خواب در معارف و سیره نبوی: تفاوت میان نسخه‌ها

==[[زمان]] [[خواب]] و استراحت==

می‌دانیم که تعیین زمان مناسب برای خواب، آثار جسمی و [[روحی]] بسیاری در پی دارد. آنان که همچون [[پیامبر اعظم]]{{صل}} بخشی از شب را به [[عبادت]] و [[شب‌زنده‌داری]] اهتمام می‌ورزند، تلاش دارند که زمان خواب خود را به تأخیر نیندازند تا جسمشان قوت و [[نشاط]] لازم را برای [[بیداری]] در بخشی از شب داشته باشند. این مهم در [[سیره پیامبر اعظم]]{{صل}} آشکارا دیده می‌شود. بنا بر [[روایات]] نقل شده از برخی [[همسران پیامبر]]، آن حضرت اول شب را برای خواب و استراحت خود برمی‌گزید و پس از مقداری استراحت برمی‌خاست و به [[تهجد]] مشغول می‌شد<ref>{{عربی|عن الأسود بن يزيد، قال: سألت عايشة عن صلاة رسول الله{{صل}} بالليل، فقالت: كان ينام اول الليل ثم يقوم...}}. (الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۲۳؛ الطیالسی، مسند، ص۱۹۸؛ الجواهری، مسند ابن جعد، ص۳۷۳؛ النسائی، السن الکبری، ج۱، ص۴۱۳؛ ابن راهویه، مسند، ج۳، ص۸۵۲).</ref>.

==مقدار خواب و استراحت==

بنا بر آنچه از [[قرآن کریم]] و روایات دریافتنی است، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} شب‌هنگام اندکی استراحت می‌کرد و بخش بیشتر شب را به عبادت و تهجد مشغول می‌شد. این امر بدان جهت است که خواب اندک و به مقدارِ [[ضرورت]]، و [[پرهیز]] از [[پرخوابی]]، جزء [[تعالیم]] [[مکاتب الهی]] است. برای مثال در روایتی از [[امام کاظم]]{{ع}} چنین می‌خوانیم: «[[خداوند]]، فرد پرخواب و بی‌کار را [[دوست]] ندارد»<ref>{{متن حدیث|عَنْ بَشِيرٍ الدَّهَّانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى{{ع}} يَقُولُ‌: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ يُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ}}. (الکلینی، الکافی، ج۵، ص۸۴، ح۲؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۸، ح۳۶۳۵)</ref>.

==مکان [[خواب]] و استراحت==

بنا بر روایتی دیگر هنگامی که یکی از [[اصحاب]]، رسول خدا{{صل}} را در [[حال]] استراحت بر حصیر دید و اثر حصیر را بر جسم او [[مشاهده]] کرد، عرضه داشت: [[شهادت]] می‌دهم که تو [[رسول]] خدایی و نزد [[خدا]] با کرامت‌تر از [[کسرا]] و [[قیصری]]، هرچند آنان از [[دنیا]] بهره‌مندند و شما این‌چنین بر [[حصیر]] استراحت می‌کنید، به گونه‌ای که اثر آن بر جسمتان باقی می‌مانَد. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز در پاسخ فرمود: «آیا [[راضی]] به این نیستی که دنیا از برای ایشان و [[آخرت]] از برای ما باشد؟<ref>{{متن حدیث|... أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ لَهُمُ الدُّنْيَا وَ لَنَا الْآخِرَةُ}}. (ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۹؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۱۳۲)</ref>».

یکی از [[همسران پیامبر]]{{صل}} نیز مکان [[خواب]] حضرت را قطعه پوستی انباشته از الیاف خرما گزارش کرده است<ref>{{عربی|عن عايشة: كان ضجاع النبي{{صل}} الذي ينام عليه بالليل من آدم محشوا ليفا}}. (ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۶۴؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۶، ص۴۸، ۵۶، ۲۰۷ و ۲۱۳؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۶، ص۱۴۵؛ القزوینی، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۹۰)</ref>. در پاره‌ای از [[روایات]]، همین توصیف برای بالش آن حضرت نیز ذکر شده است<ref>ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۳۶۹.</ref>.

==[[آداب]] قبل از خواب و استراحت==

#'''مسواک''': بنا به نقل [[طبرسی]]، پیامبر اکرم{{صل}} هر شب سه بار مسواک می‌کرد: یک بار قبل از خواب، یک بار پس از خواب (قبل از وضو برای [[تهجّد]]) و یک بار نیز هنگام بیرون رفتن برای [[نماز صبح]]. چوب مسواک حضرت نیز بنا به توصیه [[جبرئیل]]، چوب «اَراک»<ref>چوب اراک گیاهی است که پس از مرطوب شدن از هم باز می‌شود و همچون مسواک‌های امروزی برای تمیز کردن دندان‌ها مفید است و مزه ترش آن نیز بوی بد دهان را از بین می‌برد. (مجلسی، بحار الانوار، ج۷۷، ص۳۴۳)</ref> بود<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} يَسْتَاكُ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَ يَأْخُذَ مَضْجَعَهُ}}. (الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۸)؛ {{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} يَسْتَاكُ كُلَّ لَيْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَى وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ كَانَ يَسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ{{ع}}}}. (الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۹؛ نیز بنگرید به: ابن ابی‌شیبه، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷)</ref>. در برخی [[روایات]] نیز می‌خوانیم که آن حضرت در یک شب چندین بار [[مسواک]] می‌کرد<ref>{{متن حدیث|أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ‌{{صل}} كَانَ يَسْتَاكُ فِي اللَّيْلَةِ مِرَاراً}}. (ابن ابی‌شیبة، المصنف، ج۱، ص۱۹۶، ح۱۷).</ref> که از جمله بین هر دو رکعت از [[نماز شب]] بود<ref>{{متن حدیث|إِنَّ الْمُصْطَفَى‌{{صل}} كَانَ يَسْتَاكُ بَيْنَ كُلِّ رَكْعَتَيْنِ مِنْ صَلَاةِ اللَّيْلِ}}؛ (المناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۵، ص۲۸۵).</ref> و نیز پس از هر بار برخاستن از [[خواب]]<ref>{{متن حدیث|إِنَّهُ كَانَ يَسْتَاكُ فِي كُلِّ مَرَّةٍ قَامَ مِنْ نَوْمِهِ}}. (الکلینی، الکافی، ج۳، ص۴۴۵، ح۱۳).</ref>. به نظر می‌رسد مسواک‌های مکرر با چوب [[اراک]]- ضمن [[سهولت]] در انجام مسواک - برای از بین رفتن بوی دهان به هنگام [[نماز]] و پس از خواب بوده است.

#'''[[وضو]]''': در [[روایت]] [[حسن بن علی علوی]] آمده است که [[امام هادی]]{{ع}} درباره [[آداب]] خواب [[اهل بیت]]{{عم}} به ده مورد اشاره فرمود که از جمله آنها وضوی قبل از خواب است<ref>{{متن حدیث|... سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ الْعَلَوِيَّ يَقُولُ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا{{ع}} يَقُولُ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عِنْدَ نَوْمِنَا عَشْرُ خِصَالٍ الطَّهَارَةُ وَ تَوَسُّدُ الْيَمِينِ وَ تَسْبِيحُ اللَّهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ وَ تَحْمِيدُهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ وَ تَكْبِيرُهُ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِينَ وَ نَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ بِوُجُوهِنَا وَ نَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَى آخِرِهَا فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ أَخَذَ بِحَظِّهِ مِنْ لَيْلَتِهِ}}. (ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰).</ref>. موارد دیگر نیز مربوط به چگونگی [[خواب]] و [[دعا]] و [[اذکار]] پیش از خواب است که در ادامه مباحث خواهد آمد. از آنجا که حضرت این ویژگی‌ها را برای [[اهل بیت]]{{عم}} معرفی کرده، می‌توان [[پیامبر اکرم]]{{صل}} را نیز مشمول این [[روایت]] دانست.

#'''دعا و اذکار قبل از خواب''': بنا بر روایت [[امام هادی]]{{ع}} - که پیش‌تر به آن اشارت رفت - اهل بیت{{عم}} قبل از خواب مقیّد بودند که [[فاتحة الکتاب]]، [[آیة الکرسی]]، [[آیه]] {{متن قرآن|شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ...}}<ref>«خداوند - که به دادگری ایستاده است - و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.</ref> و ۳۳ مرتبه [[سبحان الله]]، ۳۳ مرتبه الحمدلله و ۳۴ مرتبه [[الله اکبر]] را قرائت کنند<ref>ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰.</ref>. پیامبر اکرم{{صل}} پس از [[قرائت]] آیة الکرسی می‌فرمود: [[به نام خدا]]، به [[خدا]] [[ایمان]] آوردم و به [[طاغوت]] [[کافر]] شدم. خدایا! در خواب و بیداری مرا [[حفظ]] فرما<ref>{{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ كَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ اللَّهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَ فِي يَقَظَتِي}}. (الکلینی، الکافی، ج۲، ص۵۳۶، ح۴).</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} پیش از خواب سه [[سوره]] {{متن قرآن|قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ}}<ref>«بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ}}<ref>«بگو: به پروردگار سپیده‌دم پناه می‌برم» سوره فلق، آیه ۱.</ref> و {{متن قرآن|قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ}}<ref>«بگو: به پروردگار آدمیان پناه می‌برم» سوره ناس، آیه ۱.</ref> را نیز قرائت می‌کرد و بر کف هر دو دست می‌دمید و به اعضای مختلف بدن خود می‌مالید؛ بدین‌گونه که از سر [[مبارک]] شروع می‌کرد و سپس به صورت و دیگر قسمت‌های بدن می‌کشید و این کار را سه بار تکرار می‌نمود<ref>{{متن حدیث|أَنَّ النَّبِيَّ{{صل}} كَانَ إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ كُلَّ لَيْلَةٍ جَمَعَ كَفَّيْهِ ثُمَّ نَفَثَ فِيهِمَا فَقَرَأَ فِيهِمَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ ثُمَّ يَمْسَحُ بِهِمَا مَا اسْتَطَاعَ مِنْ جَسَدِهِ يَبْدَأُ بِهِمَا عَلَى رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ وَ مَا أَقْبَلَ مِنْ جَسَدِهِ يَفْعَلُ ذَلِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ}}؛ (الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۱۸؛ ابن نصر، منتخب مسند عبد بن حمید، ص۴۳۱).</ref>.

به جز [[اذکار]]، [[آیات]] و سوره‌های یاد شده در روایاتِ [[سیره]] نیز به دعاهایی برمی‌خوریم که [[رسول خدا]]{{صل}} به هنگام رفتن به محل [[خواب]] و پیش از خواب، آنها را قرائت می‌کرد.

[[به نام خدا]] می‌میرم و زنده می‌شوم و بازگشت به سوی اوست. خداوندا! ترسم را به [[ایمنی]] تبدیل کن و عیبم بپوشان و امانتم ادا کن<ref>{{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ أَمُوتُ وَ أَحْيَا وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ اللَّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِي وَ اسْتُرْ عَوْرَتِي وَ أَدِّ عَنِّي أَمَانَتِي}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳ و ج۷۳، ص۲۰۲)</ref>.

[[حمد]] خدایی را که ما را [[سیر]] و [[سیراب]] و کفایت کرد و [[پناه]] داد. پس چه بسیارند که نه کفایت کننده دارند، نه [[پناه دهنده]]<ref>{{متن حدیث|الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَطْعَمَنَا وَ سَقَانَا وَ كَفَانَا وَ آوَانَا فَكَمْ مِمَّن لا كافِيَ لَهُ وَ لا مُؤوِيَ}}. ابن حنبل، مسند احمد، ج۳، ص۱۵۳، ۱۶۷و ۲۵۳؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۸، ص۷۹)</ref>.

[[رسول خدا]]{{صل}} برای کسب [[توفیق]] [[تهجّد]] و [[شب‌زنده‌داری]]، دعایی [[تعلیم]] می‌کرده که [[امام صادق]]{{ع}} آن را چنین نقل نموده است:

==چگونگی [[خواب]] و استراحت==

#'''رو به [[قبله]] و بر [[پهلوی]] راست''': [[حیات]] [[توحیدی]] انسان‌های [[الهی]] به گونه‌ای است که در همه لحظات رو به خدایند. آنان افزون بر آنکه [[قلب]] و جانشان همواره رو به خداست<ref>{{متن قرآن|إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ}} «من با درستی آیین روی خویش به سوی کسی آورده‌ام که آسمان‌ها و زمین را آفریده است و من از مشرکان نیستم» سوره انعام، آیه ۷۹.</ref>، سعی دارند که با رو به قبله کردن [[جسم]] خود در حالات مختلف نیز [[کمال توحید]] را در حرکات خود جلوه‌گر سازند. در [[روایات]] [[سیره]] چنین نقل شده که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} هماره رو به [[قبله]] می‌نشست<ref>{{عربی|و كان{{صل}} له اكثر ما يجلس مستقبل القبلة}}. (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۲۷)</ref> و [[اهل بیت]]{{عم}} نیز به هنگام [[خواب]] رو به قبله می‌خوابیدند<ref>ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰.</ref>. با توجه به دیگر روایات مشخص می‌شود که نوع خواب آنان همچون خواباندن میت در [[قبر]]، بر [[پهلوی]] راست و رو به قبله بوده است؛ در حالی که دست راست را زیر گونه راست می‌نهادند<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ اضْطَجَعَ عَلَى شِقِّهِ الْأَيْمَنِ وَ وَضَعَ يَدَهُ الْيُمْنَى تَحْتَ خَدِّهِ الْأَيْمَنِ‌}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸؛ یحصبی، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی{{صل}}، ج۱، ص۸۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳).</ref>. با توجه به تشابه خواب و [[مرگ]] می‌توان گفت این نوع [[خوابیدن]] به گونه‌ای یادآور مرگ برای [[آدمی]] است<ref>در آیه‌ای از سوره زمر می‌خوانیم: {{متن قرآن|اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا...}} «خداوند، جان‌ها را هنگام مرگشان و آن (جان) را که نمرده است هنگام خوابیدن آن می‌گیرد.».. (سوره زمر، آیه ۴۲). رسول خدا{{صل}} نیز خطاب به بنی‌هاشم در جریان یوم الأنذار چنین فرمود: {{متن حدیث|يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، إِنَّ الرَّائِدَ لَا يَكْذِبُ أَهْلَهُ‌. وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيّاً، لَتَمُوتُنَّ كَمَا تَنَامُونَ، وَ لَتُبْعَثُنَّ كَمَا تَسْتَيْقِظُونَ...}}. (شیخ صدوق، الاعتقادات، ص۶۵).</ref>.

==[[آداب]] بعد از خواب و استراحت==

#'''[[تلاوت]] آیاتی از [[سوره آل عمران]]''': [[شیخ طوسی]] از [[امام صادق]]{{ع}} چنین نقل می‌کند که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از [[بیدار]] شدن از [[خواب]] شبانه، به [[آسمان]] نظر می‌کرد و ده [[آیه]] آخر سوره آل عمران (۱۹۰ - ۲۰۰) را تلاوت می‌فرمود<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۳۴.</ref>. در بخشی از این آیه می‌خوانیم: {{متن قرآن|إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}}<ref>«بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است * (همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰-۱۹۱.</ref>.

#'''[[مسواک]] کردن''': پیش‌تر گفته شد که [[رسول خدا]]{{صل}} در طول یک شب چندین بار مسواک می‌کرد: قبل از خواب و پس از برخاستن از [[خواب]]. در هر نوبت از شب نیز که برمی‌خاست، [[مسواک]] می‌نمود و سپس [[وضو]] می‌ساخت. بنا بر برخی [[روایات]]، ایشان بین هر دو رکعت [[نماز]] و نیز قبل از خروج برای [[نماز صبح]] نیز به این کار اقدام می‌کرد<ref>بنگرید به: الکلینی، الکافی،ج۳، ص۴۴۵، ح۱۳؛ ابن ابی‌شیبة، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷ و ص۱۹۶، ح۱۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶ ۱، ص۲۵۳.</ref>.

== منابع ==