عام الحزن در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-{{پانویس2}} +{{پانویس}}))
 
(۲۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط = عام الحزن
| عنوان مدخل  = عام الحزن
| مداخل مرتبط = [[عام الحزن در تاریخ اسلامی]]
| پرسش مرتبط  =
}}
در سال دهم بعثت حضرت [[ابوطالب]] {{ع}} و [[حضرت خدیجه]] {{س}} به فاصله اندکی از هم [[وفات]] کردند، این دو از حامیان و مدافعان اصلی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و [[اسلام]] بودند و لذا آن حضرت این سال را '''[[عام الحزن]]''' نامید. [[هجرت به طائف]] برای [[مسلمان]] کردن [[قبیله]] [[بنی ثقیف]] و [[هجرت]] [[مسلمانان]] به [[حبشه]] و [[پیمان عقبه]] از اتفاقات مهم بعد از عام الحزن است.


{{امامت}}
== مقدمه ==
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
در [[سال دهم]] از [[بعثت]] واقعه سخت و [[غم]] بار [[وفات]] [[حضرت ابوطالب]] {{ع}} پیش آمد. [[پیامبر]] مدافع بزرگ خود و [[امنیتی]] را که با حضور ایشان داشت از دست داد. [[وفات حضرت خدیجه]] {{س}} [[مصیبت]] و غم بزرگ دیگری بود که در همان ایام بر ایشان وارد شد. این دو مصیبت آن سال را بر پیامبر [[سال]] [[اندوه]] و [[عزا]] کرد و ایشان آن سال را عام الحزن نامیدند<ref>امتاع الاسماع، ج۱، ص۴۵؛ اعلام الوری، ج۱، ص۱۳۱-۱۳۲؛ المناقب، ج۱، ص۱۷۴؛ تاریخ الخمیس، ج۱، ص۲۰۱؛ السیرة الحلبیة، ج۲، ص۴۱.</ref>.<ref>[[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|جانشین پیامبر]]، ص ۷۱؛ [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[عام الحزن (مقاله)|عام الحزن]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص۴۶.</ref>
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[عام الحزن]]''' است. "'''[[عام الحزن]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[عام الحزن در حدیث]] - [[عام الحزن در نهج البلاغه]] - [[عام الحزن در تاریخ اسلامی]]</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[عام الحزن (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">


==مقدمه==
== عام الحزن سال اندوه پیامبر {{صل}} ==
*"[[عام الحزن]]" از سال‌های غم‌انگیز [[صدر اسلام]] است. که در پی [[وفات]] [[ابوطالب]] و [[خدیجه]] [[رسول خدا]]{{صل}} از این سال<ref>سال دهم بعثت.</ref> با عنوان "[[عام الحزن]]" یاد کردند. نام‌گذاری این سال بدین نام، خود، بیش از هر چیز دیگر، بیانگر خدمات [[شایسته]] و فداکاری‌های بی‌مانند آن دو بزرگوار در راه [[دین]] و [[حمایت]] از [[رسول خدا]]{{صل}} است<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[عام الحزن (مقاله)|عام الحزن]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۴۶.</ref>.
[[سال دهم بعثت]]، سالی سخت و طاقت‌فرسا برای [[حضرت رسول]] {{صل}} بود. دو [[ماه]]<ref>شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۷۳؛ قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۳۰.</ref> ـ و به [[نقلی]] هشت [[ماه]] و بیست و یک روز<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.</ref> ـ پس از [[خروج]] از شعب، [[رسول خدا]] {{صل}} دو تکیه گاه [[توانمند]] و [[راستین]]<ref>محمد بن احمد دولابی، الذریة الطاهره، محمد جواد الحسینی الجلالی، ص۶۹-۶۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۱۶؛ ابوالربیع حمیری کلاعی، الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله {{صل}} و الثلاثة الخلفاء، ج۱، ص۳۴۳.</ref> و دو اهرم قدرتمند در پیشبرد [[اهداف الهی]] را از دست داد. این حادثه به قدری بر [[رسول خدا]] {{صل}} سخت و ناگوار آمد که ایشان آن سال را سال "[[غم]] و [[اندوه]]" نامیدند<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۱، ص۴۵؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۵۳؛ ابو الفرج حلیب شافعی، السیرة الحلبیه، ج۳، ص۵۲۱.</ref>.


==[[سال دهم بعثت]]، [[سال اندوه پیامبر]]{{صل}}==
در این سال، [[پیامبر]] {{صل}} عمویش [[ابوطالب]] که از [[کودکی]] عهده‌دار سرپرستی‌اش بود و از حامیان و مدافعان بزرگ [[رسول خدا]] {{صل}} پس از [[بعثت]] به شمار می‌رفت را از دست داد. هنگامی که [[پیامبر]] {{صل}} خبر [[وفات]] [[ابوطالب]] را دریافت کرد، به شدت دلتنگ و منقلب شد و با شتاب خود را به بالینش رسانید. [[دست]] بر پیشانی او می‌کشید و می‌فرمود: "عمو [[جان]] در خردسالی تربیتم کردی، در [[یتیمی]] سرپرستی‌ام کردی و در بزرگی [[یار]] و یاورم بودی. [[خدا]] از من به تو [[پاداش]] [[خیر]] عطا فرماید"<ref>قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۳۰؛ شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵.</ref>.
*[[سال دهم بعثت]]، سالی سخت و طاقت‌فرسا برای [[حضرت رسول]]{{صل}} بود. دو [[ماه]]<ref>شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن شهر آشوب، المناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۷۳؛ قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۳۰.</ref> - و به [[نقلی]] هشت [[ماه]] و بیست و یک روز<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.</ref> - پس از [[خروج]] از شعب، [[رسول خدا]]{{صل}} دو تکیه گاه [[توانمند]] و [[راستین]]<ref>محمد بن احمد دولابی، الذریة الطاهره، محمد جواد الحسینی الجلالی، ص۶۹-۶۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۱۶؛ ابوالربیع حمیری کلاعی، الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله{{صل}} و الثلاثة الخلفاء، ج۱، ص۳۴۳.</ref> و دو اهرم قدرتمند در پیشبرد [[اهداف الهی]] را از دست داد. این حادثه به قدری بر [[رسول خدا]]{{صل}} سخت و ناگوار آمد که ایشان آن سال را سال "[[غم]] و [[اندوه]]" نامیدند<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۱، ص۴۵؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۵۳؛ ابو الفرج حلیب شافعی، السیرة الحلبیه، ج۳، ص۵۲۱.</ref>.
 
*در این سال، [[پیامبر]]{{صل}} عمویش [[ابوطالب]] که از [[کودکی]] عهده‌دار سرپرستی‌اش بود و از حامیان و مدافعان بزرگ [[رسول خدا]]{{صل}} پس از [[بعثت]] به شمار می‌رفت را از دست داد. هنگامی که [[پیامبر]]{{صل}} خبر [[وفات]] [[ابوطالب]] را دریافت کرد، به شدت دلتنگ و منقلب شد و با شتاب خود را به بالینش رسانید. [[دست]] بر پیشانی او می‌کشید و می‌فرمود: "عمو [[جان]] در خردسالی تربیتم کردی، در [[یتیمی]] سرپرستی‌ام کردی و در بزرگی [[یار]] و یاورم بودی. [[خدا]] از من به تو [[پاداش]] [[خیر]] عطا فرماید"<ref>قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۳۰؛ شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵.</ref>.
اندکی قبل<ref>ابن سیدالناس، عیون الاثر، ج۱، ص۱۵۱؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵.</ref> یا بعد از [[مرگ ابوطالب]]<ref>شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۷۴.</ref> [[خدیجه]] {{س}} نیز از [[دنیا]] رفت. [[خدیجه]] {{س}} از نعمت‌های ارزنده و والامقام [[آفریدگار]] برای [[پیامبر]] {{صل}} بود که مدت ۲۵ سال با [[مهربانی]] و [[دلسوزی]] از [[مشکلات]] و سختی‌هایش کاست و به [[روح]] و روان [[رسول خدا]] {{صل}}[[آرامش]] داد. در تلخ‌ترین زمان‌ها همچون فرشته‌ای او را کمک کرد و در راستای [[تبلیغ]] [[دین مبین اسلام]] و اعتلای کلمه [[توحید]] و در [[مبارزه]] سخت و پرمشقت علیه [[دشمنان]] [[یار]] و یاورش بود. از بذل [[جان]] و [[مال]] هیچ دریغ نورزید. ایشان، وزیری صادق برای [[اسلام]] و مایه تسکین [[رسول خدا]] {{صل}} بود<ref>شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۳۱.</ref>. [[پیامبر]] {{صل}} پیوسته از این بانو ـ حتی پس از وفاتش {{س}} ـ به [[شایستگی]] یاد می‌کرد و در ستایشش می‌فرمود: "او به من [[ایمان]] آورد، زمانی که [[مردم]] [[کافر]] بودند و تصدیقم کرد، زمانی که [[مردم]] تکذیبم می‌کردند و با مالش [[یاری]] می‌رساند، زمانی که [[مردم]] تحریمم کردند و [[خدا]] از او فرزندانی نصیبم کرد که از دیگر [[زنان]]، نصیبم نکرد"<ref>نویری، نهایة الأرب فی فنون الأدب، ج۱۸، ص۱۷۲؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۴، ص۱۸۲۳؛ محمد بن احمد دولابی، الذریة الطاهره، ص۵۳.</ref>.
*اندکی قبل<ref>ابن سیدالناس، عیون الاثر، ج۱، ص۱۵۱؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵.</ref> یا بعد از [[مرگ ابوطالب]]<ref>شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن شهر آشوب، المناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۷۴.</ref> [[خدیجه]]{{س}} نیز از [[دنیا]] رفت. [[خدیجه]]{{س}} از نعمت‌های ارزنده و والامقام [[آفریدگار]] برای [[پیامبر]]{{صل}} بود که مدت ۲۵ سال با [[مهربانی]] و [[دلسوزی]] از [[مشکلات]] و سختی‌هایش کاست و به [[روح]] و روان [[رسول خدا]]{{صل}}[[آرامش]] داد. در تلخ‌ترین زمان‌ها همچون فرشته‌ای او را کمک کرد و در راستای [[تبلیغ]] [[دین مبین اسلام]] و اعتلای کلمه [[توحید]] و در [[مبارزه]] سخت و پرمشقت علیه [[دشمنان]] [[یار]] و یاورش بود. از بذل [[جان]] و [[مال]] هیچ دریغ نورزید. ایشان، وزیری صادق برای [[اسلام]] و مایه تسکین [[رسول خدا]]{{صل}} بود<ref>شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۳۱.</ref>. [[پیامبر]]{{صل}} پیوسته از این بانو - حتی پس از وفاتش{{س}} - به [[شایستگی]] یاد می‌کرد و در ستایشش می‌فرمود: "او به من [[ایمان]] آورد، زمانی که [[مردم]] [[کافر]] بودند و تصدیقم کرد، زمانی که [[مردم]] تکذیبم می‌کردند و با مالش [[یاری]] می‌رساند، زمانی که [[مردم]] تحریمم کردند و [[خدا]] از او فرزندانی نصیبم کرد که از دیگر [[زنان]]، نصیبم نکرد"<ref>نویری، نهایة الأرب فی فنون الأدب، ج۱۸، ص۱۷۲؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۴، ص۱۸۲۳؛ محمد بن احمد دولابی، الذریة الطاهره، ص۵۳.</ref>.
 
*مؤرخان، [[سال]] وقوع این رخداد که [[سال دهم بعثت]] و پس از [[خروج]] از [[شعب ابی‌طالب]] بوده، [[اتفاق نظر]] دارند؛ اما در روز و [[ماه]] [[وفات]] این دو بزرگوار و نیز فاصله زمانی بین [[وفات]] آنها به شدت [[اختلاف]] وجود دارد. [[منابع روایی]] و [[تاریخی]]؛ اول ذی‌القعده<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ شیخ حسین دیار بکری، تاریخ الخمیس فی أحوال انفس النفیس، ج۱، ص۲۹۹.</ref>، نیمه [[شوال]]<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۷؛ شیخ حسین دیار بکری، تاریخ الخمیس فی أحوال انفس النفیس، ج۱، ص۲۹۹.</ref> و نیمه اول [[رمضان]]<ref>شیخ مفید، مسار الشیعه فی مختصر تواریخ الشریعه، ص۲۲-۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵؛ ابراهیم بن علی کفعمی، المصباح، ص۵۱۳.</ref>، را روز و [[ماه]] [[وفات]] [[ابوطالب]] یاد کرده‌اند. [[وفات خدیجه]]{{س}} را نیز سه<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ ابن شهر آشوب، المناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۷۴؛ شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۳۲.</ref>، سی<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.</ref>، سی و پنج<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۴؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.</ref>، پنجاه و پنج روز<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۱، ص۴۵؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶.</ref> پس از این [[تاریخ]] عنوان کرده‌اند. همچنین در تقدم و تأخر [[وفات]] آنها از یکدیگر نیز [[اختلاف]] است. عده‌ای [[وفات]] [[ابوطالب]] را مقدم دانسته‌اند<ref>ابن شهر آشوب، المناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۷۴؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.</ref> و عده‌ای نیز [[وفات حضرت خدیجه]]{{س}} را<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷.</ref>
مؤرخان در [[سال]] وقوع این رخداد که [[سال دهم بعثت]] و پس از [[خروج]] از [[شعب ابی‌طالب]] بوده، [[اتفاق نظر]] دارند؛ اما در روز و [[ماه]] [[وفات]] این دو بزرگوار و نیز فاصله زمانی بین [[وفات]] آنها به شدت [[اختلاف]] وجود دارد. [[منابع روایی]] و [[تاریخی]]؛ اول ذی‌القعده<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ شیخ حسین دیار بکری، تاریخ الخمیس فی أحوال انفس النفیس، ج۱، ص۲۹۹.</ref>، نیمه [[شوال]]<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۷؛ شیخ حسین دیار بکری، تاریخ الخمیس فی أحوال انفس النفیس، ج۱، ص۲۹۹.</ref> و نیمه اول [[رمضان]]<ref>شیخ مفید، مسار الشیعه فی مختصر تواریخ الشریعه، ص۲۲-۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵؛ ابراهیم بن علی کفعمی، المصباح، ص۵۱۳.</ref> را روز و [[ماه]] [[وفات]] [[ابوطالب]] یاد کرده‌اند. [[وفات خدیجه]] {{س}} را نیز سه<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۷۴؛ شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۳۲.</ref>، سی<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.</ref>، سی و پنج<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۴؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.</ref> و پنجاه و پنج روز<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۱، ص۴۵؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶.</ref> پس از این [[تاریخ]] عنوان کرده‌اند. همچنین در تقدم و تأخر [[وفات]] آنها از یکدیگر نیز [[اختلاف]] است. عده‌ای [[وفات]] [[ابوطالب]] را مقدم دانسته‌اند<ref>ابن‌شهرآشوب، المناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۷۴؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.</ref> و عده‌ای نیز [[وفات حضرت خدیجه]] {{س}} را<ref>احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷.</ref>
*پس از [[وفات]] این دو [[یار]] [[عزیز]] و شفیق، [[مصیبت‌ها]] و محنت‌های پی در پی عرصه را بر [[حضرت]]{{صل}}، سخت تنگ کرد. [[مصیبت‌ها]] از هر سوی بر [[حضرت]] فزونی گرفت<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۴؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۱۶.</ref>. از [[هند بن ابی‌هاله اسدی]] [[نقل]] شده: "وقتی [[ابوطالب]] از [[دنیا]] رفت آن [[حضرت]] به شدت مورد اذیت و [[آزار]] [[قریش]] قرار گرفت تا جایی که فرمود: "ای عمو! چه زود جای خالی تو را [[احساس]] کردیم.
 
*[[صله رحم]] تو برایت مفید باشد و [[خداوند]] به تو جزای خیر [[عنایت]] فرماید"<ref>شیخ طوسی، امالی، ص۴۶۳.</ref>. از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز در [[وصف]] این ایام [[روایت]] شده: "[[قریش]] از من واهمه داشتند تا آن هنگام که [[ابوطالب]] از [[دنیا]] رفت"<ref>{{متن حدیث| مَا زَالَتْ قُرَيْشٌ كَاعَّةً عَنِّي حَتَّى مَاتَ أَبُو طَالِب‏}}؛ قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۱۷؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۵۳.</ref><ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[عام الحزن (مقاله)|عام الحزن]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۴۷-۴۹.</ref>.
پس از [[وفات]] این دو یار عزیز و شفیق، [[مصیبت‌ها]] و محنت‌های پی در پی عرصه را بر [[حضرت]] {{صل}}، سخت تنگ کرد. [[مصیبت‌ها]] از هر سوی بر حضرت فزونی گرفت<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۴؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۱۶.</ref>. از [[هند بن ابی‌هاله اسدی]] [[نقل]] شده: "وقتی [[ابوطالب]] از [[دنیا]] رفت آن حضرت به شدت مورد اذیت و [[آزار]] [[قریش]] قرار گرفت تا جایی که فرمود: "ای عمو! چه زود جای خالی تو را [[احساس]] کردیم. [[صله رحم]] تو برایت مفید باشد و [[خداوند]] به تو جزای خیر [[عنایت]] فرماید"<ref>شیخ طوسی، امالی، ص۴۶۳.</ref>. از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نیز در وصف این ایام [[روایت]] شده: "[[قریش]] از من واهمه داشتند تا آن هنگام که [[ابوطالب]] از [[دنیا]] رفت"<ref>{{متن حدیث|مَا زَالَتْ قُرَيْشٌ كَاعَّةً عَنِّي حَتَّى مَاتَ أَبُو طَالِب‏}}؛ قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۱۷؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۵۳.</ref>.<ref>[[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[عام الحزن (مقاله)|عام الحزن]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۴۷-۴۹.</ref>
 
== اتفاقات پس از عام الحزن ==
=== هجرت به طائف و حبشه ===
{{اصلی|هجرت به طائف|هجرت به حبشه}}
پس از این حوادث ناگوار حضرت به [[طائف]] رفت تا [[بنی ثقیف]] را به [[اسلام]] دعوت کند و پس از آن، [[مسلمانان]] [[مکه]] به [[حبشه]] [[هجرت]] کردند.
 
=== پیمان عقبه ===
{{اصلی|بیعت عقبه اول}}
در این شرایط بسیار سخت بود که راهی باز شد، دو تن از [[مردم مدینه]] به نام‌های [[اسعد بن زراره]] و "ذکوان بن عبد القیس" به [[مکه]] آمده بودند تا از بزرگان این [[شهر]]، هم‌پیمانانی بیابند، از کمک ایشان در [[جنگ‌های داخلی]] [[شهر مدینه]] بهره‌مند گردند. آن دو به [[دیدار]] [[عتبه]] بزرگ قریش و [[رئیس]] [[بنی امیه]] رفته بودند. او جواب داده بود ما چنان به [[مشکلات]] داخلی خود گرفتاریم که [[فرصت]] رسیدن به بیرون را نداریم. سپس داستان [[دین جدید]] و [[پیامبر]] آن، که همه [[زندگی]] [[قبیله]] را به هم ریخته است را برای او گفت، او را از برخورد با پیامبر برحذر داشت. [[اسعد]] و ذکوان نتوانستند به این هشدار عمل کنند، سرانجام [[توفیق]] یافتند به محضر پیامبر مشرف شده و گمشده خود را در [[شخصیت]] ایشان یافتند، [[مسلمان]] شدند. این حادثه در [[سال دهم بعثت]] اتفاق افتاد.
 
سال بعد این [[جمعیت]]، شش نفر شده بود. پیامبر {{صل}} پس از [[دعوت]] آنان به [[پرستش]] [[خداوند]]، عرضه [[اسلام]] برای ایشان [[قرآن]] [[تلاوت]] فرمود. این [[خزرجیان]] هم شیفته شده، [[ایمان]] آوردند. در بازگشت به مدینه، خبر اسلام و پیامبر آن را به [[مردم]] شهر خودشان رسانیده و [[دعوت به اسلام]] را نشر کردند<ref>السیرة النبویة، ج۱، ص۴۲۸؛ اعلام الوری، ج۱، ص۱۳۶-۱۳۷؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۷۰؛ امتاع الاسماع، ج۱، ص۵۲؛ تاریخ الطبری، ج۲، ص۳۵۶؛ المعجم الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۲، ش۸۴۹؛ دلائل النبوة (ابونعیم)، ج۱، ص۳۰۶.</ref>. در سال بعد یعنی دوازدهمین سال از [[بعثت]]، [[دوازده تن]] از مردم مدینه به مکه آمدند. اولین بار اینان در [[عقبه]]<ref>عقبه جایگاه رجم شیطان در مناسک حج است. (معجم البلدان، ج۴، ص۱۳۴).</ref> با [[پیامبر]] بر [[اسلام]] [[بیعت]] کردند. متن [[پیمان]] آنان چنین بود: «به [[خدا]] [[شرک]] نورزیم، دزدی و [[زنا]] نکنیم. [[فرزندان]] خود را نکشیم، به یکدیگر [[تهمت]] نزنیم، از هر کار [[زشتی]] [[پرهیز]] کنیم، در [[کارهای نیک]] و معروف [[نافرمانی]] نکنیم»<ref>السیرة النبویة، ج۱، ص۴۳۳؛ تاریخ الطبری، ج۲، ص۳۵۶؛ الطبقات الکبری، ج۱‌ص۱۷۱؛ الاستیعاب، ج۲، ص۱۸۶۲؛ اسدالغابة، ج۵، ص۳۴۵؛ ج۶، ص۱۴۹؛ سنن الکبری، ج۶، ص۴۸۸، ش۱۱۵۸۹.</ref>. در پایان پیمان هم پیامبر فرمودند: «اگر به این پیمان عمل کنید، [[اهل بهشت]] هستید».
 
بعد از این پیمان، همگی به همراه [[مصعب بن عمیر]] به عنوان [[معلم قرآن]] و [[دین]] به [[مدینه]] بازگشتند و از آن سال به بعد اسلام به دست آنها در [[شهر مدینه]] گسترش یافت. [[مسلمانان]] مدینه به [[شهر مکه]] آمده و با [[پیامبر اسلام]] هم‌پیمان شده و با ایشان بیعت کردند و از او [[دعوت]] کردند که به شهر مدینه [[هجرت]] کنند<ref>[[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|جانشین پیامبر]]، ص ۷۵.</ref>.


== جستارهای وابسته ==
== جستارهای وابسته ==
{{مدخل وابسته}}
* [[هجرت به طائف]]
* [[هجرت به حبشه]]
* [[بیعت عقبه اول]]
{{پایان مدخل وابسته}}


==منابع==
== منابع ==
* [[پرونده:42439.jpg|22px]] [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[عام الحزن (مقاله)|عام الحزن]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲''']]
{{منابع}}
# [[پرونده:42439.jpg|22px]] [[سید علی اکبر حسینی ایمنی|حسینی ایمنی، سید علی اکبر]]، [[عام الحزن (مقاله)|عام الحزن]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲''']]
# [[پرونده:IM010213.jpg|22px]] [[محمد علی جاودان|جاودان، محمد علی]]، [[جانشین پیامبر (کتاب)|'''جانشین پیامبر''']]
{{پایان منابع}}


==پانویس==
== پانویس ==
{{یادآوری پانویس}}
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:مدخل]]
[[رده:تاریخ پیامبر خاتم]]
[[رده:عام الحزن]]
[[رده:مدخل‌های تلخیص شده]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۳۲

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عام الحزن است. عام الحزن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عام الحزن در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

در سال دهم بعثت حضرت ابوطالب (ع) و حضرت خدیجه (س) به فاصله اندکی از هم وفات کردند، این دو از حامیان و مدافعان اصلی پیامبر اکرم (ص) و اسلام بودند و لذا آن حضرت این سال را عام الحزن نامید. هجرت به طائف برای مسلمان کردن قبیله بنی ثقیف و هجرت مسلمانان به حبشه و پیمان عقبه از اتفاقات مهم بعد از عام الحزن است.

مقدمه

در سال دهم از بعثت واقعه سخت و غم بار وفات حضرت ابوطالب (ع) پیش آمد. پیامبر مدافع بزرگ خود و امنیتی را که با حضور ایشان داشت از دست داد. وفات حضرت خدیجه (س) مصیبت و غم بزرگ دیگری بود که در همان ایام بر ایشان وارد شد. این دو مصیبت آن سال را بر پیامبر سال اندوه و عزا کرد و ایشان آن سال را عام الحزن نامیدند[۱].[۲]

عام الحزن سال اندوه پیامبر (ص)

سال دهم بعثت، سالی سخت و طاقت‌فرسا برای حضرت رسول (ص) بود. دو ماه[۳] ـ و به نقلی هشت ماه و بیست و یک روز[۴] ـ پس از خروج از شعب، رسول خدا (ص) دو تکیه گاه توانمند و راستین[۵] و دو اهرم قدرتمند در پیشبرد اهداف الهی را از دست داد. این حادثه به قدری بر رسول خدا (ص) سخت و ناگوار آمد که ایشان آن سال را سال "غم و اندوه" نامیدند[۶].

در این سال، پیامبر (ص) عمویش ابوطالب که از کودکی عهده‌دار سرپرستی‌اش بود و از حامیان و مدافعان بزرگ رسول خدا (ص) پس از بعثت به شمار می‌رفت را از دست داد. هنگامی که پیامبر (ص) خبر وفات ابوطالب را دریافت کرد، به شدت دلتنگ و منقلب شد و با شتاب خود را به بالینش رسانید. دست بر پیشانی او می‌کشید و می‌فرمود: "عمو جان در خردسالی تربیتم کردی، در یتیمی سرپرستی‌ام کردی و در بزرگی یار و یاورم بودی. خدا از من به تو پاداش خیر عطا فرماید"[۷].

اندکی قبل[۸] یا بعد از مرگ ابوطالب[۹] خدیجه (س) نیز از دنیا رفت. خدیجه (س) از نعمت‌های ارزنده و والامقام آفریدگار برای پیامبر (ص) بود که مدت ۲۵ سال با مهربانی و دلسوزی از مشکلات و سختی‌هایش کاست و به روح و روان رسول خدا (ص)آرامش داد. در تلخ‌ترین زمان‌ها همچون فرشته‌ای او را کمک کرد و در راستای تبلیغ دین مبین اسلام و اعتلای کلمه توحید و در مبارزه سخت و پرمشقت علیه دشمنان یار و یاورش بود. از بذل جان و مال هیچ دریغ نورزید. ایشان، وزیری صادق برای اسلام و مایه تسکین رسول خدا (ص) بود[۱۰]. پیامبر (ص) پیوسته از این بانو ـ حتی پس از وفاتش (س) ـ به شایستگی یاد می‌کرد و در ستایشش می‌فرمود: "او به من ایمان آورد، زمانی که مردم کافر بودند و تصدیقم کرد، زمانی که مردم تکذیبم می‌کردند و با مالش یاری می‌رساند، زمانی که مردم تحریمم کردند و خدا از او فرزندانی نصیبم کرد که از دیگر زنان، نصیبم نکرد"[۱۱].

مؤرخان در سال وقوع این رخداد که سال دهم بعثت و پس از خروج از شعب ابی‌طالب بوده، اتفاق نظر دارند؛ اما در روز و ماه وفات این دو بزرگوار و نیز فاصله زمانی بین وفات آنها به شدت اختلاف وجود دارد. منابع روایی و تاریخی؛ اول ذی‌القعده[۱۲]، نیمه شوال[۱۳] و نیمه اول رمضان[۱۴] را روز و ماه وفات ابوطالب یاد کرده‌اند. وفات خدیجه (س) را نیز سه[۱۵]، سی[۱۶]، سی و پنج[۱۷] و پنجاه و پنج روز[۱۸] پس از این تاریخ عنوان کرده‌اند. همچنین در تقدم و تأخر وفات آنها از یکدیگر نیز اختلاف است. عده‌ای وفات ابوطالب را مقدم دانسته‌اند[۱۹] و عده‌ای نیز وفات حضرت خدیجه (س) را[۲۰]

پس از وفات این دو یار عزیز و شفیق، مصیبت‌ها و محنت‌های پی در پی عرصه را بر حضرت (ص)، سخت تنگ کرد. مصیبت‌ها از هر سوی بر حضرت فزونی گرفت[۲۱]. از هند بن ابی‌هاله اسدی نقل شده: "وقتی ابوطالب از دنیا رفت آن حضرت به شدت مورد اذیت و آزار قریش قرار گرفت تا جایی که فرمود: "ای عمو! چه زود جای خالی تو را احساس کردیم. صله رحم تو برایت مفید باشد و خداوند به تو جزای خیر عنایت فرماید"[۲۲]. از پیامبر اکرم (ص) نیز در وصف این ایام روایت شده: "قریش از من واهمه داشتند تا آن هنگام که ابوطالب از دنیا رفت"[۲۳].[۲۴]

اتفاقات پس از عام الحزن

هجرت به طائف و حبشه

مقاله‌های اصلی: هجرت به طائف و هجرت به حبشه

پس از این حوادث ناگوار حضرت به طائف رفت تا بنی ثقیف را به اسلام دعوت کند و پس از آن، مسلمانان مکه به حبشه هجرت کردند.

پیمان عقبه

مقالهٔ اصلی: بیعت عقبه اول

در این شرایط بسیار سخت بود که راهی باز شد، دو تن از مردم مدینه به نام‌های اسعد بن زراره و "ذکوان بن عبد القیس" به مکه آمده بودند تا از بزرگان این شهر، هم‌پیمانانی بیابند، از کمک ایشان در جنگ‌های داخلی شهر مدینه بهره‌مند گردند. آن دو به دیدار عتبه بزرگ قریش و رئیس بنی امیه رفته بودند. او جواب داده بود ما چنان به مشکلات داخلی خود گرفتاریم که فرصت رسیدن به بیرون را نداریم. سپس داستان دین جدید و پیامبر آن، که همه زندگی قبیله را به هم ریخته است را برای او گفت، او را از برخورد با پیامبر برحذر داشت. اسعد و ذکوان نتوانستند به این هشدار عمل کنند، سرانجام توفیق یافتند به محضر پیامبر مشرف شده و گمشده خود را در شخصیت ایشان یافتند، مسلمان شدند. این حادثه در سال دهم بعثت اتفاق افتاد.

سال بعد این جمعیت، شش نفر شده بود. پیامبر (ص) پس از دعوت آنان به پرستش خداوند، عرضه اسلام برای ایشان قرآن تلاوت فرمود. این خزرجیان هم شیفته شده، ایمان آوردند. در بازگشت به مدینه، خبر اسلام و پیامبر آن را به مردم شهر خودشان رسانیده و دعوت به اسلام را نشر کردند[۲۵]. در سال بعد یعنی دوازدهمین سال از بعثت، دوازده تن از مردم مدینه به مکه آمدند. اولین بار اینان در عقبه[۲۶] با پیامبر بر اسلام بیعت کردند. متن پیمان آنان چنین بود: «به خدا شرک نورزیم، دزدی و زنا نکنیم. فرزندان خود را نکشیم، به یکدیگر تهمت نزنیم، از هر کار زشتی پرهیز کنیم، در کارهای نیک و معروف نافرمانی نکنیم»[۲۷]. در پایان پیمان هم پیامبر فرمودند: «اگر به این پیمان عمل کنید، اهل بهشت هستید».

بعد از این پیمان، همگی به همراه مصعب بن عمیر به عنوان معلم قرآن و دین به مدینه بازگشتند و از آن سال به بعد اسلام به دست آنها در شهر مدینه گسترش یافت. مسلمانان مدینه به شهر مکه آمده و با پیامبر اسلام هم‌پیمان شده و با ایشان بیعت کردند و از او دعوت کردند که به شهر مدینه هجرت کنند[۲۸].

جستارهای وابسته

منابع

  1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، عام الحزن، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
  2. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر

پانویس

  1. ↑ امتاع الاسماع، ج۱، ص۴۵؛ اعلام الوری، ج۱، ص۱۳۱-۱۳۲؛ المناقب، ج۱، ص۱۷۴؛ تاریخ الخمیس، ج۱، ص۲۰۱؛ السیرة الحلبیة، ج۲، ص۴۱.
  2. ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص ۷۱؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، عام الحزن، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص۴۶.
  3. ↑ شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۷۳؛ قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۳۰.
  4. ↑ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.
  5. ↑ محمد بن احمد دولابی، الذریة الطاهره، محمد جواد الحسینی الجلالی، ص۶۹-۶۱؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۱۶؛ ابوالربیع حمیری کلاعی، الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله (ص) و الثلاثة الخلفاء، ج۱، ص۳۴۳.
  6. ↑ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۱، ص۴۵؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۵۳؛ ابو الفرج حلیب شافعی، السیرة الحلبیه، ج۳، ص۵۲۱.
  7. ↑ قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۳۰؛ شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵.
  8. ↑ ابن سیدالناس، عیون الاثر، ج۱، ص۱۵۱؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵.
  9. ↑ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب آل ابی طالب، ج۱، ص۱۷۴.
  10. ↑ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۳۱.
  11. ↑ نویری، نهایة الأرب فی فنون الأدب، ج۱۸، ص۱۷۲؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۴، ص۱۸۲۳؛ محمد بن احمد دولابی، الذریة الطاهره، ص۵۳.
  12. ↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ شیخ حسین دیار بکری، تاریخ الخمیس فی أحوال انفس النفیس، ج۱، ص۲۹۹.
  13. ↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، ج۳، ص۷؛ شیخ حسین دیار بکری، تاریخ الخمیس فی أحوال انفس النفیس، ج۱، ص۲۹۹.
  14. ↑ شیخ مفید، مسار الشیعه فی مختصر تواریخ الشریعه، ص۲۲-۲۳؛ احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵؛ ابراهیم بن علی کفعمی، المصباح، ص۵۱۳.
  15. ↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۷۴؛ شیخ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۳۲.
  16. ↑ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.
  17. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۴؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.
  18. ↑ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۱، ص۴۵؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶.
  19. ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۷۴؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۲۹؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحقدة و امتاع، ج۱، ص۴۵.
  20. ↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۷.
  21. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۶۴؛ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۴۱۶.
  22. ↑ شیخ طوسی، امالی، ص۴۶۳.
  23. ↑ «مَا زَالَتْ قُرَيْشٌ كَاعَّةً عَنِّي حَتَّى مَاتَ أَبُو طَالِب‏»؛ قطب الدین راوندی، قصص الانبیاء، ص۳۱۷؛ شیخ طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۵۳.
  24. ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، عام الحزن، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۴۷-۴۹.
  25. ↑ السیرة النبویة، ج۱، ص۴۲۸؛ اعلام الوری، ج۱، ص۱۳۶-۱۳۷؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۷۰؛ امتاع الاسماع، ج۱، ص۵۲؛ تاریخ الطبری، ج۲، ص۳۵۶؛ المعجم الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۲، ش۸۴۹؛ دلائل النبوة (ابونعیم)، ج۱، ص۳۰۶.
  26. ↑ عقبه جایگاه رجم شیطان در مناسک حج است. (معجم البلدان، ج۴، ص۱۳۴).
  27. ↑ السیرة النبویة، ج۱، ص۴۳۳؛ تاریخ الطبری، ج۲، ص۳۵۶؛ الطبقات الکبری، ج۱‌ص۱۷۱؛ الاستیعاب، ج۲، ص۱۸۶۲؛ اسدالغابة، ج۵، ص۳۴۵؛ ج۶، ص۱۴۹؛ سنن الکبری، ج۶، ص۴۸۸، ش۱۱۵۸۹.
  28. ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص ۷۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=عام_الحزن_در_تاریخ_اسلامی&oldid=1205791»