امامت در معارف و سیره سجادی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث امامت است. "امامت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امامت در لغت - امامت در قرآن - امامت در حدیث - امامت در نهج البلاغه - امامت در کلام اسلامی - امامت در معارف و سیره رضوی - امامت از دیدگاه اهل سنت - امامت در اصول فقه - امامت در فقه سیاسی - امامت در معارف دعا و زیارات - امامت در معارف و سیره سجادی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امامت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

واژه امام مشتق از “أمّ” و به معنای هر چیزی است که چیزهای دیگری به آن ضمیمه می‌شود، نسبت داده می‌شود، از او پیدا می‌شود و یا الهام گرفته می‌شود. امام به معانی مختلفی به کار می‌رود، از جمله به معنای پیشوا و رهبری که از او پیروی می‌شود. امامت منصب الهی جانشینی پیامبر(ص) در راهبری دینی و دنیوی امت اسلامی است.

امامت در ساختار تفکر سیاسی و فرهنگی اسلام نقش فعال و حیات‌بخش دارد، به گونه‌ای که اسلام بدون امامت آئینی جامد و نمایی بی‌محتوا و کالبدی بدون روح است. فضای سیاسی خفقان‌آور موجود در عصر امام زین‌العابدین(ع) باعث عدم آشنایی عموم مردم با امامت گردید. در این راستا امام(ع) در سخت‌ترین و خطرناک‌ترین دوران حکومت اموی، برای شناساندن مقام و جایگاه اهل‌بیت(ع) به عنوان امامان امت و ادامه‌دهندگان راه رسالت، از راهبردی خلاقانه مدد گرفته است و آن عبارت است از ذکر صلوات‌های مکرّر بر محمد و آل طاهرینش به انواع گوناگون در خلال دعاهای صحیفه. حضرت در متن صلوات‌ها با به‌کارگیری واژگان و تعابیری کوتاه و پرمحتوا، به ویژگی‌ها و مقامات والا و منحصربه‌فرد امام همچون عصمت، برتری علمی، برگزیدگی، تقرب و رفعت مقام... و نیز وظایف متقابل امام و مردم اشاره می‌کند.

اهمّ مباحثی که امام سجاد(ع) پیرامون امامت مطرح می‌کند حول سه محور می‌چرخد: ۱ - ویژگی‌های امام؛ ۲ - وظایف و مسئولیت‌های امام؛ ۳ - وظایف مردم نسبت به امام.

ویژگی‌های امام

• عصمت: یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های هر امام شیعه عصمت است که با استفاده از قاعده لطف و حکمت الهی اثبات می‌گردد. از آنجا که امام(ع) تمام مسئولیت‌ها و وظایف پیامبر(ص) را به جز دریافت و ابلاغ وحی به عهده دارد، بنابراین باید همچون پیامبر(ص) عصمتی همه جانبه داشته باشد. امام سجاد(ع) با بیان «أَطَايِبِ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِهِ‏» به ویژگی انحصاری اهل بیتی که منزه از نقائص و دور از تمام زشتی‌ها و متصف به تمام صفات کمالیه و معصوم می‌باشد، اشاره می‌کند؛ و همچنین با تأکید بر تطهیر و پاکی آنان از رجس و پلیدی به خواست خداوند، «وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِيراً بِإِرَادَتِكَ» به نحو دیگری به عصمت ائمه اشاره می‌نماید. بنابراین یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اهل‌بیت برای منصب والای امامت پاکی و عصمت ایشان است. حضرت با آوردن این سخنان، به مضمون آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ اشاره می‌نماید و در حقیقت مصداق واقعی اهل بیت را همانا معصومین(ع) معرفی می‌کند. امام سجاد(ع) تنها به تطهیر اهل‌بیت اشاره ننموده بلکه می‌فرماید: «تَطْهِيراً بِإِرَادَتِكَ» تا اراده الهی را در این تطهیر بیشتر نمودار سازد و به مردم اعلام کند که جانشین پیامبر با اراده خداوند این مقامات را کسب نموده و شایسته امامت شده است؛ لذا هر کسی شایسته این مقام نیست. این کلام حضرت خود اعتراضی است به کسانی که بعد از رحلت پیامبر(ص) خودسرانه، اراده بی‌تدبیرانه خودشان را بر اراده الهی ترجیح دادند و حق ائمه(ع) را نادیده گرفتند و بر این خاندان مطهر ستم‌ها روا داشتند. امام سجاد(ع) در جای جای صحیفه برای دفاع از مقام امامت، با صلوات‌های مکرر از ائمه(ع) با تعابیری همچون “طیّبین، طاهرین، انجبین، ابرار، اخیار، صفوه” یاد می‌کند. این ویژگی‌ها علاوه بر خاص نمودن مقام این بزرگواران، تأکیدی بر مقام عصمت و پاکی ایشان است.

• برگزیده الهی: یکی از شرایط امام وجود نصّ بر امامت اوست. امام سجاد(ع) از ویژگی برجسته اهل‌بیت(ع) که همان برگزیدگی الهی است چنین یاد می‌کند: «الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِكَ» مقصود از اختیار و برگزیدن اهل‌بیت این است که خداوند هم از نظر تکوین و خلقت و هم از نظر تشریع آنان را برگزیده است. بنابراین دیگران در انتخاب امام اختیاری ندارند و امامت امری منصوص می‌باشد. همچنین حضرت با عطف “عترت” بر “محمد” به برتری و برگزیدگی خاندان عترت بر سایر آفریده‌ها تأکید نموده است.

• خلیفه خدا: امام سجاد(ع) ائمه(ع) را خلیفه‌های خدا بر روی زمین و حجت‌های الهی بر بندگان می‌داند و بر آنها درود می‌فرستد.

• بهره‌مندی از علم الهی: امام سجاد(ع) امامان(ع) را خزینه‌دار علم الهی می‌داند؛ به این معنا که خداوند علم غیب - به استثنای علم اختصاصی - را به اهل‌بیت(ع) افاضه نموده تا آن را در خدمت هدایت انسان‌ها به کار برند. این علم مستقل و ذاتی نیست؛ بلکه لدنّی و خدادادی است و بهره‌مندی ائمه از آن، انتخابی و اختیاری است یعنی هرگاه اراده کنند آگاه می‌شوند.

• شفاعت‌کنندگان: امام سجاد(ع) به بهره‌مندی اهل‌بیت از مقام شفاعت اشاره می‌کند و اینکه مؤمن نباید به عمل صالح خویش اطمینان کرده و دل ببندد بلکه باید به مقام شفاعت پیامبر و اهل‌بیت امیدوار باشد.

• گواهان الهی: امام سجاد(ع) ائمه را به عنوان گواهان الهی معرفی می‌نماید.

• ملجأ و پناهگاه مردم: امام سجاد(ع) امام هر زمانه‌ای را ملجأ و پناهگاه مؤمنین می‌داند.

وظایف و مسئولیت‌های امام

• اجرای اوامر الهی در جامعه: امام سجاد(ع)، ائمه را کسانی می‌داند که خداوند توفیق هدایت خلقش را به دست ایشان داده است و آنان راهنمایانی برای ارشاد بندگان و مجریان اوامر الهی می‌باشند. ایشان در مقام گلایه از غاصبان خلافت، در جایگاه اقامه نماز عید، این مهم را فریاد می‌زند و جامعه‌ای را که امام معصوم در آن مسئولیت اجرایی و حضور سیاسی ندارد، چنین ترسیم می‌کند: “پس برگزیدگان و خلفای تو مغلوب و مقهور شدند و حقشان از کف بشد. اکنون می‌نگرند که احکامت دگرگون شده و کتابت به یک سو افتاده و فرایض تو به روش تو به جای آورده نمی‌شود و سنت‌های پیامبرت متروک مانده است. قدرت الهی عاملی برای ایفای نقش اجتماعی و سیاسی امام معصوم است. اگر در جامعه‌ای امام معصوم بخواهد به وظایف خود عمل کند، یعنی قانون و شریعت الهی را در جامعه اجرا نماید و امامت را از قوه به فعل برساند، باید بسط ید داشته باشد؛ لذا از خداوند، قدرت و نصرت الهی را برای ولی خود طلب می‌کند و از درگاه الهی می‌خواهد که او را با نیرومندترین ارکان قدرت خویش یاری فرماید و پشتش را محکم و بازوانش را توانا گرداند و تحت مراقبت خویش قرار دهد و در سایه خود حفظش نماید و به ملائکه خود یاری‌اش دهد و به لشکر پیروزمند خود مددش رساند. امام گشایش در کار، آسایش و یاری و تأیید الهی را برای اهل‌بیت(ع) طلب می‌نماید. و از خدا می‌خواهد دست قدرتش بر دشمنان گشوده گردد.
• هدایت‌گری: ائمه(ع) نشانه‌ها و مشعل‌های هدایت بشر به سوی کمال و سعادت هستند. امام سجاد(ع) در این راستا از نقش هدایتی امام این‌گونه یاد می‌نماید: “بار خدایا، در هر زمان دین خویش را به امامی یاری بخشیده‌ای و او را برپای داشته‌ای تا علم راهنمای بندگانت شود و در بلاد تو چراغ فروزان هدایت گردد”.
• حافظ دین: یکی از مسئولیت‌های خطیر ائمه(ع) پاسداری و نگهبانی از دین الهی است، از این رو امام سجاد(ع) اهل‌بیت(ع) را به عنوان حافظان و نگهبانان دین الهی معرفی می‌کند.
• مفسر قرآن: امام سجاد(ع) پس از آنکه از نزول قرآن سخن می‌گوید از ائمه(ع) به عنوان کسانی که علم تفسیر قرآن را به ارث برده‌اند، یاد می‌کند. لذا حضرت به عنوان مفسر قرآن در جای‌جای صحیفه به تبیین کلام وحی پرداخته و با شیوه‌های مختلف تلاش کرده است تا مصادیق واقعی آیات مورد اختلاف را تعیین کند و پرده از حقیقت بردارد. بنابراین متن صحیفه سجادیه به عنوان سخن امام معصوم برای شیعیان حکم روایت تفسیری معتبر را دارد.
• برپا داشتن کتاب و سنت: امام سجاد(ع) در ضمن دعایی به وظیفه حفظ کتاب و سنت رسول خدا(ص) توسط امام(ع) چنین اشاره می‌کند: “ای خداوند، کتاب خود، حدود و شرایع خود و سنت‌های پیامبر خود را بدو برپای دار و هرچه را ظالمان از معالم دینت میرانیده‌اند بدو زنده دار و بدو زنگ ستم ستمکاران از آیین خویش بزدای و بدو دشواری‌ها از راه خود دور گردان و به نیروی او کسانی را که از راه تو منحرف شده‌اند از میان بردار و آن کسان را که صراط مستقیم تو را راه کج جلوه می‌دهند نابود نمای”.

وظایف مردم نسبت به امام

• شکر نعمت امام: امام سجاد(ع) ضمن یادآوری نعمت والای ولایت و امامت، به مردم می‌آموزد همان‌طور که امام باید به واسطه امام بودنش، شاکر خداوند باشد، بندگان نیز باید شکر نعمت بهره‌مند بودن از امام را به جا آورند.
• توسل به ائمه: توسل به معنای وسیله و واسطه قرار دادن اهل‌بیت و امامان برای وصول به قرب الهی و برآوردن حاجات است. توسل به پیامبر و ائمه(ع) - که نشانه علاقه به آنها و اهمیت دادن به مقام و مکتب آنان است- هرگز به این معنا نیست که ایشان در عرض خداوند قرار دارند و مستقل از خداوند می‌توانند حاجات را برآورده کنند؛ بلکه آنان وسیله‌ای می‌باشند که خدایِ سبب‌ساز آنها را مجاری فیض و طریق وصول رحمت خود قرار داده و خود نیز مؤمنان را بر توسل بر چنین اسبابی امر نموده و می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، تقوای خدا را پیشه کنید و وسیله‌ای برای تقرب به او برگزینید». امام سجاد(ع) نیز ائمه(ع) را وسیله رسیدن به مقام قرب الهی و وصول به بهشت می‌داند. پس مردم برای تقرب به ذات الهی و ورود به بهشت باید به آنان متوسل شوند.
• تصدیق ائمه و اطاعت از ایشان: پس از شناخت امامان برحق نخستین وظیفه ما تصدیق آنان و اعتراف به حقانیت ایشان است: بار خدایا، مرا از کسانی قرار ده که تو را به یکتایی می‌پرستند و به تو ایمان آورده‌اند و پیامبرت را تصدیق کرده‌اند و امامان را به پیشوایی پذیرفته‌اند. همچنین امام سجاد(ع) کسانی را که به امامت ائمه(ع) معترف و پیرو راه ایشانند می‌ستاید و برایشان درخواست رحمت الهی می‌کند. امام سجاد(ع) اطاعت از امام را وظیفه الهی مردم می‌داند و می‌فرماید: «فرمان داده‌ای که به هرچه امام امر می‌کند اطاعت کنند و از هرچه نهی می‌کند باز ایستند و کس بر او پیشی نگیرد و کس از او واپس نماند». و برای موفق شدن در انجام این وظیفه چنین دعا می‌کند: «ما را از نیوشندگان و فرمانبرداران امر او قرار ده و چنان کن که در راه رضای او سعی کنیم و یاریش نماییم و مدافع او در برابر دشمنش باشیم».
• چنگ زدن به ریسمان ائمه(ع): ائمه(ع) به عنوان انسان‌های کامل، حبل و ریسمان محکمی هستند که به ریسمان الهی پیوند خورده‌اند و دستاویز و عروة الوثقای الهی‌اند که درآویختن به آنان سبب رستگاری است. پس هر کس به این ریسمان که به ریسمان الهی وصل است چنگ زند، و به امامش تمسک جوید و از او پیروی نماید از سقوط در بدبختی‌ها و هلاکت و عذاب آخرت نجات پیدا می‌کند.
• لعن بر دشمنان اهل‌بیت(ع): امام سجاد(ع) به عنوان الگوی عملی مسلمانان، دشمنان اهل‌بیت را چنین نفرین می‌نماید: «بار خدایا، لعنت کن دشمنان ایشان را از اولین و آخرین، و لعنت کن هرکس را که به اعمال آنان رضا می‌دهد و لعنت کن اتباع و پیروان ایشان را»..

جستارهای وابسته

منابع

1. خالقیان، ام‌البنین، مقاله «امامت»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس