انفاق در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث انفاق است. "انفاق" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

انفاق در قرآن - انفاق در حدیث - انفاق در نهج البلاغه - انفاق در معارف و سیره نبوی - انفاق در معارف دعا و زیارات - انفاق در معارف و سیره سجادی - انفاق در معارف و سیره رضوی - انفاق در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

رسول اکرم(ص) سخی‌ترین و بخشنده‌ترین مردم بود و می‌فرمود: "من، تربیت‌شده خدایم... خدای من، مرا به سخاوت و نیکی، امر و از بخل و ستم نهی کرده است؛ آن‌چه مبغوض خداست، بخل است...".

هرگز شبی نمی‌گذشت که درهم و دیناری نزد ایشان بماند و اگر چیزی زیاد می‌آمد تا شب کسی را نمی‌یافت که آن را به وی ببخشد، به خانه نمی‌رفت تا آن را به اهل آن برساند؛ از آن‌چه خدا روزی ایشان کرده بود، بیش از آذوقه همان سال بر نمی‌داشت، آن هم از ساده‌ترین چیزی که می‌یافت؛ یعنی از خرما و جو، و بقیه را در راه خدا انفاق می‌کرد و هر چه از او می‌خواستند، عطا می‌کرد و آن‌گاه سراغ آذوقه سال خود می‌رفت و از آن هم ایثار می‌کرد؛ و چه بسا پیش از تمام شدن سال، اگر چیزی به دستش نمی‌رسید، خود، به آذوقه نیازمند می‌شد.

ملک و املاکی ذخیره نداشت و با آن‌چه از سهم غنایم که به او می‌رسید و آن‌چه از غذایش اضافه می‌آمد، ملک و املاک می‌خرید و صدقه می‌داد. ایشان باغ‌هایی خرید و صدقه داد که تاکنون معروف‌اند.

بخشش ایشان به گونه‌ای بود که هرگز از تنگدستی نمی‌هراسید و آن‌چنان به نیازمندان کمک می‌کرد که سابقه نداشت. ابن عباس می‌گوید: "پیامبر(ص) از همه بخشنده‌تر بود و در ماه رمضان، از نسیم وزان هم بخشنده‌تر می‌شد". وی همچون باد تند و سریع، دارایی‌هایش را انفاق می‌کرد تا اینکه ماه تمام می‌شد.

هرگز در جواب کسی که از او چیزی می‌خواست، نه نمی‌گفت. هر که با او هم‌نشین می‌شد، خواسته‌ای نداشت؛ مگر اینکه برآورده می‌شد. بخشش‌هایش پایان نداشت و مسلمان و غیر مسلمان، همه از مرحمت‌هایش بهره‌مند می‌شدند. حماد بن سلمه از انس بن مالک - خادم آن حضرت - نقل کرده است که روزی مردی از آن حضرت گوسفندانش را خواست و حضرت هم تمام آنها را به او بخشید. پس وی میان قومش رفت و گفت: "ای مردم، اسلام بیاورید، به خدا که محمد(ص) عطا می‌کند به حدی که از فقر نمی‌ترسد".

نقل شده است، روزی زنی، لباس یا عبایی را که به دست خود دوخته و بر آن حاشیه زده و آن را تزیین کرده بود، به آن حضرت تقدیم کرد. پس آن حضرت عبا را گرفت؛ در حالی که برای پوشش خود به شدت بدان نیاز داشت. در این هنگام، مردی از اصحاب، جلو آمد و گفت: "چه لباس زیبایی؛ آن را به من می‌دهید تا بپوشم؟" رسول خدا(ص) فرمود: "بله"؛ و آن حضرت، لباس را مرتب کرد و آن را به آن مرد بخشید....‌ ابن شهاب نیز نقل کرده است که آن حضرت پس از فتح مکه، همراه تازه‌مسلمانان مکه برای جنگ به حنین رفتند. در این جنگ، قوای اسلام پیروز شد؛ پس، آن حضرت به صفوان بن امیه، دشمن سرسخت و به ظاهر مسلمان خود، صد رأس دام بخشید و سپس صد رأس دیگر هم به وی عطا کرد؛ ابن شهاب از سعید بن مسیب و او از صفوان نقل کرده است که: "به خدا! پیامبر اکرم(ص) به من عطا کرد، در حالی که منفورترین مردم نزد من بود؛ پس آن قدر به من عطا کرد تا اینکه محبوب‌ترین مردم نزد من شد".

سائلی نزد رسول خدا(ص) نمی‌آمد، مگر اینکه ایشان چیزی به او عطا می‌کرد. آن حضرت هر چه داشت، می‌بخشید و اگر چیزی نداشت که انفاق کند، به سائل می‌فرمود: خدا به تو عطا کند!" روایت شده است که رسول خدا(ص) تنها در غزوه هوازن، حدود پنج میلیون درهم بخشید؛ غنایمی که شش هزار اسیر، ۲۴ هزار نفر شتر، چهارصد هزار رأس گوسفند و چهار هزار اوقیه نقره بود و پیامبر(ص) همه آنها را بخشید و سپس فرمود: "آن‌قدر شتر و گوسفند به شما دادم که چیزی از آن برای من نماند. آیا چیزی از من خواستید و من بخل ورزیدم؟ به خدا قسم! من بخیل و ترسو و کذاب نیستم".

از امام صادق(ع) درباره انفاق آن حضرت پرسیده شد؛ فرمود: "روزی نزد آن حضرت یک اوقیه (=هفت مثقال) طلا بود و آن حضرت از اینکه ذره‌ای از این طلا نزدش بماند، به‌شدت کراهت داشت. پس شبانه، همه آنها را صدقه داد و چون صبح شد، چیزی نداشت تا به سائلی که نزدش آمد، بدهد".

رسول خدا(ص) به‌شدت، مشتاق و شیفته بخشش بود؛ به حدی که خداوند با نزول آیه ۲۹ اسراء، ایشان را از افراط در بخشش، منع و آن حضرت را موظف کرد، در بخشش‌های خود میانه رو باشد. درباره شأن نزول این آیه روایت شده است که روزی زنی پسرش را نزد رسول خدا(ص) فرستاد و گفت: "نزد رسول خدا(ص) برو و از او کمک بخواه؛ اگر گفت چیزی نزدم نیست، بگو پیراهنت را به من بده!" آن پسر آمد و چنین کرد. پس آن حضرت، لباسش را از تن در آورد و به او داد و چون لباس نداشت، نتوانست برای نماز به مسجد برود؛ سپس این آیه نازل شد: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا﴾..

رسول خدا(ص) بخشنده و بزرگ هر قوم و طایفه‌ای را بزرگ می‌شمرد و دیگران را نیز بدین کار سفارش می‌کرد و می‌فرمود: «‌ إِذَا أَتَاكُمْ‌ كَرِيمُ‌ قَوْمٍ‌ فَأَكْرِمُوهُ» و در حدیثی دیگر فرمود: "هرگاه بخشنده‌ای نزدتان آمد، به او احترام کنید، اگر چه مخالفتان باشد".

انفاق و رسیدگی به محرومان

اسلام، دین تعاون است و کمک‌رسانی به یکدیگر از اصول مسلّم آن شمرده می‌شود. رسول خدا(ص) در توسعه فرهنگ احسان و صدقات بسیار کوشید. این صدقات گاهی به صورت رسمی و زمانی غیررسمی، گاهی پنهانی و زمانی آشکارا به مستمندان می‌رسید. شکرانه نعمت، رسیدگی به محرومان است. در بینش اسلامی، در اموال دارندگان، حقی برای ناداران است: ﴿وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ﴾.

بر اساس آموزه‌های قرآنی، صدقات برای فقیران، در راه ماندگان، بدهکاران و افراد وامانده و کسانی بود که به تألیف قلوب نیاز داشتند. قلمرو آن حتی به بردگان، یتیمان، اسیران، و افرادی می‌رسید که در دین اسلام به سر نمی‌بردند. به همین دلیل، پیامبر مقداری از صدقه را برای جلب و جذب مسیحیان و یهودیان به اسلام اختصاص می‌داد. همچنین ایشان مردم را به انفاق سفارش می‌کرد. بر اثر تلاش‌های رسول الله(ص)، روحیه ایثارگری چنان در مسلمانان تقویت شد که نیاز دیگران را بر نیازهای خود مقدم می‌داشتند: ﴿وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾. آنان زندگی مستمندان را بخشی از زندگی خود به شمار می‌آوردند و در رفع نیازهای آنان می‌کوشیدند و این همه را در پرتو روحیه بخشش رسول الله(ص) به دست آورده بودند. حضرت می‌فرمود: «أَمَرَنِي رَبِّي بِالسَّخَاءِ وَ الْبِرِّ وَ نَهَانِي عَنِ الْبُخْلِ وَ الْجَفَاءِ»؛ «خداوند مرا به سخاوت دستور داد و از بخل و ستم بازداشت».

سهل بن سعد می‌گوید که روزی پیراهنی برای پیامبر دوختم و نزدش بردم. دستی بر آن کشید و گفت خوب پیراهنی است. عربی که نزدش بود، گفت: آن را به من ببخش. پیامبر نیز بی‌درنگ آن لباس را به او بخشید.

خداوند متعال در حدیث معراج خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «يَا أَحْمَدُ إِنَّ الْمَحَبَّةَ لِلَّهِ هِيَ الْمَحَبَّةُ لِلْفُقَرَاءِ وَ التَّقَرُّبُ إِلَيْهِمْ‌»؛ «ای احمد! محبت من در گرو محبت فقیران و مستمندان و تقرب به ایشان است». حضرت فرمود: مستمندان راستین چه کسانی هستند؟ پروردگار پاسخ داد: آنان که به کم، خشنود و بر گرسنگی، بردبار و در نعمت، سپاس‌گزار هستند. از گرسنگی و تشنگی خود شکایت ندارند و هرگز دروغ نمی‌گویند و نسبت به پروردگار جهان غضب نمی‌کنند و برای چیزی که از دستشان می‌رود، غمگین نمی‌شوند و نسبت به چیزی که به دست می‌آورند، بیش از اندازه شادی نمی‌کنند. ای احمد! محبت من در گرو محبت به مستمندان است. پس به آنان نزدیک شو و هم‌نشینی با آنان را اختیار کن و از ثروتمندان و مجلسشان فاصله بگیر؛ زیرا فقیران و مستمندان دوستان من هستند.

پیامبر اعظم(ص) در تبیین منزلت آنها می‌فرماید: فقیران، شهریاران اهل بهشتند. مردم همگی مشتاق بهشتند و بهشت مشتاق فقیران است.

رسول رحمت و مودت در سخن دیگری می‌فرماید: خوشا به (حال) مستمندان شکیبا. ای گروه مستمندان! رضایت خاطر داشته باشید و از خدا خشنود باشید تا خدای عزوجل، شما را برای فقرتان پاداش دهد..

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی