج ۲، ص ۷۴۲؛ جامع البيان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص ۳۳۸؛ تفسير قرطبى، ج ۲۰، ص ۱۰۲.
- ↑ اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴، ص۲۱۱.
- ↑ پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه ۸.
- ↑ مجمع البیان، ج۵، ص ۴۹۸؛ جامع البیان، ج۱۵، ص ۲۶۴ـ ۲۶۵؛ فتح القدیر، ج۲، ص ۱۲۴۲ـ ۱۲۴۳؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص ۳۵۸.
- ↑ تفسیر کبیر، مجلد۱۶، جزء ۳۱، ص ۱۹۲.
- ↑ تفسیر روح البیان، ج۱۰، ص ۴۴۳؛ تفسیر روح المعانی، ج۱۶، ص ۲۵۷؛ تفسیر مراغی، مجلد۱۰، جزء۳۰، ص ۱۶۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج۷، ص ۳۰۰؛ تفسیر کشاف، ج۴، ص ۷۵۹.
- ↑ سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم، مقاله «الهام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۳۹۶-۴۰۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۹۳، ص ۱۶؛ ج۱۳، ص ۵۲؛ ج۱۹، ص ۲۸۷.
- ↑ و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد؛ سوره قصص، آیه ۷.
- ↑ التبیان، ج۶، ص ۴۰۳؛ مجمع البیان، ج۷، ص ۳۷۷؛ المیزان، ج۱۶، ص ۱۰؛ جامع البیان، ج۲۰، ص ۳۷.
- ↑ و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم؛ سوره مائده، آیه ۱۱۱.
- ↑ جامع البیان، ج۳، ص ۳۶۲؛ التبیان، ج۲، ص ۴۵۸.
- ↑ گفت: اینک (هنگام) جدایی میان من و توست؛ اکنون تو را از معنی آنچه نتوانستی بر آن شکیبایی ورزی آگاه خواهم کرد: امّا آن کشتی از آن مستمندانی بود که (با آن) در دریا کار می‌کردند؛ بر آن شدم به آن آسیب رسانم چون در پی آن پادشاهی بود که هر کشتی (بی‌آسیب) را به زور می‌گرفت. امّا آن نوجوان، پدر و مادرش مؤمن بودند؛ ترسیدیم که آنان را به سرکشی و کفر وادارد. پس، خواستیم که پروردگارشان برای آنان فرزندی (دیگر) پاک‌جان‌تر و مهربان‌تر از او، جایگزین کند. و امّا آن دیوار، از آن دو نوجوان یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی از آن آن دو و پدرشان مردی شایسته بود، بنابراین پروردگارت از سر بخشایش خویش اراده فرمود که آنان به برومندی خود برسند و گنجشان را بیرون کشند و من آن کارها را از پیش خویش نکردم، این بود معنی آنچه بر آن شکیبایی نتوانستی کرد؛ سوره کهف، آیه ۷۸ - ۸۲.
- ↑ التبیان، ج۷، ص ۶۹؛ المیزان، ج۱۳، ص. ۳۴۲
- ↑ و بدین گونه پروردگارت تو را برمی‌گزیند و به تو از (دانش) خوابگزاری می‌آموزد و نعمت خویش را بر تو و بر خاندان یعقوب تمام می‌گرداند چنان‌که پیش از این بر پدرانت ابراهیم و اسحاق تمام گردانید که پروردگار تو دانایی فرزانه است؛ سوره یوسف، آیه ۶.
- ↑ و آن مرد مصری که او را خریده بود به همسر خود گفت: جایگاه او را نیکو بدار و با خادمان مگمار باشد که به ما سود رساند یا او را به فرزندی بگزینیم؛ و بدین‌گونه یوسف را در آن سر زمین جای دادیم و بر آن شدیم تا بدو از دانش خوابگزاری بیاموزیم و خداوند بر کار خویش چیرگی دارد اما بسیاری از مردم نمی‌دانند؛ سوره یوسف، آیه ۲۱.
- ↑ یوسف گفت: خوراکی که روزی شماست نزدتان نمی‌رسد مگر آنکه پیش از رسیدن آن شما را از تعبیر آن آگاه می‌کنم. این از چیزهایی است که پروردگارم به من آموخته است؛ من آیین گروهی را که به خداوند ایمان ندارند و جهان واپسین را منکرند وانهاده‌ام؛ سوره یوسف، آیه ۳۷.
- ↑ پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۱.
- ↑ مجمع ا لبیان، ج۵، ص ۳۵۷؛ فتح القدیر، ج۳، ص ۲۶.
- ↑ و سلیمان از داوود میراث برد و گفت: ای مردم! به ما زبان مرغان آموخته‌اند و از همه چیز (بهره‌ای) بخشیده‌اند؛ بی‌گمان این برتری آشکاری است؛ سوره نمل، آیه ۱۶.
- ↑ سلیمان از گفتار آن (مور) خندان لب گشود و گفت: پروردگارا! در دلم افکن تا نعمتت را که به من و به پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم و کردار شایسته‌ای که تو را خشنود کند به جای آرم و مرا به بخشایش خود در زمره بندگان شایسته خویش درآور؛ سوره نمل، آیه ۱۹.
- ↑ جامع البیان، ج۱۹، ص ۱۷۲؛ التبیان، ج۸، ص ۸۲؛ مجمع البیان، ج۵، ص ۳۵۳؛ المیزان، ج۵، ص ۷۹.
- ↑ و چون مشرکان شریک‌هایشان را (که برای خداوند می‌پنداشتند) ببینند می‌گویند: پروردگارا! اینانند شریک‌هایی که ما به جای تو (به پرستش) می‌خواندیم آنگاه (آن شریکان) به آنان پاسخ می‌دهند که: بی‌گمان شما دروغگویید؛ سوره نحل، آیه ۸۶.
- ↑ التبیان، ج۳، ص ۴۹۹؛ مجمع البیان، ج۳، ص ۲۸۶.
- ↑ زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه ۵.
- ↑ التبیان، ج۲، ص ۴۵۸؛ مجمع البیان، ج۶، ص ۵۷۳؛ المیزان، ج۱۶، ص ۱۰.
- ↑ الفتوحات، ج۱، ص ۳۶۰ـ ۳۶۱.
- ↑ سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم، مقاله «الهام»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱، ص ۳۹۶-۴۰۲
- ↑ مفاتیح الغیب، المفتاح الرابع، المشهد الثالث، ص۱۵۹.
- ↑ اتفق المشايخ على أن من كان أكله من الحرام لا يفرق بين الوسوسة و الإلهاممفاتیح الغیب، المفتاح الرابع، المشهد الثالث، ص۱۵۹.
- ↑ مفاتیح الغیب، المفتاح الرابع، المشهد الثالث، ص۱۵۹.
- ↑ یکی از راههای اثبات تحقق خارجی شیطان، خطورات ناخواسته درونی است که در این باره صاحب بحارالانوار می‌نویسد: و لا يمكن أن يقال إن فاعلها هو العبد لأن العبد قد يكره حصول تلك الخواطر و يحتال في دفعها عن نفسه مع أنها البتة لا يندفع بل ينجر البعض إلى البعض على سبيل الاتصال فإذا لا بد هاهنا من شيء آخر و هو إما الملك و إما الشيطان فلعلهما متكلمان بهذا الكلام في أقصى الدماغ أو في أقصى القلب حتى إن الإنسان و إن كان في غاية الصمم فإنه يسمع هذه الحروف و الأصوات؛ بحارالانوار، ج۶۰، ص۱۴۱.
- ↑ حق‌جو، عبدالله، ولایت در قرآن، ص۳۲۱-۳۲۳.
- ↑ «و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت * پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد،» سوره شمس، آیه ۷-۸.
- ↑ ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۷۵۵؛ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۹۷؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۴۵: محمد بن احمد قرطبی، الجامع الأحکام القرآن، ج۲۱، ص۷۵؛ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۳۱، ص۱۷۷.
- ↑ «پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد،» سوره شمس، آیه ۸.
- ↑ ر. ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳۰، ص۱۳۴؛ عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱۰، ص۳۴۳۶، احمد بن ابراهیم ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۲۱۳؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۲۵۸.
- ↑ ر. ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳۰، ص۱۳۴؛ احمد بن ابراهیم ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۲۱۳؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۲۵۸.
- ↑ ر. ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۹۷؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۷، ص۴۷، حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنا عشری، ج۱۴، ص۲۲۹؛ سید علی اکبر قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ج۱۲، ص۲۴۵؛ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۳۱، ص۱۷۷؛ محمود زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۷۵۹.
- ↑ «و به مادر موسی الهام کردیم که به او شیر بده و اگر بر (جان) او ترسیدی او را (در صندوقی بنه و) به دریا فکن و مهراس و اندوهگین مباش! ما او را به تو باز می‌گردانیم و او را از پیامبران خواهیم کرد» سوره قصص، آیه ۷.
- ↑ همچنین ر. ک: طه، ۳۸.
- ↑ ر. ک: عبد الرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۹، ص۲۹۴۱؛ عبدالرحمن بن علی بن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۳، ص۳۷۵؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنشور فی تفسیر المأثور، ج۵، ص۱۲۰.
- ↑ ر. ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۰: عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۹، ص۲۹۴۱؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۵، ص۱۲۰.
- ↑ «و یاد کن که به حواریان وحی کردم که به من و فرستاده‌ام ایمان آورید گفتند: (خداوندا) ایمان آوردیم و گواه باش که ما گردن نهاده‌ایم» سوره مائده، آیه ۱۱۱.
- ↑ ر. ک: محمدین مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۳۵۰؛ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۷؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۴۰۶؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر تهران، ج۷، ص۸۳؛ نصر بن محمد بن احمد سمرقندی، بحر العلوم، ج۱، ص۴۲۹؛ احمد بن ابراهیم ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۴، ص۱۲۴؛ جلال الدین سیوطی، الدر المثور فی تفسیر المأثور، ج۲، ص۳۴۶.
- ↑ «گفتیم: ای ذو القرنین! (خود دانی) یا آنان را عذاب می‌کنی و یا درباره آنان (راه) نیکی را در پیش می‌گیری» سوره کهف، آیه ۸۶.
- ↑ این دیدگاه در میان مفسران - به ویژه مفسران شیعه مشهور است. ر. ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۳۶۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۵۴۲؛ یعقوب جعفری، کوثر، ج۶، ص۴۵۴؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۶، ص۸؛ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۱، ص۴۹۳؛ سید محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۸، ص۳۴۶. از روایات نیز می‌توان دریافت که جناب ذوالقرنین، پیامبر نبوده است (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۶۷۱)؛ صاحب موسی و ذو القرنین، کانا عالمین و لم یکونا نبین؛ همچنین ر. ک: محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۲، ص۳۳۰ و ۳۴۰؛ ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، ج۲، ص۷۴۱.
- ↑ نصر بن محمد بن احمد سمرقندی، بحر العلوم، ج۲، ص۳۶۰: ﴿قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ...﴾ قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَلْهَمَهُ اللَّهُ تعالَى.
- ↑ در بحث از روایات این موضوع، به تمایزهای این دو اشاره خواهد شد.
- ↑ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، ص ۴۵.