←معانی صراط مستقیم در تفاسیر قرآن کریم
| خط ۲۳: | خط ۲۳: | ||
*در تفاسیر قرآن کریم معانی بسیاری برای واژه صراط و ترکیب وصفی [[صراط مستقیم]] ذکر شده است که برای سهولت کار می‌توان همه آنها را در سه عنوان زیر دسته بندی می‌شود: | *در تفاسیر قرآن کریم معانی بسیاری برای واژه صراط و ترکیب وصفی [[صراط مستقیم]] ذکر شده است که برای سهولت کار می‌توان همه آنها را در سه عنوان زیر دسته بندی می‌شود: | ||
۱)'''خدا و کتاب خدا''': | ۱) '''خدا و کتاب خدا''': | ||
در برخی از تفاسیر به توحید، خداوند و طاعت او صراط مستقیم اطلاق شده است؛ به عنوان نمونه در تفسیر لباب التأویل فی معانی التنزیل ذیل آیه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ}}﴾}}<ref>آل عمران/۵۰.</ref> صراط مستقیم به توحید تعبیر شده است: ... یعنی التوحید» (الخازن، بیتا: ۳۷۷) و در تیسیر التفسیر در تفسیر آیه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|وَأَنْ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ}}﴾}}<ref>یس/۶۱.</ref>؛ طاعت الهی که آدمی را به طریق مستقیم می‌رساند، صراط مستقیم خوانده شده است: مرا اطاعت کنید که طاعت و پیروی از من همان است که شما را به راه مستقیم و راست متصل می‌کند <ref>اطیعونی، فإن طاعتی هی التی توصلکم إلى الطریق المستقیمه (الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر ۱۴۲).</ref> گاهی نیز به قرآن کریم صراط مستقیم اطلاق شده است؛ به عنوان نمونه در تفسیر ابن السلام صراط مستقیم چنین است: "فالصراط: القرآن..." <ref>تفسیر ابن عبدالسلام. موقع التفاسیر ۵.</ref>، یا در تفسیر الزحیلی به نقل از [[امام علی|امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} از قرآن کریم به صراط مستقیم و حبل الله تعبیر شده است: روى الترمذی عن علی بن أبی طالب مرفوعا: القرآن: صراط الله المستقیم، و حبل الله المتین <ref>الزحیلی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج. الطبعة الثانیة. دمشق: دار الفکر المعاصر (۱۴۱۸ق) ج۶: ۵۲.</ref> | در برخی از تفاسیر به توحید، خداوند و طاعت او صراط مستقیم اطلاق شده است؛ به عنوان نمونه در تفسیر لباب التأویل فی معانی التنزیل ذیل آیه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ}}﴾}}<ref>آل عمران/۵۰.</ref> صراط مستقیم به توحید تعبیر شده است: ... یعنی التوحید» (الخازن، بیتا: ۳۷۷) و در تیسیر التفسیر در تفسیر آیه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|وَأَنْ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ}}﴾}}<ref>یس/۶۱.</ref>؛ طاعت الهی که آدمی را به طریق مستقیم می‌رساند، صراط مستقیم خوانده شده است: مرا اطاعت کنید که طاعت و پیروی از من همان است که شما را به راه مستقیم و راست متصل می‌کند <ref>اطیعونی، فإن طاعتی هی التی توصلکم إلى الطریق المستقیمه (الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر ۱۴۲).</ref> گاهی نیز به قرآن کریم صراط مستقیم اطلاق شده است؛ به عنوان نمونه در تفسیر ابن السلام صراط مستقیم چنین است: "فالصراط: القرآن..." <ref>تفسیر ابن عبدالسلام. موقع التفاسیر ۵.</ref>، یا در تفسیر الزحیلی به نقل از [[امام علی|امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} از قرآن کریم به صراط مستقیم و حبل الله تعبیر شده است: روى الترمذی عن علی بن أبی طالب مرفوعا: القرآن: صراط الله المستقیم، و حبل الله المتین <ref>الزحیلی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج. الطبعة الثانیة. دمشق: دار الفکر المعاصر (۱۴۱۸ق) ج۶: ۵۲.</ref> | ||
۲)'''راه حق و دین الهی''': | ۲) '''راه حق و دین الهی''': | ||
از دین نیز به صراط مستقیم یاد | از دین نیز به صراط مستقیم یاد شده است: دین صراط مستقیم نامیده شده است<ref>الزحیلی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج. الطبعة الثانیة. دمشق: دار الفکر المعاصر (۱۴۱۸ق) ج۶: ۵۲.</ref> که این طریق را طریق معتدل خوانده اند<ref>الزحیلی، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعة و المنهج. الطبعة الثانیة. دمشق: دار الفکر المعاصر (۱۴۱۸ق) ج۶: ۵۶.</ref> و در بسیاری از تفاسیر منظور از صراط مستقیم، دین اسلام، اسلام، دین قویم و... ذکر گردیده است؛ "وهداه إلى صراط مستقیم؛ إلى ملة الإسلام" <ref>الزمخشری، بیتا، ۳: ۴۱۰.</ref> یا به شریعت اطلاق شده است: نزدیک‌ترین راه به حق تعالی که موسوم به شریعت است و توجه بدان مقترن به سعادت است، صراط مستقیم است که در شریعت محمدی بدان توجه داده داشته است <ref>أقرب الطرق إلى الحق المعرف بالشریعه الذی قرنت السعاده بالتوجه إلیه هو الصراط المستقیم الذی نبه علیه فی الشریعه المحمدیه؛ (فناری، مصباح الأنس. با حواشی و تعلیقات میرزا هاشم اشکوری، امام خمینی و... چاپ اول. تهران: انتشارات مولی ۶۳۱ - ۶۳۰).</ref> در تفسیر المیزان به نقل از [[امام صادق]] {{ع}} آمده که صراط مستقیم، طریق معرفت الله است: "و فی المعانی، عن الصادق {{ع}} قال: هی الطریق إلى معرفة الله...." <ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ج ۱: ۳۲.</ref> در تفسیر جلالین نیز ذیل تفسیر آیه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ}}﴾}}<ref>هود ۵۶.</ref> صراط مستقیمی که پروردگار بر آن است، "طریق حق و عدل" ذکر گردیده است: ... أی طریق الحق و العدل <ref>المحلی و السیوطی، تفسیر الجلالین. الطبعه الأولى. القاهره: دار الحدیث ۲۹۲.</ref> | ||
گاهی نیز به ملائمات دین و طریق حق تعالی اطلاق شده است؛ به عنوان نمونه در تفسیر لباب التأویل فی معانی التنزیل ذیل آیه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ}}﴾}}<ref>بقره ۱۴۲.</ref> جهت کعبه و قبله ابراهیمی [[صراط مستقیم]] است که خداوند هر کس را که بخواهد بدان سوی هدایت می‌فرماید: "و هو قوله: {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|يَهْدِي مَن يَشَاء}}﴾}} "یعنی من عبادی إلى صراط مستقیم" یعنى إلى جهة الکعبه و هی قبله إبراهیم علیه السلام <ref>الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر ۱۰۷.</ref> در تفسیر نسفی نیز ذیل آیه یاد شده چنین معنایی از صراط مستقیم یاد شده است <ref>ر.ک؛ النسفی، تفسیر نسفی، چاپ سوم. تحقیق دکتر عزیزالله جوینی. تهران: انتشارات سروش. بیتا: ۷۵</ref>. همچنین در تفسیر الباب التاویل فی معانی التنزیل ذیل آیه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ}}﴾}}<ref>آل عمران ۱۰۱.</ref> آمده است که صراط مستقیم "راه روشن حق" است؛ طریق حقی که سرانجام به بهشت ختم می‌شود: "أی إلى طریق واضح و هو طریق الحق المؤدی إلى الجنة" <ref>الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر بیتا: ۴۲۷.</ref> افزون بر این، در همین تفسیر ذیل آیه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ}}﴾}}<ref>نحل/۷۴.</ref> "سیرت صالحه و دین استوار" همان صراط مستقیم ذکر شده است: "یعنی على سیرة صالحة و دین قویم<ref>الخازن؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، موقع التفاسیر بیتا: ۱۹۷.</ref> در تیسیر التفسیر نیز چند معنا برای "صراط ربک" ذکر شده است که عبارتند از طریق خوشنودی خداوند: صراط پروردگارت طریق اوست که او را خوشنود می‌کند و دین اوست که استوار است و هیچ انحرافی ندارد<ref>صراط ربک: طریقه الذی ارتضاه، و دینه القیوم المستقیم، الذی لا اعوجاج فیه ولا زیغ.</ref><ref>القطان، تیسیر التفسیر. موقع التفاسیر ۷.</ref> و در تفسیر صراط مستقیم، آن را راه استوار عقاید صحیح و شرایع حقه می‌داند: صراط مستقیم، راه استوار باورهای درست و دین‌های حقه است<ref>صراط مستقیم، طریق قویم من عقائد صحیحه و مشرائع حقه.</ref><ref>القطان، تیسیر التفسیر. موقع التفاسیر ۱۳۷.</ref> | |||
۳) '''نبوت و امامت''': | |||
۳)'''نبوت و امامت''': | |||
در بعضی از تفاسیر نیز به [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]] {{صل}}، [[ائمه]] {{عم}} به طور عموم و [[امام علی|امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} به طور خاص اشاره شده است که اغلب این تفاسیر شیعی هستند؛ به عنوان مثال در مجمع البیان فی التفسیر القرآن ذیل آیه ۵ سوره مبارکه فاتحة الکتاب، پیامبر {{صل}} و [[ائمه]] {{عم}} جانشین او، صراط مستقیم یاد شده است: "اله النبی {{صل}} و الأئمه القائمون مقامه<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن با مقدمه محمدجواد بلاغی، چاپ سوم. تهران: انتشارات ناصرخسرو ج ۱: ۱۰۴.</ref> در تفسیر نورالثقلین نیز به نقل از کتاب احتجاج طبرسی و در ضمن حدیث خطبه غدیر از قول پیامبر اکرم آمده است که آن حضرت فرمود: من صراط مستقیمی هستم که خداوند به پیروی از آن امر فرموده است. پس از من نیز [[امام علی]] {{ع}} و [[ائمه]] و فرزندانی که از صلب او هستند، صراط مستقیم خواهند بود که هادی حق هستند و با او معادل هستند (...) | در بعضی از تفاسیر نیز به [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]] {{صل}}، [[ائمه]] {{عم}} به طور عموم و [[امام علی|امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} به طور خاص اشاره شده است که اغلب این تفاسیر شیعی هستند؛ به عنوان مثال در مجمع البیان فی التفسیر القرآن ذیل آیه ۵ سوره مبارکه فاتحة الکتاب، پیامبر {{صل}} و [[ائمه]] {{عم}} جانشین او، صراط مستقیم یاد شده است: "اله النبی {{صل}} و الأئمه القائمون مقامه<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن با مقدمه محمدجواد بلاغی، چاپ سوم. تهران: انتشارات ناصرخسرو ج ۱: ۱۰۴.</ref> در تفسیر نورالثقلین نیز به نقل از کتاب احتجاج طبرسی و در ضمن حدیث خطبه غدیر از قول پیامبر اکرم آمده است که آن حضرت فرمود: من صراط مستقیمی هستم که خداوند به پیروی از آن امر فرموده است. پس از من نیز [[امام علی]] {{ع}} و [[ائمه]] و فرزندانی که از صلب او هستند، صراط مستقیم خواهند بود که هادی حق هستند و با او معادل هستند (...) | ||
در تفسیر المیزان نیز به نقل از [[امام سجاد]] {{ع}} در المعانی ذکر شده که آن حضرت جمیع [[ائمه]] {{ع}} را صراط مستقیم معرفی فرموده است: "و فی المعانی، أیضا عن السجاد(ع) قال:.... نحن أبواب الله و نحن الصراط المستقیم"<ref>عروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین. چاپ چهارم. تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی. قم: انتشارات اسماعیلیان.</ref> همچنان که در تفسیر نورالثقلین نیز [[امام صادق|امام جعفر صادق]] {{ع}} می‌فرماید ما [[ائمه]] صراط مستقیم الهی هستیم: "و باسناده إلى أبی عبد الله علیه السلام قال: والله نحن الصراط المستقیم"<ref>عروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین. چاپ چهارم. تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی. قم: انتشارات اسماعیلیان ۱۴۱۵ق، ج ۱: ۲۲.</ref> | در تفسیر المیزان نیز به نقل از [[امام سجاد]] {{ع}} در المعانی ذکر شده که آن حضرت جمیع [[ائمه]] {{ع}} را صراط مستقیم معرفی فرموده است: "و فی المعانی، أیضا عن السجاد(ع) قال:.... نحن أبواب الله و نحن الصراط المستقیم"<ref>عروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین. چاپ چهارم. تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی. قم: انتشارات اسماعیلیان.</ref> همچنان که در تفسیر نورالثقلین نیز [[امام صادق|امام جعفر صادق]] {{ع}} می‌فرماید ما [[ائمه]] صراط مستقیم الهی هستیم: "و باسناده إلى أبی عبد الله علیه السلام قال: والله نحن الصراط المستقیم"<ref>عروسی الحویزی، تفسیر نورالثقلین. چاپ چهارم. تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی. قم: انتشارات اسماعیلیان ۱۴۱۵ق، ج ۱: ۲۲.</ref> | ||
آنچه یاد شد، مواردی بود که در تفاسیر گوناگون قرآن کریم درباره مفاهیم [[صراط مستقیم]] یافته و ثبت شد. اما یادآوری این سخن از علامه طباطبائی در المیزان نیز ضروری است که می‌فرمایند: صراط مستقیم راهی است به سوی خدا که هر راه دیگری که خلایق به سوی خدا دارند، شعبه‌ای از آن است و هر طریقی که آدمی را به سوی خدا رهنمایی می‌کند، بهره‌ای از صراط مستقیم را داراست... پس صراط مستقیم عبارت می‌شود از صراطی که در هدایت مردم و رساندنشان به سوی غایت و مقصدشان تخلف نکند، و صد در صد این اثر خود را ببخشد، همچنان که خدای تعالی در آیه شریفه {{عربی|اندازه=155%|﴿{{متن قرآن|فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا}}﴾}}<ref>اما کسانی که به خدا ایمان آوردند و به او متمسک شدند، پس بزودی آنها را در رحمت و فضل خود داخل می‌گرداند وآنها را بسوی صراط مستقیم هدایت می‌کند نساء /۱۷۵.</ref> آن راهی را که هرگز در هدایت رهرو خود تخلف ننموده، و دائما در حال خود باقی است، صراط مستقیم نامیده است<ref>موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ج ۱: ۵۲.</ref><ref>[[سعید قاسمی پرشکوه|قاسمی پرشکوه، سعید]] و [[محمد حسین خوانین‌زاده|خوانین‌زاده، محمد حسین]]؛ [[صراط مستقیم در تفاسیر قرآن و آثار ابن عربی (مقاله)|صراط مستقیم در تفاسیر قرآن و آثار ابن عربی]] صفحه ۲۹ تا ۳۳.</ref> | |||
==ابليس و [[صراط مستقیم]]== | ==ابليس و [[صراط مستقیم]]== | ||
*اعتراف ابلیس، به مستقیم بودن صراط الهی: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ }}﴾}}<ref> همه فروتنی کردند جز ابلیس؛ سوره اعراف، آیه:۱۱.</ref> و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ }}﴾}}<ref> پس از آنجا که مرا بیراه نهادی بر سر راه راست تو، به کمین آنان می‌نشینم؛ سوره اعراف، آیه:۱۶.</ref>. | *اعتراف ابلیس، به مستقیم بودن صراط الهی: {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ }}﴾}}<ref> همه فروتنی کردند جز ابلیس؛ سوره اعراف، آیه:۱۱.</ref> و {{عربی|اندازه=150%|﴿{{متن قرآن|فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ }}﴾}}<ref> پس از آنجا که مرا بیراه نهادی بر سر راه راست تو، به کمین آنان می‌نشینم؛ سوره اعراف، آیه:۱۶.</ref>. | ||