بیت المال در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۳ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۰۰

مقدمه

بیت المال، به محل جمع‌آوری مالیات، خراج و دیگر امور مالی مربوط به مسلمانان گفته می‌شد که در نیازمندی‌های عمومی آنان هزینه می‌گردید^[۱]. به عبارت دیگر، بیت المال مرکز اموال و دفاتر دولتی در دارالاسلام بود^[۲]. بنابر مشهور، عمر، برای نخسین بار بیت المال را بنا کرد و مازاد بر اموال غنیمت را در آن نهاد و دیوانی به همین منظور، مرتب ساخت و نام کسانی را که در بیت المال وظیفه و مسؤولیتی داشته‌اند، در آن ثبت کرد.

وظیفه این دیوان، نگهداری و دخل و خرج اموال بود^[۳]. به کسی که از سوی حاکم مسؤول بر بیت المال منصوب می‌گردید "بیت المالحی" می‌گفتند.

بیت المال از نظر ماهوی، پیش از آنکه قائم به مکانی خاص باشد، بر همه اموال و حقوقی اطلاق می‌شد که تمامی مسلمانان در آنها صاحب حق بودند و مالک معینی نداشت. بنابر این، بیت المال دارای نوعی از شخصیت حقوقی؛ یعنی مالکیت جمعی بدون اشاعه بوده و کلیه اموال دولتی اعم از خراج، صدقه، اعشار، اخماس، جزیه و مانند آن از اموال بیت المال به شمار می‌آید. مصارف بیت المال در ابتدا، بیشتر در پرداخت حقوق سربازان، خریداری سلاح و نظیر آن خلاصه می‌شد، ولی به مرور، گسترش یافت؛ به گونه‌ای که تمامی هزینه‌های مسلمین، بنا به صلاحدید حاکم اسلامی، از آن محل تأمین می‌گردید^[۴].

بیت‌المال

واژه بیت‌المال در فرهنگ سیاسی اقتصادی اسلام مبین اقتصاد دولتی و اموال عمومی است. واژه بیت‌المال در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به مفهوم خزانه دولت در اصل چهل و نهم به کار رفته و دولت مکلف شده ثروت‌های ناشی از درآمدهای نامشروع را اخذ و به صاحبان حق مسترد و یا در صورت معلوم نبودن، به بیت‌المال تحویل دهد.

سال پیدایی نظام بیت‌المال در اسلام هر چند به دقت مشخص نشده، اما مسلمانان در عهد مکی با آن آشنا نبوده‌اند و به نظر چنین می‌رسد که شکل‌گیری نظام مالی دولت همراه با تأسیس دولت مدینه بعد از هجرت آغاز شده است. بی‌گمان وجود چنین نظامی در دوران قبل از هجرت نمی‌توانست مفید و قابل اجرا باشد.

منابع تاریخی به ویژه کتاب‌های «سیر» در زمینه منابع درآمد بیت‌المال، از قبیل غنایم، جزیه، خراج و زکات، سخن بسیار گفته‌اند اما از تعریف دقیق آن و تعیین آغاز و تشکیلات و متصدیان اولیه آن کمتر گزارش کرده‌اند^[۵].

با وجود این از مجموع گزارش‌های تاریخی از سیره مالی دولت مدینه در عصر نبوی(ص) چنان برمی‌آید که درآمدهای دولت به سهولت وظایف فردی و قداست اعمال عبادی انجام می‌شده است.

بیت‌المال در صدر اسلام به چهار بخش تقسیم می‌شد:

بیت‌المال غنایم جنگی که بین مجاهدان و دولت تقسیم می‌شد و درآمدهای دولتی حاصل از این بخش به هزینه‌های حکومتی و توزیع بین فقرا اختصاص می‌یافت؛
بیت‌المال زکات که بر اساس مفاد آیه زکات به اختیار دولت، به مصارف آن می‌رسید؛
بیت‌المال جزیه و خراج که اغلب بین مسلمانان توزیع می‌شد و بخشی از آن نیز به هزینه‌های دفاعی و امنیتی اختصاص می‌یافت؛
بیت‌المال حاصل از درآمدهای خاص از طریق اموال مجهول المالک، ارث بلا وارث، صدقات (موقوفات عام) که صرف هزینه‌های دولت و کمک به فقرا و حاجت‌مندان می‌شد^[۶].^[۷]

منابع

پانویس

↑ لغت‌نامه دهخدا، ج۴، ص۵۱۴۴؛ فرهنگ اصطلاحات فقهی، ص۳۷.
↑ تاریخ التمدن الاسلامی، ج۱، ص۲۱۳.
↑ طبقات ابن سعد، ج۳، ص۲۹۴.
↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۵۹؛ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۴۳۰.
↑ السیاسة المالیه فی الاسلام، ص۵۲.
↑ السیاسة الاقتصادیه و النظم المالیه فی الفقه الاسلامی، ص۴۴۸؛ فقه سیاسی، ج۷، ص۵۶۵.
↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۴۳۲.

[1] لغت‌نامه دهخدا، ج۴، ص۵۱۴۴؛ فرهنگ اصطلاحات فقهی، ص۳۷.

[2] تاریخ التمدن الاسلامی، ج۱، ص۲۱۳.

[3] طبقات ابن سعد، ج۳، ص۲۹۴.

[4] فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۵۹؛ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۴۳۰.

[5] السیاسة المالیه فی الاسلام، ص۵۲.

[6] السیاسة الاقتصادیه و النظم المالیه فی الفقه الاسلامی، ص۴۴۸؛ فقه سیاسی، ج۷، ص۵۶۵.

[7] عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۴۳۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{امامت}}
+{{مدخل مرتبط
-<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[بیت المال]]''' است. "'''[[بیت المال]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
+| موضوع مرتبط = بیت المال
-<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[بیت المال در قرآن]] - [[بیت المال در حدیث]] - [[بیت المال در نهج البلاغه]] - [[بیت المال در معارف دعا و زیارات]] - [[بیت المال در کلام اسلامی]] - [[بیت المال در اخلاق اسلامی]] - [[بیت المال در فقه سیاسی]] - [[بیت المال در معارف و سیره نبوی]]</div>
+| عنوان مدخل  = بیت المال
+| مداخل مرتبط = [[بیت المال در نهج البلاغه]] - [[بیت المال در تاریخ اسلامی]] - [[بیت المال در فقه اسلامی]] - [[بیت المال در فقه سیاسی]] - [[بیت المال در معارف و سیره نبوی]] - [[بیت المال در معارف و سیره علوی]] - [[بیت المال در معارف و سیره معصوم]] - [[بیت المال در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
+| پرسش مرتبط  =
+}}
+== مقدمه ==
+[[بیت المال]]، به محل جمع‌آوری [[مالیات]]، [[خراج]] و دیگر امور مالی مربوط به [[مسلمانان]] گفته می‌شد که در نیازمندی‌های عمومی آنان هزینه می‌گردید<ref>لغت‌نامه دهخدا، ج۴، ص۵۱۴۴؛ فرهنگ اصطلاحات فقهی، ص۳۷.</ref>. به عبارت دیگر، [[بیت المال]] مرکز [[اموال]] و دفاتر دولتی در [[دارالاسلام]] بود<ref>تاریخ التمدن الاسلامی، ج۱، ص۲۱۳.</ref>. بنابر مشهور، [[عمر]]، برای نخسین بار [[بیت المال]] را بنا کرد و مازاد بر [[اموال]] [[غنیمت]] را در آن نهاد و دیوانی به همین منظور، مرتب ساخت و نام کسانی را که در [[بیت المال]] [[وظیفه]] و مسؤولیتی داشته‌اند، در آن [[ثبت]] کرد.
-==مقدمه==
-[[بیت المال]]، به محل جمع‌آوری [[مالیات]]، [[خراج]] و دیگر [[امور مالی]] مربوط به [[مسلمانان]] گفته می‌شد که در نیازمندی‌های عمومی آنان هزینه می‌گردید<ref>لغت‌نامه دهخدا، ج۴، ص۵۱۴۴؛ فرهنگ اصطلاحات فقهی، ص۳۷.</ref>. به عبارت دیگر، [[بیت المال]] مرکز [[اموال]] و دفاتر دولتی در [[دارالاسلام]] بود<ref>تاریخ التمدن الاسلامی، ج۱، ص۲۱۳.</ref>. بنابر مشهور، [[عمر]]، برای نخسین بار [[بیت المال]] را بنا کرد و مازاد بر [[اموال]] [[غنیمت]] را در آن نهاد و دیوانی به همین منظور، مرتب ساخت و نام کسانی را که در [[بیت المال]] [[وظیفه]] و مسؤولیتی داشته‌اند، در آن [[ثبت]] کرد.
 [[وظیفه]] این [[دیوان]]، نگهداری و دخل و [[خرج]] [[اموال]] بود<ref>طبقات ابن سعد، ج۳، ص۲۹۴.</ref>. به کسی که از سوی [[حاکم]] مسؤول بر [[بیت المال]] [[منصوب]] می‌گردید "[[بیت]] المالحی" می‌گفتند.
-[[بیت المال]] از نظر ماهوی، پیش از آنکه [[قائم]] به مکانی خاص باشد، بر همه [[اموال]] و [[حقوقی]] اطلاق می‌شد که تمامی [[مسلمانان]] در آنها صاحب [[حق]] بودند و مالک معینی نداشت. بنابر این، [[بیت المال]] دارای نوعی از [[شخصیت حقوقی]]؛ یعنی [[مالکیت]] جمعی بدون اشاعه بوده و [[کلیه]] [[اموال دولتی]] اعم از [[خراج]]، [[صدقه]]، اعشار، اخماس، [[جزیه]] و مانند آن از [[اموال]] [[بیت المال]] به شمار می‌آید. مصارف [[بیت المال]] در ابتدا، بیشتر در پرداخت [[حقوق]] سربازان، خریداری [[سلاح]] و نظیر آن خلاصه می‌شد، ولی به مرور، گسترش یافت؛ به گونه‌ای که تمامی هزینه‌های [[مسلمین]]، بنا به صلاحدید [[حاکم اسلامی]]، از آن محل تأمین می‌گردید<ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۵۹.</ref>.
-== جستارهای وابسته ==
+[[بیت المال]] از نظر ماهوی، پیش از آنکه [[قائم]] به مکانی خاص باشد، بر همه [[اموال]] و حقوقی اطلاق می‌شد که تمامی [[مسلمانان]] در آنها صاحب [[حق]] بودند و مالک معینی نداشت. بنابر این، [[بیت المال]] دارای نوعی از شخصیت حقوقی؛ یعنی [[مالکیت]] جمعی بدون اشاعه بوده و کلیه اموال دولتی اعم از [[خراج]]، [[صدقه]]، اعشار، اخماس، [[جزیه]] و مانند آن از [[اموال]] [[بیت المال]] به شمار می‌آید. مصارف [[بیت المال]] در ابتدا، بیشتر در پرداخت [[حقوق]] سربازان، خریداری [[سلاح]] و نظیر آن خلاصه می‌شد، ولی به مرور، گسترش یافت؛ به گونه‌ای که تمامی هزینه‌های [[مسلمین]]، بنا به صلاحدید [[حاکم اسلامی]]، از آن محل تأمین می‌گردید<ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۵۹؛ [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۴۳۰.</ref>.
+== بیت‌المال ==
+واژه [[بیت‌المال]] در [[فرهنگ سیاسی]] [[اقتصادی]] [[اسلام]] مبین [[اقتصاد]] دولتی و اموال عمومی است. واژه بیت‌المال در [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] به مفهوم خزانه دولت در اصل چهل و نهم به کار رفته و [[دولت]] [[مکلف]] شده ثروت‌های ناشی از درآمدهای [[نامشروع]] را اخذ و به صاحبان [[حق]] مسترد و یا در صورت معلوم نبودن، به بیت‌المال تحویل دهد.
+سال پیدایی [[نظام]] بیت‌المال در اسلام هر چند به دقت مشخص نشده، اما [[مسلمانان]] در [[عهد]] مکی با آن آشنا نبوده‌اند و به نظر چنین می‌رسد که شکل‌گیری [[نظام مالی]] دولت همراه با تأسیس دولت [[مدینه]] بعد از [[هجرت]] آغاز شده است. بی‌گمان وجود چنین نظامی در دوران قبل از هجرت نمی‌توانست مفید و قابل اجرا باشد.
+منابع تاریخی به ویژه کتاب‌های «[[سیر]]» در زمینه منابع درآمد بیت‌المال، از قبیل [[غنایم]]، [[جزیه]]، [[خراج]] و [[زکات]]، سخن بسیار گفته‌اند اما از تعریف دقیق آن و تعیین آغاز و [[تشکیلات]] و متصدیان اولیه آن کمتر گزارش کرده‌اند<ref>السیاسة المالیه فی الاسلام، ص۵۲.</ref>.
+با وجود این از مجموع گزارش‌های [[تاریخی]] از [[سیره]] [[مالی]] دولت مدینه در عصر نبوی{{صل}} چنان برمی‌آید که درآمدهای دولت به سهولت وظایف فردی و [[قداست]] [[اعمال عبادی]] انجام می‌شده است.
+بیت‌المال در صدر اسلام به چهار بخش تقسیم می‌شد:
+# بیت‌المال [[غنایم جنگی]] که بین [[مجاهدان]] و دولت تقسیم می‌شد و درآمدهای دولتی حاصل از این بخش به هزینه‌های [[حکومتی]] و توزیع بین [[فقرا]] اختصاص می‌یافت؛
+# بیت‌المال زکات که بر اساس مفاد [[آیه زکات]] به [[اختیار]] دولت، به مصارف آن می‌رسید؛
+# بیت‌المال جزیه و خراج که اغلب بین مسلمانان توزیع می‌شد و بخشی از آن نیز به هزینه‌های [[دفاعی]] و [[امنیتی]] اختصاص می‌یافت؛
+# بیت‌المال حاصل از درآمدهای خاص از طریق [[اموال مجهول المالک]]، [[ارث]] [[بلا]] [[وارث]]، [[صدقات]] ([[موقوفات]] عام) که صرف هزینه‌های [[دولت]] و کمک به [[فقرا]] و حاجت‌مندان می‌شد<ref>السیاسة الاقتصادیه و النظم المالیه فی الفقه الاسلامی، ص۴۴۸؛ فقه سیاسی، ج۷، ص۵۶۵.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۴۳۲.</ref>
 == منابع ==
 {{منابع}}
-* [[پرونده:11677.jpg|22px]] [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|'''واژه‌نامه فقه سیاسی''']]
+# [[پرونده:11677.jpg|22px]] [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|'''واژه‌نامه فقه سیاسی''']]
+# [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']]
 {{پایان منابع}}
@@ خط ۱۹: / خط ۳۸: @@
 [[رده:بیت المال]]
-[[رده:مدخل]]