کاتبان وحی در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - 'نزول آیات' به 'نزول آیات')
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
 
(۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{نبوت}}
{{مدخل مرتبط
<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[کاتبان وحی]]''' است. "'''[[کاتبان وحی]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
| موضوع مرتبط = کاتبان وحی
<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[کاتبان وحی در حدیث]] - [[کاتبان وحی در نهج البلاغه]] - [[کاتبان وحی در تاریخ اسلامی]]</div>
| عنوان مدخل  = کاتبان وحی
<div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[ر (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
| مداخل مرتبط = [[کاتبان وحی در تاریخ اسلامی]]
| پرسش مرتبط  =  
}}


==مقدمه==
== مقدمه ==
*[[محمد]]{{صل}} در [[چهل سالگی]] به [[رسالت]] [[مبعوث]] شد<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۵.</ref>. آن [[حضرت]] در [[غار حرا]] به [[راز و نیاز]] با [[خدا]] مشغول بود که [[جبرئیل]]، اوّلین [[آیات]] [[نورانی]] [[قرآن کریم]] را به ایشان [[وحی]] کرد<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۶.</ref>.
[[محمد]] {{صل}} در [[چهل سالگی]] به [[رسالت]] [[مبعوث]] شد<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۵.</ref>. آن [[حضرت]] در [[غار حرا]] به [[راز و نیاز]] با [[خدا]] مشغول بود که [[جبرئیل]]، اوّلین [[آیات]] [[نورانی]] [[قرآن کریم]] را به ایشان [[وحی]] کرد<ref>علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۶.</ref>.
*[[پیامبر]]{{صل}} طبق [[آیات قرآن]]: {{متن قرآن|وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ}}<ref> «و تو پیش از آن (قرآن) نه کتابی می‌خواندی و نه به دست خویش آن را می‌نوشتی که آنگاه، تباه‌اندیشان، بدگمان می‌شدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۸.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ}}<ref>«اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت» سوره جمعه، آیه ۲.</ref> و به [[شهادت]] [[تاریخ]]<ref>اخبار الدولة العباسیه، ص۴۱؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد، فی سیرة خیر العباد، ج۵، ص۵۴.</ref>، فردی "امّی" و درس‌ نخوانده بود. چون آن [[حضرت]] نمی‌توانست [[آیات قرآن]] را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، [[دستور]] داد [[قرآن]] را بنویسند تا [[آیات الهی]] همواره محفوظ بماند. به دست‌اندرکاران [[نگارش]] [[قرآن]]، "کاتبان وحی" گفته‌اند.
*روندِ [[نگارش]] [[آیات]] به این صورت بود که پس از [[نزول آیات]] بر [[رسول اکرم]]{{صل}}، آن [[حضرت]]، [[آیات]] را بر کاتبان وحی [[املا]] می‌کرد و کاتبان، [[آیات]] را می‌نوشتند<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۹، ص۳۳۴.</ref>. در اینکه کاتبان وحی چند نفر و چه کسانی بوده‌اند، [[اختلاف]] است. بعضاً افرادی از جمله کاتبان وحی شمرده شده‌اند که اصلاً جزء کاتبان نبوده‌اند. گاه نیز در ذکر نام برخی از افراد، اهمال شده است و در برخی از موارد هم، افرادی به عنوان کاتب [[پیامبر]]{{صل}} معرفی شده‌اند؛ اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب [[وحی]] بوده‌اند یا غیر [[وحی]]<ref>سید ابوالفضل میر محمدی زرندی، بحوث فی تاریخ القرآن، ص۱۰۵.</ref>.
*دکتر [[محمود رامیار]] می‌نویسد: "در شماره کاتبان وحی [[اختلاف]] نظر بسیار است. [[حافظ بن عساکر]] در [[تاریخ]] [[دمشق]] ۲۳ نفر را یاد می‌کند. [[ابن عبدالبر]] ۲۵ نفر را ذکر می‌کند. [[برهان‌الدین حلبی]] ۴۳ نفر را ذکر می‌کند و [[مجتهد زنجانی]] نیز همین عدد را [[نقل]] می‌کند"<ref>محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص۲۶۲-۲۶۱.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۳-۲۳۴.</ref>.


==کاتبان وحی==
[[پیامبر]] {{صل}} طبق [[آیات قرآن]]: {{متن قرآن|وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ}}<ref> «و تو پیش از آن (قرآن) نه کتابی می‌خواندی و نه به دست خویش آن را می‌نوشتی که آنگاه، تباه‌اندیشان، بدگمان می‌شدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۸.</ref>؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ}}<ref>«اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت» سوره جمعه، آیه ۲.</ref> و به [[شهادت]] [[تاریخ]]<ref>اخبار الدولة العباسیه، ص۴۱؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد، فی سیرة خیر العباد، ج۵، ص۵۴.</ref>، فردی "امّی" و درس‌ نخوانده بود. چون آن [[حضرت]] نمی‌توانست [[آیات قرآن]] را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، [[دستور]] داد [[قرآن]] را بنویسند تا [[آیات الهی]] همواره محفوظ بماند. به دست‌اندرکاران [[نگارش]] [[قرآن]]، "کاتبان وحی" گفته‌اند.
*مشهورترین کاتبان وحی که تقریباً به همه آنها اشاره کرده‌اند، عبارت‌اند از: [[علی بن ابی‌طالب]]{{ع}}، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]]. در ادامه با تفصیل بیشتری درباره این سه نفر، مطالبی را ذکر می‌کنیم. ابتدا به [[اسامی]] سایر افرادی که به عنوان کاتب [[وحی]] بوده‌اند، اشاره می‌شود.
*[[ابن‌ندیم]] به [[نام علی]]{{ع}}، [[سعد بن عبید]]، [[ابوالدرداء]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوزید ثابت]] [[زید]]، [[ابی بن کعب]] و [[عبید بن معاویة بن یزید]]<ref>محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۳۰.</ref> با عنوان کاتبان وحی اشاره کرده است. [[صاحب المحبر]]؛ [[سعد بن عبید]]، [[ابوالدرداء]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوزید ثابت بن زید]]، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]]<ref>ابن حبیب بغدادی، المحبر، ص۲۸۶.</ref> را ذکر می‌کند.
*دکتر [[محمود رامیار]] در [[تاریخ قرآن]]، کاتبان وحی را در [[مکّه]] و [[مدینه]] به صورت مجزا ذکر می‌کند و قائل است که [[اسامی]] ذیل به عنوان کاتبان وحی در منابع ذکر شده است. ایشان می‌نویسد که [[منابع اسلامی]]، کاتبان وحی را در [[مکه]] این گونه نوشته‌اند: خلفای چهارگانه، [[شرحبیل بن حسنه]]، [[عبدالله بن سعد]]، [[خالد بن سعید بن عاص]]، [[طلحه]]، [[زبیر]]، [[سعد بن ابی وقاص]]، [[عامر بن فهیره]]، [[علاء بن حضرمی]]، معیقب، [[ارقم بن ابی ارقم]]، [[حاطب بن عمر]]، [[حاطب بن ابی بلتعه]]، [[مصعب بن عمیر]]، [[عبدالله بن جحش]]، [[جهم بن قیس]]، [[سالم بن مولی]] و [[ابی‌حذیفه]].
*کاتبان وحی در [[مدینه]] عبارت‌اند از: [[ابی بن کعب]]، [[زید بن ثابت]]، [[عبدالله بن رواحه]]، [[ثابت بن قیس]]، [[حنظلة بن ربیع]]، [[حذیفة بن یمان]]، [[علاء بن عقبه]]، [[جهم بن الصلت]]، [[عبدالله بن زید]]، [[محمد بن مسلمه]]، [[حنظلة بن ابی عامر]]، [[عبدالله بن ابی]]، [[ابوزید]] [[قیس بن السکن]]، [[عقبة بن عامر]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوایوب انصاری]] و [[مغیرة بن شعبه]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.</ref>.
*[[محمود رامیار]] [[معتقد]] است این فهرست به بررسی بیشتر و دقیق‌تری [[نیاز]] دارد؛ زیرا ما کسانی را می‌شناسیم که [[نوشتن]] می‌دانستند و حتی قرائت آنها به ما رسیده است و مصحفی از آنها را باز گفته‌اند؛ اما نام آنها در این فهرست نیست، مثل [[انس بن مالک]]، [[منذر بن عمرو]]، [[اسید بن حضر]]، [[دافع بن مالک]]، [[ابوعبیده جراح]]، [[سعد بن عبید]] و [[ابوالدرداء]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.</ref>.
*[[آیت‌الله]] [[محمد هادی معرفت]]، کاتبان رسمی [[وحی]] را ۴ نفر ذکر کرده است: [[علی]]{{ع}}، [[ابی بن کعب]]، [[زید بن ثابت]] و [[زید بن ارقم]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸-۲۹.</ref>. سپس می‌نویسد که [[علی بن ابی طالب]]، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]] به [[دلیل]] ملازمت مداوم با [[رسول خدا]]{{صل}} به ترتیب، دارای موقع و مقامی برجسته در [[نگارش]] [[وحی]] و احاطه به [[نصوص]] [[قرآنی]] بوده‌اند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۰۳.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۴-۲۳۵.</ref>.


==مشهورترین کاتبان وحی==
روندِ [[نگارش]] [[آیات]] به این صورت بود که پس از [[نزول آیات]] بر [[رسول اکرم]] {{صل}}، آن [[حضرت]]، [[آیات]] را بر کاتبان وحی [[املا]] می‌کرد و کاتبان، [[آیات]] را می‌نوشتند<ref>تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۹، ص۳۳۴.</ref>. در اینکه کاتبان وحی چند نفر و چه کسانی بوده‌اند، [[اختلاف]] است. بعضاً افرادی از جمله کاتبان وحی شمرده شده‌اند که اصلاً جزء کاتبان نبوده‌اند. گاه نیز در ذکر نام برخی از افراد، اهمال شده است و در برخی از موارد هم، افرادی به عنوان کاتب [[پیامبر]] {{صل}} معرفی شده‌اند؛ اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب [[وحی]] بوده‌اند یا غیر [[وحی]]<ref>سید ابوالفضل میر محمدی زرندی، بحوث فی تاریخ القرآن، ص۱۰۵.</ref>.
*'''۱. [[حضرت علی]]{{ع}}:''' [[حضرت علی]]{{ع}} به [[دلیل]] ملازمت و [[همراهی]] همیشگی با [[خاتم انبیا]]{{صل}} یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کاتبان وحی بوده است. این امر، [[مورد اتفاق]] همه [[مسلمانان]] است که [[حضرت علی]]{{ع}} [[امام]] [[مسلمانان]] و [[اعلم]] آنها به [[قرآن]] و [[شئون]] آن است. ایشان، مؤسس [[علم تفسیر]] و یکی از کاتبان مهم [[وحی]] بوده است<ref>درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، ص۹۰.</ref>. آن [[حضرت]] بیش از سایر کاتبان وحی، به [[نگارش]] [[وحی]]، موفق بود. ایشان از همان ابتدای [[نزول وحی]]، طبق فرمایش خودشان، [[نور]] [[وحی]] و [[رسالت]] را می‌دیدند<ref>نهج‌البلاغه، خطبه قاصعه.</ref>.
*اولین کسی که در [[مکه]]، عهده‌دار کتابت، مخصوصاً کتابت [[وحی]] شد، [[علی]]{{ع}} بود و تا آخرین روز [[حیات پیامبر]]{{صل}} به این کار ادامه داد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۷.</ref>. [[سلیم بن قیس هلالی]] می‌گوید: نزد [[علی]]{{ع}} در [[مسجد کوفه]] بودم و [[مردم]]، دور او را گرفته بودند. آن [[حضرت]] فرمود: "پرسش‌های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ نکنید. درباره [[کتاب خدا]] از من بپرسید، به [[خدا]] قسم! آیه‌ای نازل نشد؛ مگر آنکه [[پیامبر]]{{صل}} آن را بر من خواند و [[تفسیر]] و [[تأویل]] آن را به من آموخت"<ref>به نقل از السقیفه، ص۲۱۴-۰۲۱۳</ref>. و در سخنی دیگر می‌فرماید: "از من درباره [[کتاب خدا]] بپرسید. آیه‌ای در [[قرآن]] نیست؛ مگر آنکه من می‌دانم آیا در شب نازل شده یا روز در بیابان هموار (دشت) نازل شده یا در کوهسار"<ref>{{متن حدیث|سلونی عن کتاب الله فانه لیست آیة إلا و قد عرفت أبلیل نزلت أم بنهار فی سهل أو جبل}}؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۹۹.</ref>.
*[[قرآنی]] که [[امام علی]]{{ع}} نوشته بود همراه توضیح و [[تفسیر آیات]] بود. [[علی]]{{ع}} می‌فرمود: "اگر فرصتی به دست آید [[قرآنی]] را که [[پیامبر]]{{صل}} برای من [[املا]] کرده و من آن را نوشته‌ام، نمایان خواهم کرد"<ref>{{متن حدیث|لَوْ ثُنِّيَتْ لِيَ الْوِسَادَةُ وَ عُرِفَ لِي حَقِّي لَأَخْرْجُتْ لَهُمْ مُصْحَفاً كَتَبْتُهُ وَ أَمْلَاهُ عَلَيَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}}}}؛ احمد میانجی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۱۲۳.</ref>؛ .
*'''٢. [[ابی بن کعب]]''': [[ابی بن کعب]]، قبل از [[اسلام]] از [[احبار]] [[یهود]] ([[دانشمندان یهودی]]) بود. وقتی [[اسلام]] آورد از جمله کاتبان وحی شد<ref>خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۸۲.</ref>. او اولین فردی بود که در [[مدینه]]، [[وحی]] را نوشت<ref>محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۳۷۵؛ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۲۸.</ref>.
*[[ابی بن کعب]]، شخصی است که [[پیامبر]]، [[قرآن]] را به طور کامل بر او عرضه کرد. در زمان یکسان‌سازی قرآن‌ها در دوره [[عثمان]]، [[سرپرستی]] آن گروه را بر عهده داشت و هرگاه در مواردی [[اختلاف]] می‌شد مشکل با نظر وی حل می‌شد<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸، به نقل از مصاحف سجستانی، ص۳۰.</ref>.
*'''٣. [[زید بن ثابت]]:''' او از مشاهیر و [[دانشمندان]] [[صحابه]] و از کاتبان وحی بود<ref>ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص۹۸۹؛ شمس الدین محمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۴، ص۳۰۸.</ref>.[[زید]] در [[مدینه]]، [[همسایه]] [[پیامبر]]{{صل}} بود. رفته‌رفته، کتابت او رسمیت یافت. او حتی به [[دستور]] [[رسول خدا]]{{صل}}[[زبان]] و [[نوشتن]] [[عبرانی]] را فرا گرفت... و بیش از دیگران برای [[نوشتن]]، ملازم [[پیامبر]]{{صل}} بود<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref> از خودِ [[زید]] [[نقل]] شده است: "من [[همسایه]] [[پیامبر]]{{صل}} بودم و هر وقت [[وحی]] نازل می‌شد، مرا احضار می‌فرمود و من آن را می‌نوشتم"<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۵-۲۳۷.</ref>.


==نحوه [[کتابت قرآن]] در زمان [[پیامبر]]{{صل}}==
دکتر [[محمود رامیار]] می‌نویسد: "در شماره کاتبان وحی [[اختلاف]] نظر بسیار است. [[حافظ بن عساکر]] در [[تاریخ]] [[دمشق]] ۲۳ نفر را یاد می‌کند. [[ابن عبدالبر]] ۲۵ نفر را ذکر می‌کند. [[برهان‌الدین حلبی]] ۴۳ نفر را ذکر می‌کند و [[مجتهد زنجانی]] نیز همین عدد را [[نقل]] می‌کند"<ref>محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص۲۶۲-۲۶۱.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۳-۲۳۴.</ref>.
*به [[دستور]] [[رسول اکرم]]{{صل}} آیه‌های [[قرآن]] به صورت منظم در هر [[سوره]] ثبت می‌شد. هر [[سوره]] با [[نزول]] "بسم‌الله" آغاز و با [[نزول]] بسم‌الله [[جدید]]، تمام می‌شد. [[سوره‌ها]] با این رویه، هر یک، جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می‌شد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.</ref>.کاتبان، غالباً [[قرآن]] را با خط [[نسخ]] می‌نوشتند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۲.</ref>.
*[[عقیده]] عده‌ای بر آن است که برای [[نگارش]] [[قرآن]]، بیشتر از خط [[کوفی]] استفاده می‌شد...؛ اما کهن‌ترین نسخه [[قرآن]] -که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد - به خط [[نسخ]] بیشتر از خط [[کوفی]] شباهت دارد <ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۳.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۷.</ref>.


==نوشت‌افزار معمول برای [[نگارش]] [[قرآن]]==
== کاتبان وحی ==
*از جمله چیزهایی که [[قرآن]] روی آن نوشته می‌شد، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
مشهورترین کاتبان وحی که تقریباً به همه آنها اشاره کرده‌اند، عبارت‌اند از: [[علی بن ابی‌طالب]] {{ع}}، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]]. در ادامه با تفصیل بیشتری درباره این سه نفر، مطالبی را ذکر می‌کنیم. ابتدا به [[اسامی]] سایر افرادی که به عنوان کاتب [[وحی]] بوده‌اند، اشاره می‌شود.
#'''عُسُب:''' چوب وسط نخل -که برگ‌های آن را می‌کندند و در قسمت پهن آن می‌نوشتند-؛
#'''لِخاف:''' سنگ‌های نازک و سفید؛
#'''رُقاع:''' جمع رُقعه: تکه‌های پوست یا ورق (برگ) یا کاغذ؛
#'''اُدُم:''' پوست آماده شده برای [[نوشتن]]<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.</ref>؛
#'''اکتاف:''' جمع کتف به معنای استخوان شانه (شتر یا گوسفند)؛
#'''اقتاب:''' چوب‌هایی که بر شتران می‌نهادند تا بر آنها سوار شوند؛
#'''حریر و پارچه:''' گاهی [[قرآن]] را بر روی آنها می‌نوشتند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۳۱۵.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۷-۲۳۸.</ref>.


== جستارهای وابسته ==
[[ابن‌ندیم]] به [[نام علی]] {{ع}}، [[سعد بن عبید]]، [[ابوالدرداء]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوزید ثابت بن زید]]، [[ابی بن کعب]] و [[عبید بن معاویة بن یزید]]<ref>محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۳۰.</ref> با عنوان کاتبان وحی اشاره کرده است.
 
[[بغدادی]] (صاحب کتاب [[المحبر]])، [[سعد بن عبید]]، [[ابوالدرداء]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوزید ثابت بن زید]]، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]]<ref>ابن حبیب بغدادی، المحبر، ص۲۸۶.</ref> را ذکر می‌کند.
 
دکتر [[محمود رامیار]] در [[تاریخ قرآن]]، کاتبان وحی را در [[مکّه]] و [[مدینه]] به صورت مجزا ذکر می‌کند و قائل است که [[اسامی]] ذیل به عنوان کاتبان وحی در منابع ذکر شده است. ایشان می‌نویسد که [[منابع اسلامی]]، کاتبان وحی را در [[مکه]] این گونه نوشته‌اند: خلفای چهارگانه، [[شرحبیل بن حسنه]]، [[عبدالله بن سعد]]، [[خالد بن سعید بن عاص]]، [[طلحه]]، [[زبیر]]، [[سعد بن ابی وقاص]]، [[عامر بن فهیره]]، [[علاء بن حضرمی]]، معیقب، [[ارقم بن ابی ارقم]]، [[حاطب بن عمر]]، [[حاطب بن ابی بلتعه]]، [[مصعب بن عمیر]]، [[عبدالله بن جحش]]، [[جهم بن قیس]]، [[سالم بن مولی]] و [[ابی‌حذیفه]].
 
کاتبان وحی در [[مدینه]] عبارت‌اند از: [[ابی بن کعب]]، [[زید بن ثابت]]، [[عبدالله بن رواحه]]، [[ثابت بن قیس]]، [[حنظلة بن ربیع]]، [[حذیفة بن یمان]]، [[علاء بن عقبه]]، [[جهم بن الصلت]]، [[عبدالله بن زید]]، [[محمد بن مسلمه]]، [[حنظلة بن ابی عامر]]، [[عبدالله بن ابی]]، [[ابوزید قیس بن السکن]]، [[عقبة بن عامر]]، [[معاذ بن جبل]]، [[ابوایوب انصاری]] و [[مغیرة بن شعبه]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.</ref>.
 
[[محمود رامیار]] [[معتقد]] است این فهرست به بررسی بیشتر و دقیق‌تری [[نیاز]] دارد؛ زیرا ما کسانی را می‌شناسیم که [[نوشتن]] می‌دانستند و حتی قرائت آنها به ما رسیده است و مصحفی از آنها را باز گفته‌اند؛ اما نام آنها در این فهرست نیست، مثل [[انس بن مالک]]، [[منذر بن عمرو]]، [[اسید بن حضر]]، [[دافع بن مالک]]، [[ابوعبیده جراح]]، [[سعد بن عبید]] و [[ابوالدرداء]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.</ref>.
 
[[آیت‌الله]] [[محمد هادی معرفت]]، کاتبان رسمی [[وحی]] را ۴ نفر ذکر کرده است: [[علی]] {{ع}}، [[ابی بن کعب]]، [[زید بن ثابت]] و [[زید بن ارقم]]<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸-۲۹.</ref>. سپس می‌نویسد که [[علی بن ابی طالب]]، [[ابی بن کعب]] و [[زید بن ثابت]] به [[دلیل]] ملازمت مداوم با [[رسول خدا]] {{صل}} به ترتیب، دارای موقع و مقامی برجسته در [[نگارش وحی]] و احاطه به [[نصوص]] [[قرآنی]] بوده‌اند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۰۳.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۴-۲۳۵.</ref>.
 
== مشهورترین کاتبان وحی ==
'''۱. [[حضرت علی]] {{ع}}:''' [[حضرت علی]] {{ع}} به [[دلیل]] ملازمت و [[همراهی]] همیشگی با [[خاتم انبیا]] {{صل}} یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کاتبان وحی بوده است. این امر، [[مورد اتفاق]] همه [[مسلمانان]] است که [[حضرت علی]] {{ع}} [[امام]] [[مسلمانان]] و [[اعلم]] آنها به [[قرآن]] و [[شئون]] آن است. ایشان، مؤسس [[علم تفسیر]] و یکی از کاتبان مهم [[وحی]] بوده است<ref>درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، ص۹۰.</ref>. آن [[حضرت]] بیش از سایر کاتبان وحی، به [[نگارش وحی]]، موفق بود. ایشان از همان ابتدای [[نزول وحی]]، طبق فرمایش خودشان، [[نور]] [[وحی]] و [[رسالت]] را می‌دیدند<ref>نهج‌البلاغه، خطبه قاصعه.</ref>.
 
اولین کسی که در [[مکه]]، عهده‌دار کتابت، مخصوصاً کتابت [[وحی]] شد، [[علی]] {{ع}} بود و تا آخرین روز [[حیات پیامبر]] {{صل}} به این کار ادامه داد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۷.</ref>. [[سلیم بن قیس هلالی]] می‌گوید: نزد [[علی]] {{ع}} در [[مسجد کوفه]] بودم و [[مردم]]، دور او را گرفته بودند. آن [[حضرت]] فرمود: "پرسش‌های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ نکنید. درباره [[کتاب خدا]] از من بپرسید، به [[خدا]] قسم! آیه‌ای نازل نشد؛ مگر آنکه [[پیامبر]] {{صل}} آن را بر من خواند و [[تفسیر]] و [[تأویل]] آن را به من آموخت"<ref>به نقل از السقیفه، ص۲۱۴-۰۲۱۳</ref>. و در سخنی دیگر می‌فرماید: "از من درباره [[کتاب خدا]] بپرسید. آیه‌ای در [[قرآن]] نیست؛ مگر آنکه من می‌دانم آیا در شب نازل شده یا روز در بیابان هموار (دشت) نازل شده یا در کوهسار"<ref>{{متن حدیث| سَلُونِي عَنْ كِتَابِ اَللَّهِ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ آيَةٍ إِلاَّ وَ قَدْ عَرَفْتُ بِلَيْلٍ نَزَلَتْ أَمْ بِنَهَارٍ أَوْ فِي سَهْلٍ أَوْ فِي جَبَلٍ}}؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۹۹.</ref>.
 
[[قرآنی]] که [[امام علی]] {{ع}} نوشته بود همراه توضیح و [[تفسیر آیات]] بود. [[علی]] {{ع}} می‌فرمود: "اگر فرصتی به دست آید [[قرآنی]] را که [[پیامبر]] {{صل}} برای من [[املا]] کرده و من آن را نوشته‌ام، نمایان خواهم کرد"<ref>{{متن حدیث|لَوْ ثُنِّيَتْ لِيَ الْوِسَادَةُ وَ عُرِفَ لِي حَقِّي لَأَخْرْجُتْ لَهُمْ مُصْحَفاً كَتَبْتُهُ وَ أَمْلَاهُ عَلَيَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}}}}؛ احمد میانجی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۱۲۳.</ref>.
 
'''٢. [[ابی بن کعب]]''': [[ابی بن کعب]]، قبل از [[اسلام]] از [[احبار]] [[یهود]] ([[دانشمندان یهودی]]) بود. وقتی [[اسلام]] آورد از جمله کاتبان وحی شد<ref>خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۸۲.</ref>. او اولین فردی بود که در [[مدینه]]، [[وحی]] را نوشت<ref>محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۳۷۵؛ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۲۸.</ref>.
 
[[ابی بن کعب]]، شخصی است که [[پیامبر]]، [[قرآن]] را به طور کامل بر او عرضه کرد. در زمان یکسان‌سازی قرآن‌ها در دوره [[عثمان]]، [[سرپرستی]] آن گروه را بر عهده داشت و هرگاه در مواردی [[اختلاف]] می‌شد مشکل با نظر وی حل می‌شد<ref>محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸، به نقل از مصاحف سجستانی، ص۳۰.</ref>.
 
'''٣. [[زید بن ثابت]]:''' او از مشاهیر و [[دانشمندان]] [[صحابه]] و از کاتبان وحی بود<ref>ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص۹۸۹؛ شمس الدین محمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۴، ص۳۰۸.</ref>.[[زید]] در [[مدینه]]، [[همسایه]] [[پیامبر]] {{صل}} بود. رفته‌رفته، کتابت او رسمیت یافت. او حتی به [[دستور]] [[رسول خدا]] {{صل}}[[زبان]] و [[نوشتن]] [[عبرانی]] را فرا گرفت... و بیش از دیگران برای [[نوشتن]]، ملازم [[پیامبر]] {{صل}} بود<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref> از خودِ [[زید]] [[نقل]] شده است: "من [[همسایه]] [[پیامبر]] {{صل}} بودم و هر وقت [[وحی]] نازل می‌شد، مرا احضار می‌فرمود و من آن را می‌نوشتم"<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۵-۲۳۷.</ref>.
 
== نحوه [[کتابت قرآن]] در زمان [[پیامبر]] {{صل}} ==
به [[دستور]] [[رسول اکرم]] {{صل}} آیه‌های [[قرآن]] به صورت منظم در هر [[سوره]] ثبت می‌شد. هر [[سوره]] با [[نزول]] {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ}} آغاز و با [[نزول]] {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ}} [[جدید]]، تمام می‌شد. [[سوره‌ها]] با این رویه، هر یک، جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می‌شد<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.</ref> کاتبان، غالباً [[قرآن]] را با خط [[نسخ]] می‌نوشتند<ref> محمد باقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۲.</ref>.
 
[[عقیده]] عده‌ای بر آن است که برای [[نگارش]] [[قرآن]]، بیشتر از خط [[کوفی]] استفاده می‌شد... ؛ اما کهن‌ترین نسخه [[قرآن]] - که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد - به خط [[نسخ]] بیشتر از خط [[کوفی]] شباهت دارد <ref>محمد باقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۳.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۷.</ref>.
 
== نوشت‌افزار معمول برای [[نگارش]] [[قرآن]] ==
از جمله چیزهایی که [[قرآن]] روی آن نوشته می‌شد، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
# '''عُسُب:''' چوب وسط نخل -که برگ‌های آن را می‌کندند و در قسمت پهن آن می‌نوشتند-؛
# '''لِخاف:''' سنگ‌های نازک و سفید؛
# '''رُقاع:''' جمع رُقعه: تکه‌های پوست یا ورق (برگ) یا کاغذ؛
# '''اُدُم:''' پوست آماده شده برای [[نوشتن]]<ref>محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.</ref>؛
# '''اکتاف:''' جمع کتف به معنای استخوان شانه (شتر یا گوسفند)؛
# '''اقتاب:''' چوب‌هایی که بر شتران می‌نهادند تا بر آنها سوار شوند؛
# '''حریر و پارچه:''' گاهی [[قرآن]] را بر روی آنها می‌نوشتند<ref>محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۳۱۵.</ref><ref>[[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۲۳۷-۲۳۸.</ref>.
 
==دبیران [[پیامبر]]{{صل}}==
[[کاتبان رسول خدا]]{{صل}} مسئولیت‌های گوناگونی بر عهده داشتند و افزون بر [[نگارش]] [[وحی]]، [[نامه‌های پیامبر]]{{صل}} را به سران [[قبایل]] و کشورهای [[جهان]] و [[قراردادها]] و [[پیمان]] [[نامه‌ها]] را می‌نوشتند یا در هنگام اعزام [[کارگزاران زکات]]، افرادی [[مسئول]] نگارش صورت حساب [[اموال زکوی]] بودند. در چاپ جدید [[مکاتیب الرسول]] دبیران پیامبر به سه دسته تقسیم شده‌اند:
#نویسندگان وحی که عبارتند از: [[امیرالمؤمنین علی]]{{ع}}، [[أبی بن کعب]]، [[زید بن ثابت]]، [[عبدالله بن سعد بن أبی سرح]]، [[عثمان بن عفان]] و [[حنظلة بن ربیع بن صیفی]]؛
#نویسندگان عهدها، نامه‌ها، [[دعاوی]] و [[اسناد]] که نام سی و هفت تن از آنها آمده است: ۱. [[علی بن ابی طالب]]{{ع}}؛ ۲. [[أبی بن کعب]]؛ ۳. [[زید بن ثابت]]؛ ۴. [[عبدالله بن أرقم زهری]]؛ ۵. [[ابوبکر بن أبی قحافه]]؛ ۶. [[عمر بن خطاب]]؛ ۷. [[عثمان بن عفان]]؛ ۸. [[زبیر بن عوام]]؛ ۹. [[طلحة بن عبیدالله]]؛ ۱۰. [[أبوسلمة بن عبد الأسد مخزومی]]؛ ۱۱. [[خالد بن سعید بن عاص]]؛ ۱۲. برادرش [[ابان بن سعید]]؛ ۱۳. [[ابوسفیان بن حرب]]؛ ۱۴. [[معاویة بن ابی‌سفیان]]؛ ۱۵. [[یزید بن ابی سفیان]]؛ ۱۶. [[حنظلة بن ربیع اسدی]]؛ ۱۷. [[ثابت بن قیس بن شماس]]؛ ۱۸. [[شرحبیل بن حسنه]]؛ ۱۹. [[مغیرة بن شعبه]]؛ ۲۰. [[عبدالله بن زید بن عبد ربه]]؛ ۲۱. [[جهیم بن صلت]]؛ ۲۲. [[خالد بن ولید]]؛ ۲۳. [[علاء بن حضرمی]]؛ ۲۴. [[عمرو عاص]]؛ ۲۵. [[حصین بن نمیر]]؛ ۲۶. [[محمد بن مسلمه انصاری]]؛ ۲۷. [[علاء بن عقبه]]؛ ۲۸. [[حویطب بن عبدالعزی عامری]]؛ ۲۹. [[سعد بن أبی وقاص]]؛ ۳۰. [[أرقم بن أبی أرقم زهری]]؛ ۳۱. [[عامر بن فهیره]]؛ ۳۲. [[عبدالله بن عبدالله بن ابی بن سلول]]؛ ۳۳. سجل؛ ۳۴. [[عثمان بن أبی العاص]]؛ ۳۵. [[عبدالله بن أبی بکر]]؛ ۳۶. [[بریدة بن حصیب]]؛ ۳۷. [[عباس بن عبدالمطلب]]. البته وی در [[صحت]] برخی از این گزارش‌ها تردید می‌کند. از جمله آنچه درباره دو [[خلیفه اول]] نقل شده است.
#نویسندگان [[زکات‌ها]] و خمس‌ها و مصارف آنها، به نام‌های [[زبیر بن عوام]]، [[جهیم بن صلت]]، [[عبدالله بن رواحه]]، [[معیقیب بن ابی فاطمه دوسی]]، [[حذیفة بن یمان]] و [[معاذ بن جبل]]<ref>مکاتیب الرسول (۴ جلدی)، ج۱، ص۱۲۳ - ۱۷۷.</ref>.
 
نقل شده [[زبیر بن عوام]] و [[جهیم بن صلت]] نگاشتن [[اموال]] [[صدقات]] را بر عهده داشتند و [[حذیفة بن یمان]]، مقدار برآورد خرمای نخل‌ها را می‌نوشت [[مغیرة بن شعبه]] و [[حُصین بن نمیر]] نیز قرض‌ها و [[معاملات]] را می‌نگاشتند<ref>صبح الأعشی، ج۱، ص۱۲۵.</ref>. معیقیب بن ابی فاطمه، اموال [[غنایم]] و [[عبدالله بن ارقم]]، [[نامه]] به [[پادشاهان]] را می‌نگاشت<ref>مکاتیب الرسول (۲ جلدی)، ج۱، ص۲۱ - ۲۲ و چاپ جدید، ج۱، ص۱۴۵ و ۱۷۶.</ref>؛ اما به نظر می‌رسد اینها همیشگی نبوده است.
 
نویسندگان کتاب‌های [[تاریخ قرآن]] که نتوانسته‌اند [[کاتبان وحی]] را از دیگر [[کاتبان]] تشخیص دهند بیشتر این افراد را به عنوان [[کاتب وحی]] معرفی کرده‌اند. در کتاب [[تاریخ]] القرآن شمار کاتبان وحی را به بیش از چهل تن رسانده<ref>عبدالله زنجانی، تاریخ القرآن، ص۴۸.</ref>. همین گونه در کتاب [[پژوهشی]] درباره [[قرآن]] نام چهل تن را آورده است که شامل همه افراد گروه اول، چهار نفر اول دسته سوم و سی و یک نفر اول گروه دوم به اضافه [[حاطب بن عمرو]]، [[مصعب بن عمیر]]، [[عبدالله بن جحش]] و [[فاطمه سدوسی]]<ref>پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۲۰۲-۲۰۳.</ref> است که ممکن است وی همان معیقیب بن ابی فاطمه باشد که [[تحریف]] شده است. دکتر رامیار، عدد کاتبان وحی را به چهل و [[پنج تن]] رسانده که در میان آنان علاوه بر آنچه یاد شد نام [[جهم بن قیس]]، [[سالم مولی ابی حذیفه]]، [[أبو زید قیس بن سکن]]، [[عقبة بن عامر]]، [[ابو ایوب انصاری]]، [[حنظلة بن ابی عامر]] و [[حاطب بن أبی بلتعه]] (عمرو)<ref>تاریخ قرآن، ص۲۶۳ - ۲۶۴.</ref> به چشم می‌خورد. در نتیجه، مجموع کاتبان [[نبوی]] به پنجاه و یک نفر می‌رسند.
 
ملازم‌ترین افراد را با [[پیامبر]]{{صل}} در [[نگارش]] [[علی بن أبی طالب]]{{ع}} و [[زید بن ثابت]] دانسته‌اند <ref>تاریخ قرآن، ص۴۸.</ref>.
 
برخی به جای [[نام امام علی]]{{ع}} اسم [[معاویه]] را ذکر کرده‌اند<ref>صبح الأعشی، ج۱، ص۱۲۶.</ref> که درست نیست؛ زیرا معاویه در [[فتح مکه]] به [[مسلمانان]] پیوست و نمی‌توان او را به جای کسی معرفی کرد که [[اولین مرد مسلمان]] بوده و در همه صحنه‌های [[سیاسی]] و [[جهادی]] همراه [[حضرت رسول]]{{صل}} بوده است. افزون بر آن، نقل شده که معاویه تنها چند ماه برخی از [[نامه‌های پیامبر]]{{صل}} را مینگاشت. روزی به خاطر [[غذا خوردن]] در [[نگارش]] تعلل ورزید به گونه‌ای که [[پیامبر]] فرمود: «[[خدا]] هرگز او را [[سیر]] نکند»<ref>{{متن حدیث|لَا أَشْبَعَ اللَّهُ بَطْنَهُ}}؛ مکاتیب الرسول (۲ جلدی)، ج۱، ص۲۱۰ و چاپ جدید، ج۱، ص۱۶۱. </ref>؛
 
بنابراین در شمردن معاویه از نویسندگان [[وحی]] تردید است تا چه رسد که بخواهیم او را از ملازمان پیامبر{{صل}} در امر [[کتابت]] بدانیم. در [[روضة الصفا]] پس از بیان [[قبایح]] معاویه آورده است که چون وی [[برادر]] [[ام حبیبه]] [[همسر رسول خدا]]{{صل}} بود و چند روزی [[کاتب وحی]] و به [[اعتقاد]] راقم حروف کاتب [[صدقات]] بوده، شیخ سنائی غزنوی در [[شأن]] او گفته است:
{{شعر}}
{{ب|''پسر [[هند]] اگر چه خال من است''|2=''[[دوستی]] ویم به کاری نیست''}}
{{ب|''ور نوشت او خطی ز بهر [[رسول]]''|2=''به خطش نیز افتخاری نیست''}}
{{ب|''در مقامی که شیر مردانند''|2=''در خط و خال اعتباری نیست''<ref>مجالس المؤمنین، ج۲، ص۹۷.</ref>}}
{{پایان شعر}}
 
علی{{ع}} از [[مکه]] با پیامبر بود؛ اما افرادی مانند معاویه، [[عمرو عاص]] و [[مغیرة بن شعبه]] در سال‌های پایانی به [[اسلام]] پیوستند؛ از این رو در [[عقد الفرید]] [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} را به عنوان یکی از آگاهان به فنّ کتابت معرفی کرده و جزو اولین نویسندگان وحی دانسته است که دیگران در غیاب وی به کتابت می‌پرداختند <ref>مکاتیب الرسول، ج۱، ص۲۷؛ عقد الفرید، ج۴، ص۲۱۵.</ref>.
 
برخی [[محققان]] در این که [[ابوبکر]] و [[عمر]] جزو [[کاتبان پیامبر]] باشند تردید کرده‌اند؛ زیرا نامه‌ای که با امضای آنها باشد دیده نشده و نقل است که ابوبکر آشنایی کامل به نگارش نداشته است و او را جزو هفده تن با سواد [[مکه]] در [[صدر اسلام]] ذکر نکرده‌اند<ref>عقد الفرید، ج۴، ص۲۱۲؛ مکاتیب الرسول، ج۱، ص۲۶ و چاپ جدید (۴ جلدی)، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 45 - 49.</ref>
 
==انواع [[نگارش]]==
برای [[کتابت]] اقسام گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ اما آنها از دو نوع خارج نیستند:
#کتابت «انشاء»: منظور، همه موارد نگارشی است که نیاز به تألیف [[کلام]] و ترتیب معانی دارد و شامل نامه‌های [[اداری]]، عهدها، [[دستورات]]، صلح‌نامه‌ها، امان‌ها، [[پیمان‌ها]] و فرمان‌های [[حکومتی]] است.
#کتابت «[[اموال]]»: یعنی آنچه مربوط به دیوان‌های [[مالی]] و گردآوری [[مالیات]]، [[خراج]]، [[صدقات]]، [[حفظ]] و [[تقسیم بیت المال]] و [[موارد مصرف]] آن می‌باشد.
 
برابر آنچه از [[دوران رسول خدا]]{{صل}} ارائه شد «[[قلقشندی]]» نتیجه می‌گیرد که افزون بر [[دیوان]] انشاء، [[دیوان اموال]] نیز در [[دوران پیامبر]] ایجاد شده؛ زیرا عده‌ای [[مسئول]] ثبت مقدار اموال بودند؛ ولی چون این گفته را [[متواتر]] نمی‌داند در ایجاد دیوان اموال در [[زمان پیامبر]]{{صل}} [[تردید]] می‌نماید<ref>صبح الأعشی، ج۱، ص۸۵ و ۱۲۵.</ref>؛ اما می‌‌توان گفت در [[زمان]] حضرت، بخش اموال به صورت [[تشکیلات اداری]] [[منظم]] در نیامده بود.


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
* [[پرونده:42439.jpg|22px]] [[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲''']]
# [[پرونده: 1100830.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|'''سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳''']]
# [[پرونده:42439.jpg|22px]] [[یدالله حاجی‌زاده|حاجی‌زاده، یدالله]]، [[کاتبان وحی (مقاله)|کاتبان وحی]]، [[فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


خط ۵۰: خط ۹۹:
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:مدخل]]
[[رده:کاتبان وحی]]
[[رده:کاتبان وحی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۱۸

این مدخل زیرشاخهٔ بحث کاتبان وحی است. کاتبان وحی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: کاتبان وحی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

محمد (ص) در چهل سالگی به رسالت مبعوث شد[۱]. آن حضرت در غار حرا به راز و نیاز با خدا مشغول بود که جبرئیل، اوّلین آیات نورانی قرآن کریم را به ایشان وحی کرد[۲].

پیامبر (ص) طبق آیات قرآن: ﴿وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ﴾[۳]؛ ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ﴾[۴] و به شهادت تاریخ[۵]، فردی "امّی" و درس‌ نخوانده بود. چون آن حضرت نمی‌توانست آیات قرآن را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، دستور داد قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند. به دست‌اندرکاران نگارش قرآن، "کاتبان وحی" گفته‌اند.

روندِ نگارش آیات به این صورت بود که پس از نزول آیات بر رسول اکرم (ص)، آن حضرت، آیات را بر کاتبان وحی املا می‌کرد و کاتبان، آیات را می‌نوشتند[۶]. در اینکه کاتبان وحی چند نفر و چه کسانی بوده‌اند، اختلاف است. بعضاً افرادی از جمله کاتبان وحی شمرده شده‌اند که اصلاً جزء کاتبان نبوده‌اند. گاه نیز در ذکر نام برخی از افراد، اهمال شده است و در برخی از موارد هم، افرادی به عنوان کاتب پیامبر (ص) معرفی شده‌اند؛ اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب وحی بوده‌اند یا غیر وحی[۷].

دکتر محمود رامیار می‌نویسد: "در شماره کاتبان وحی اختلاف نظر بسیار است. حافظ بن عساکر در تاریخ دمشق ۲۳ نفر را یاد می‌کند. ابن عبدالبر ۲۵ نفر را ذکر می‌کند. برهان‌الدین حلبی ۴۳ نفر را ذکر می‌کند و مجتهد زنجانی نیز همین عدد را نقل می‌کند"[۸][۹].

کاتبان وحی

مشهورترین کاتبان وحی که تقریباً به همه آنها اشاره کرده‌اند، عبارت‌اند از: علی بن ابی‌طالب (ع)، ابی بن کعب و زید بن ثابت. در ادامه با تفصیل بیشتری درباره این سه نفر، مطالبی را ذکر می‌کنیم. ابتدا به اسامی سایر افرادی که به عنوان کاتب وحی بوده‌اند، اشاره می‌شود.

ابن‌ندیم به نام علی (ع)، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید ثابت بن زید، ابی بن کعب و عبید بن معاویة بن یزید[۱۰] با عنوان کاتبان وحی اشاره کرده است.

بغدادی (صاحب کتاب المحبر)، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید ثابت بن زید، ابی بن کعب و زید بن ثابت[۱۱] را ذکر می‌کند.

دکتر محمود رامیار در تاریخ قرآن، کاتبان وحی را در مکّه و مدینه به صورت مجزا ذکر می‌کند و قائل است که اسامی ذیل به عنوان کاتبان وحی در منابع ذکر شده است. ایشان می‌نویسد که منابع اسلامی، کاتبان وحی را در مکه این گونه نوشته‌اند: خلفای چهارگانه، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن سعد، خالد بن سعید بن عاص، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عامر بن فهیره، علاء بن حضرمی، معیقب، ارقم بن ابی ارقم، حاطب بن عمر، حاطب بن ابی بلتعه، مصعب بن عمیر، عبدالله بن جحش، جهم بن قیس، سالم بن مولی و ابی‌حذیفه.

کاتبان وحی در مدینه عبارت‌اند از: ابی بن کعب، زید بن ثابت، عبدالله بن رواحه، ثابت بن قیس، حنظلة بن ربیع، حذیفة بن یمان، علاء بن عقبه، جهم بن الصلت، عبدالله بن زید، محمد بن مسلمه، حنظلة بن ابی عامر، عبدالله بن ابی، ابوزید قیس بن السکن، عقبة بن عامر، معاذ بن جبل، ابوایوب انصاری و مغیرة بن شعبه[۱۲].

محمود رامیار معتقد است این فهرست به بررسی بیشتر و دقیق‌تری نیاز دارد؛ زیرا ما کسانی را می‌شناسیم که نوشتن می‌دانستند و حتی قرائت آنها به ما رسیده است و مصحفی از آنها را باز گفته‌اند؛ اما نام آنها در این فهرست نیست، مثل انس بن مالک، منذر بن عمرو، اسید بن حضر، دافع بن مالک، ابوعبیده جراح، سعد بن عبید و ابوالدرداء[۱۳].

آیت‌الله محمد هادی معرفت، کاتبان رسمی وحی را ۴ نفر ذکر کرده است: علی (ع)، ابی بن کعب، زید بن ثابت و زید بن ارقم[۱۴]. سپس می‌نویسد که علی بن ابی طالب، ابی بن کعب و زید بن ثابت به دلیل ملازمت مداوم با رسول خدا (ص) به ترتیب، دارای موقع و مقامی برجسته در نگارش وحی و احاطه به نصوص قرآنی بوده‌اند[۱۵][۱۶].

مشهورترین کاتبان وحی

۱. حضرت علی (ع): حضرت علی (ع) به دلیل ملازمت و همراهی همیشگی با خاتم انبیا (ص) یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کاتبان وحی بوده است. این امر، مورد اتفاق همه مسلمانان است که حضرت علی (ع) امام مسلمانان و اعلم آنها به قرآن و شئون آن است. ایشان، مؤسس علم تفسیر و یکی از کاتبان مهم وحی بوده است[۱۷]. آن حضرت بیش از سایر کاتبان وحی، به نگارش وحی، موفق بود. ایشان از همان ابتدای نزول وحی، طبق فرمایش خودشان، نور وحی و رسالت را می‌دیدند[۱۸].

اولین کسی که در مکه، عهده‌دار کتابت، مخصوصاً کتابت وحی شد، علی (ع) بود و تا آخرین روز حیات پیامبر (ص) به این کار ادامه داد[۱۹]. سلیم بن قیس هلالی می‌گوید: نزد علی (ع) در مسجد کوفه بودم و مردم، دور او را گرفته بودند. آن حضرت فرمود: "پرسش‌های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ نکنید. درباره کتاب خدا از من بپرسید، به خدا قسم! آیه‌ای نازل نشد؛ مگر آنکه پیامبر (ص) آن را بر من خواند و تفسیر و تأویل آن را به من آموخت"[۲۰]. و در سخنی دیگر می‌فرماید: "از من درباره کتاب خدا بپرسید. آیه‌ای در قرآن نیست؛ مگر آنکه من می‌دانم آیا در شب نازل شده یا روز در بیابان هموار (دشت) نازل شده یا در کوهسار"[۲۱].

قرآنی که امام علی (ع) نوشته بود همراه توضیح و تفسیر آیات بود. علی (ع) می‌فرمود: "اگر فرصتی به دست آید قرآنی را که پیامبر (ص) برای من املا کرده و من آن را نوشته‌ام، نمایان خواهم کرد"[۲۲].

٢. ابی بن کعب: ابی بن کعب، قبل از اسلام از احبار یهود (دانشمندان یهودی) بود. وقتی اسلام آورد از جمله کاتبان وحی شد[۲۳]. او اولین فردی بود که در مدینه، وحی را نوشت[۲۴].

ابی بن کعب، شخصی است که پیامبر، قرآن را به طور کامل بر او عرضه کرد. در زمان یکسان‌سازی قرآن‌ها در دوره عثمان، سرپرستی آن گروه را بر عهده داشت و هرگاه در مواردی اختلاف می‌شد مشکل با نظر وی حل می‌شد[۲۵].

٣. زید بن ثابت: او از مشاهیر و دانشمندان صحابه و از کاتبان وحی بود[۲۶].زید در مدینه، همسایه پیامبر (ص) بود. رفته‌رفته، کتابت او رسمیت یافت. او حتی به دستور رسول خدا (ص)زبان و نوشتن عبرانی را فرا گرفت... و بیش از دیگران برای نوشتن، ملازم پیامبر (ص) بود[۲۷] از خودِ زید نقل شده است: "من همسایه پیامبر (ص) بودم و هر وقت وحی نازل می‌شد، مرا احضار می‌فرمود و من آن را می‌نوشتم"[۲۸][۲۹].

نحوه کتابت قرآن در زمان پیامبر (ص)

به دستور رسول اکرم (ص) آیه‌های قرآن به صورت منظم در هر سوره ثبت می‌شد. هر سوره با نزول ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ آغاز و با نزول ﴿بِسْمِ اللَّهِ﴾ جدید، تمام می‌شد. سوره‌ها با این رویه، هر یک، جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می‌شد[۳۰] کاتبان، غالباً قرآن را با خط نسخ می‌نوشتند[۳۱].

عقیده عده‌ای بر آن است که برای نگارش قرآن، بیشتر از خط کوفی استفاده می‌شد... ؛ اما کهن‌ترین نسخه قرآن - که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد - به خط نسخ بیشتر از خط کوفی شباهت دارد [۳۲][۳۳].

نوشت‌افزار معمول برای نگارش قرآن

از جمله چیزهایی که قرآن روی آن نوشته می‌شد، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

  1. عُسُب: چوب وسط نخل -که برگ‌های آن را می‌کندند و در قسمت پهن آن می‌نوشتند-؛
  2. لِخاف: سنگ‌های نازک و سفید؛
  3. رُقاع: جمع رُقعه: تکه‌های پوست یا ورق (برگ) یا کاغذ؛
  4. اُدُم: پوست آماده شده برای نوشتن[۳۴]؛
  5. اکتاف: جمع کتف به معنای استخوان شانه (شتر یا گوسفند)؛
  6. اقتاب: چوب‌هایی که بر شتران می‌نهادند تا بر آنها سوار شوند؛
  7. حریر و پارچه: گاهی قرآن را بر روی آنها می‌نوشتند[۳۵][۳۶].

دبیران پیامبر(ص)

کاتبان رسول خدا(ص) مسئولیت‌های گوناگونی بر عهده داشتند و افزون بر نگارش وحی، نامه‌های پیامبر(ص) را به سران قبایل و کشورهای جهان و قراردادها و پیمان نامه‌ها را می‌نوشتند یا در هنگام اعزام کارگزاران زکات، افرادی مسئول نگارش صورت حساب اموال زکوی بودند. در چاپ جدید مکاتیب الرسول دبیران پیامبر به سه دسته تقسیم شده‌اند:

  1. نویسندگان وحی که عبارتند از: امیرالمؤمنین علی(ع)، أبی بن کعب، زید بن ثابت، عبدالله بن سعد بن أبی سرح، عثمان بن عفان و حنظلة بن ربیع بن صیفی؛
  2. نویسندگان عهدها، نامه‌ها، دعاوی و اسناد که نام سی و هفت تن از آنها آمده است: ۱. علی بن ابی طالب(ع)؛ ۲. أبی بن کعب؛ ۳. زید بن ثابت؛ ۴. عبدالله بن أرقم زهری؛ ۵. ابوبکر بن أبی قحافه؛ ۶. عمر بن خطاب؛ ۷. عثمان بن عفان؛ ۸. زبیر بن عوام؛ ۹. طلحة بن عبیدالله؛ ۱۰. أبوسلمة بن عبد الأسد مخزومی؛ ۱۱. خالد بن سعید بن عاص؛ ۱۲. برادرش ابان بن سعید؛ ۱۳. ابوسفیان بن حرب؛ ۱۴. معاویة بن ابی‌سفیان؛ ۱۵. یزید بن ابی سفیان؛ ۱۶. حنظلة بن ربیع اسدی؛ ۱۷. ثابت بن قیس بن شماس؛ ۱۸. شرحبیل بن حسنه؛ ۱۹. مغیرة بن شعبه؛ ۲۰. عبدالله بن زید بن عبد ربه؛ ۲۱. جهیم بن صلت؛ ۲۲. خالد بن ولید؛ ۲۳. علاء بن حضرمی؛ ۲۴. عمرو عاص؛ ۲۵. حصین بن نمیر؛ ۲۶. محمد بن مسلمه انصاری؛ ۲۷. علاء بن عقبه؛ ۲۸. حویطب بن عبدالعزی عامری؛ ۲۹. سعد بن أبی وقاص؛ ۳۰. أرقم بن أبی أرقم زهری؛ ۳۱. عامر بن فهیره؛ ۳۲. عبدالله بن عبدالله بن ابی بن سلول؛ ۳۳. سجل؛ ۳۴. عثمان بن أبی العاص؛ ۳۵. عبدالله بن أبی بکر؛ ۳۶. بریدة بن حصیب؛ ۳۷. عباس بن عبدالمطلب. البته وی در صحت برخی از این گزارش‌ها تردید می‌کند. از جمله آنچه درباره دو خلیفه اول نقل شده است.
  3. نویسندگان زکات‌ها و خمس‌ها و مصارف آنها، به نام‌های زبیر بن عوام، جهیم بن صلت، عبدالله بن رواحه، معیقیب بن ابی فاطمه دوسی، حذیفة بن یمان و معاذ بن جبل[۳۷].

نقل شده زبیر بن عوام و جهیم بن صلت نگاشتن اموال صدقات را بر عهده داشتند و حذیفة بن یمان، مقدار برآورد خرمای نخل‌ها را می‌نوشت مغیرة بن شعبه و حُصین بن نمیر نیز قرض‌ها و معاملات را می‌نگاشتند[۳۸]. معیقیب بن ابی فاطمه، اموال غنایم و عبدالله بن ارقم، نامه به پادشاهان را می‌نگاشت[۳۹]؛ اما به نظر می‌رسد اینها همیشگی نبوده است.

نویسندگان کتاب‌های تاریخ قرآن که نتوانسته‌اند کاتبان وحی را از دیگر کاتبان تشخیص دهند بیشتر این افراد را به عنوان کاتب وحی معرفی کرده‌اند. در کتاب تاریخ القرآن شمار کاتبان وحی را به بیش از چهل تن رسانده[۴۰]. همین گونه در کتاب پژوهشی درباره قرآن نام چهل تن را آورده است که شامل همه افراد گروه اول، چهار نفر اول دسته سوم و سی و یک نفر اول گروه دوم به اضافه حاطب بن عمرو، مصعب بن عمیر، عبدالله بن جحش و فاطمه سدوسی[۴۱] است که ممکن است وی همان معیقیب بن ابی فاطمه باشد که تحریف شده است. دکتر رامیار، عدد کاتبان وحی را به چهل و پنج تن رسانده که در میان آنان علاوه بر آنچه یاد شد نام جهم بن قیس، سالم مولی ابی حذیفه، أبو زید قیس بن سکن، عقبة بن عامر، ابو ایوب انصاری، حنظلة بن ابی عامر و حاطب بن أبی بلتعه (عمرو)[۴۲] به چشم می‌خورد. در نتیجه، مجموع کاتبان نبوی به پنجاه و یک نفر می‌رسند.

ملازم‌ترین افراد را با پیامبر(ص) در نگارش علی بن أبی طالب(ع) و زید بن ثابت دانسته‌اند [۴۳].

برخی به جای نام امام علی(ع) اسم معاویه را ذکر کرده‌اند[۴۴] که درست نیست؛ زیرا معاویه در فتح مکه به مسلمانان پیوست و نمی‌توان او را به جای کسی معرفی کرد که اولین مرد مسلمان بوده و در همه صحنه‌های سیاسی و جهادی همراه حضرت رسول(ص) بوده است. افزون بر آن، نقل شده که معاویه تنها چند ماه برخی از نامه‌های پیامبر(ص) را مینگاشت. روزی به خاطر غذا خوردن در نگارش تعلل ورزید به گونه‌ای که پیامبر فرمود: «خدا هرگز او را سیر نکند»[۴۵]؛

بنابراین در شمردن معاویه از نویسندگان وحی تردید است تا چه رسد که بخواهیم او را از ملازمان پیامبر(ص) در امر کتابت بدانیم. در روضة الصفا پس از بیان قبایح معاویه آورده است که چون وی برادر ام حبیبه همسر رسول خدا(ص) بود و چند روزی کاتب وحی و به اعتقاد راقم حروف کاتب صدقات بوده، شیخ سنائی غزنوی در شأن او گفته است:

پسر هند اگر چه خال من استدوستی ویم به کاری نیست
ور نوشت او خطی ز بهر رسولبه خطش نیز افتخاری نیست
در مقامی که شیر مرداننددر خط و خال اعتباری نیست[۴۶]

علی(ع) از مکه با پیامبر بود؛ اما افرادی مانند معاویه، عمرو عاص و مغیرة بن شعبه در سال‌های پایانی به اسلام پیوستند؛ از این رو در عقد الفرید علی بن ابی طالب(ع) را به عنوان یکی از آگاهان به فنّ کتابت معرفی کرده و جزو اولین نویسندگان وحی دانسته است که دیگران در غیاب وی به کتابت می‌پرداختند [۴۷].

برخی محققان در این که ابوبکر و عمر جزو کاتبان پیامبر باشند تردید کرده‌اند؛ زیرا نامه‌ای که با امضای آنها باشد دیده نشده و نقل است که ابوبکر آشنایی کامل به نگارش نداشته است و او را جزو هفده تن با سواد مکه در صدر اسلام ذکر نکرده‌اند[۴۸].[۴۹]

انواع نگارش

برای کتابت اقسام گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ اما آنها از دو نوع خارج نیستند:

  1. کتابت «انشاء»: منظور، همه موارد نگارشی است که نیاز به تألیف کلام و ترتیب معانی دارد و شامل نامه‌های اداری، عهدها، دستورات، صلح‌نامه‌ها، امان‌ها، پیمان‌ها و فرمان‌های حکومتی است.
  2. کتابت «اموال»: یعنی آنچه مربوط به دیوان‌های مالی و گردآوری مالیات، خراج، صدقات، حفظ و تقسیم بیت المال و موارد مصرف آن می‌باشد.

برابر آنچه از دوران رسول خدا(ص) ارائه شد «قلقشندی» نتیجه می‌گیرد که افزون بر دیوان انشاء، دیوان اموال نیز در دوران پیامبر ایجاد شده؛ زیرا عده‌ای مسئول ثبت مقدار اموال بودند؛ ولی چون این گفته را متواتر نمی‌داند در ایجاد دیوان اموال در زمان پیامبر(ص) تردید می‌نماید[۵۰]؛ اما می‌‌توان گفت در زمان حضرت، بخش اموال به صورت تشکیلات اداری منظم در نیامده بود.

منابع

  1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳
  2. حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲

پانویس

  1. ↑ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۵.
  2. ↑ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۶.
  3. ↑ «و تو پیش از آن (قرآن) نه کتابی می‌خواندی و نه به دست خویش آن را می‌نوشتی که آنگاه، تباه‌اندیشان، بدگمان می‌شدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۸.
  4. ↑ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت» سوره جمعه، آیه ۲.
  5. ↑ اخبار الدولة العباسیه، ص۴۱؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد، فی سیرة خیر العباد، ج۵، ص۵۴.
  6. ↑ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۹، ص۳۳۴.
  7. ↑ سید ابوالفضل میر محمدی زرندی، بحوث فی تاریخ القرآن، ص۱۰۵.
  8. ↑ محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص۲۶۲-۲۶۱.
  9. ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۳-۲۳۴.
  10. ↑ محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۳۰.
  11. ↑ ابن حبیب بغدادی، المحبر، ص۲۸۶.
  12. ↑ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.
  13. ↑ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.
  14. ↑ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸-۲۹.
  15. ↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۰۳.
  16. ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۴-۲۳۵.
  17. ↑ درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، ص۹۰.
  18. ↑ نهج‌البلاغه، خطبه قاصعه.
  19. ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۷.
  20. ↑ به نقل از السقیفه، ص۲۱۴-۰۲۱۳
  21. ↑ « سَلُونِي عَنْ كِتَابِ اَللَّهِ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ آيَةٍ إِلاَّ وَ قَدْ عَرَفْتُ بِلَيْلٍ نَزَلَتْ أَمْ بِنَهَارٍ أَوْ فِي سَهْلٍ أَوْ فِي جَبَلٍ»؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۹۹.
  22. ↑ «لَوْ ثُنِّيَتْ لِيَ الْوِسَادَةُ وَ عُرِفَ لِي حَقِّي لَأَخْرْجُتْ لَهُمْ مُصْحَفاً كَتَبْتُهُ وَ أَمْلَاهُ عَلَيَ رَسُولُ اللَّهِ (ص)»؛ احمد میانجی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۱۲۳.
  23. ↑ خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۸۲.
  24. ↑ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۳۷۵؛ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۲۸.
  25. ↑ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸، به نقل از مصاحف سجستانی، ص۳۰.
  26. ↑ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص۹۸۹؛ شمس الدین محمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۴، ص۳۰۸.
  27. ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.
  28. ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.
  29. ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۵-۲۳۷.
  30. ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.
  31. ↑ محمد باقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۲.
  32. ↑ محمد باقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۳.
  33. ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۷.
  34. ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.
  35. ↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۳۱۵.
  36. ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۷-۲۳۸.
  37. ↑ مکاتیب الرسول (۴ جلدی)، ج۱، ص۱۲۳ - ۱۷۷.
  38. ↑ صبح الأعشی، ج۱، ص۱۲۵.
  39. ↑ مکاتیب الرسول (۲ جلدی)، ج۱، ص۲۱ - ۲۲ و چاپ جدید، ج۱، ص۱۴۵ و ۱۷۶.
  40. ↑ عبدالله زنجانی، تاریخ القرآن، ص۴۸.
  41. ↑ پژوهشی در تاریخ قرآن، ص۲۰۲-۲۰۳.
  42. ↑ تاریخ قرآن، ص۲۶۳ - ۲۶۴.
  43. ↑ تاریخ قرآن، ص۴۸.
  44. ↑ صبح الأعشی، ج۱، ص۱۲۶.
  45. ↑ «لَا أَشْبَعَ اللَّهُ بَطْنَهُ»؛ مکاتیب الرسول (۲ جلدی)، ج۱، ص۲۱۰ و چاپ جدید، ج۱، ص۱۶۱.
  46. ↑ مجالس المؤمنین، ج۲، ص۹۷.
  47. ↑ مکاتیب الرسول، ج۱، ص۲۷؛ عقد الفرید، ج۴، ص۲۱۵.
  48. ↑ عقد الفرید، ج۴، ص۲۱۲؛ مکاتیب الرسول، ج۱، ص۲۶ و چاپ جدید (۴ جلدی)، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۷.
  49. ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج3، ص 45 - 49.
  50. ↑ صبح الأعشی، ج۱، ص۸۵ و ۱۲۵.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=کاتبان_وحی_در_تاریخ_اسلامی&oldid=1228186»