قاسم بن حسن

قاسم بن حسن بن علی

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

قاسم بن حسن در تاریخ اسلامی - قاسم بن حسن در معارف و سیره حسینی

قاسم بن حسن در مدینه منوره متولد شد و در دو سالگی پدر گرامی‌اش را از دست داد و تا هنگام شهادت در دامان عموی خود امام حسین(ع) پرورش یافت. قاسم در واقعه عاشورا و به هنگام شهادت در سن نوجوانی بود. چگونگی اذن میدان گرفتن او نشانه ایمان و معرفت، و رشادت و شهادت او الگویی است برای نوجوانان.

مقدمه

قاسم فرزند امام حسن مجتبی ابن امیرالمؤمنین(ع) و مادرش کنیز بود و نامش نرجس یا «رمله» و یا «نفیله» بود و برادر مادری ابوبکر و حسن مثنی است.

وی در سال ۴۷ ه.ق در مدینه منوره دیده به جهان گشود و در سن دو سالگی پدر گرامی‌اش امام حسن مجتبی(ع) را از دست داد و یتیم شد، از آن پس تا هنگام شهادت در دامان پُر عطوفت عموی ارجمند خود حضرت اباعبدالله الحسین(ع) پرورش یافت. قاسم در واقعه عاشورا و به هنگام شهادت در سن نوجوانی بود و به حد بلوغ نرسیده بود؛ زیرا در سن سیزده چهارده سالگی بوده است ولی مؤلّف لباب الأنساب، او را شانزده ساله می‌داند. رشادت و ایمان قاسم بن حسن، الگوی نوجوانان است.

شب عاشورا، قاسم و استقبال از مرگ

مورخان از امام سجاد(ع) نقل کرده‌اند که: «شب عاشورا پدرم خطبه‌ای خواند و به همه یاران و جوانان بنی هاشم فرمود، فردا من و همه شما کشته خواهیم شد و سپس به همه یاران و بستگان اجازه مرخصی داد تا از تاریکی شب استفاده کنند و بروند. اما هر کدام از اصحاب و بستگان برخاستند و اعلان وفاداری کردند و گفتند ما تو را ترک نمی‌کنیم تا کشته شویم».

در پی این خطبه و اعلان وفاداری اصحاب و نزدیکان، طبق نقل شیخ عباس قمی، حضرت قاسم ـ که در سن نوجوانی بود و هنوز به حد بلوغ نرسیده بود پنداشت که افتخار شهادت از آنِ مردان و بزرگسالان است و شامل نوجوانان نمی‌شود، از این رو ـ خدمت عموی گرامی‌اش حضرت حسین(ع) عرض کرد: «آیا من هم فردا جزء کشته شدگانم»؛

امام(ع) از او پرسید: «پسرم، مرگ در نزد تو چگونه است؟»

قاسم عرض کرد: «ای عموجان، مرگ برای من از عسل شیرین‌تر است»

سپس حضرت به او فرمود: «عمویت به فدایت، آری تو هم پس از ابتلا به بلایی بزرگ کشته خواهی شد و پسر کوچکم عبدالله (شیرخواره) هم کشته می‌‌شود، بعد گفت: عمو جان کار به آنجا می‌‌رسد که کودک شیرخوار را بکشند؟، فرمود: آری».

قاسم عازم میدان نبرد

روز عاشورا پس از شهادت علی اکبر، قاسم چون امام(ع) را تنها و بی‌یاور دید خدمت عمو رسید تا از او اجازه میدان بگیرد، اما حضرت چون او را نوجوان و در حدی که در صحنه کارزار به نبرد بپردازد ندید؛ لذا به او اذن میدان نداد، اما قاسم اصرار ورزید تا از عمو اذن گرفت و راهی میدان شد. چگونگی اجازه گرفتن این نوجوان از امام حسین(ع) برای رفتن به میدان، حاکی از قوّت معرفت و کمال درایت و شهامت و ایمان اوست.

ابوالفرج اصفهانی و دیگران نقل کرده‌اند: وقتی قاسم بن حسن خدمت امام آمد تا اذن میدان بگیرد، حضرت نظری بر او کرد و دست بر گردنش انداخت و او را در آغوش کشید و هر دو گریستند در روایت چنین آمده: «هر دو گریستند تا از حال رفتند»

بعد امام(ع) از دادن اجازه خودداری کرد و قاسم اصرار ورزید حتی در روایت آمده: به دست و پای امام(ع) بوسه می‌‌زد تا آنکه به او اذن میدان داد؛

و در حالی که اشک بر گونه‌هایش جاری بود از عمو جدا شد و در برابر سپاه دشمن این رجز را می‌‌خواند:

إِنْ تُنْكِرُوني فَأَنَا ابْنُ الْحَسَنِ		سِبْطُ النَّبِىِّ الْمُصْطَفى‌ وَ الْمُؤْتَمَنِ‌
هذا حُسَيْنٌ كَالْأَسِيرِ الْمُرْتَهَنِ		بَيْنَ اُناسٍ لَاسُقُوا صَوْبَ الْمُزَنِ‌

اگر مرا نمی‌شناسید من فرزند امام حسن هستم که او فرزند پیامبر برگزیده و مؤتمن است؛ این حسین است که همانند اسیر در میان گروهی‌اند که خدا آنها را از بارانش سیراب نکند.

به نقل مناقب ابن شهرآشوب: قاسم(ع) در حالی که پیراهن و ازاری بر تن و نعلی بر پا داشت گویا پاره ماه است، به میدان آمد و این رجز را می‌‌خواند:

إِنِّي أَنَا الْقَاسِمُ‏ مِنْ‏ نَسْلِ‏ عَلِيٍّ‏		نَحْنُ وَ بَيْتِ اللَّهِ أَوْلَى بِالنَّبِيِّ
مِنْ شِمْرِ ذِي الْجَوْشَنِ أَوْ ابْنِ الدَّعِي

من قاسم از نسل علی هستم؛ به خانه خدا سوگند ما به پیامبر نزدیک‌تریم؛ تا از شمر بن ذی الجوشن یا ابن زیاد.

کیفیت شهادت قاسم

برخی از مورخان چون شیخ مفید و ابوالفرج اصفهانی از حمید بن مسلم کیفیت حضور امام حسین(ع) بر بالین جسد بی‌رمق قاسم را این‌گونه نقل کرده‌اند. حمید می‌‌گوید: «من در میان سپاه عمرسعد ایستاده بودم نوجوانی را دیدم که به جانب ما آمد، صورتش گویا قرص قمر بود و شمشیری در دست و قبا و پیراهن در بر و نعلینی به پا داشت اما بند یکی از نعلین او پاره شد و فراموش نمی‌کنم که بند نعلین پای چپ او بود، وارد معرکه کارزار شد. عمرو بن سعد ازدی به من گفت: به خدا سوگند به او حمله خواهم کرد و او را به هلاکت می‌‌رسانم!

به او گفتم: سبحان الله چه منظوری داری؟ این گروه که اطراف او را گرفته‌اند او را بس است، پاسخ داد: چنین نیست، به خدا بر او حمله خواهم کرد و او را خواهم کُشت، این را گفت و به قاسم(ع) حمله کرد شمشیری بر فرق او زد که سرش شکافته شد و به صورت به روی زمین افتاد و فریاد برآورد: ای عموجان به فریادم برس، حسین(ع) چون باز شکاری خود را بر بالین قاسم رسانید و مانند شیر خشمگین به قاتل او حمله کرد و ضربتی با شمشیر بر قاتل او، ( عمر بن سعد ازدی) زد تا او را بکشد اما او دست خود را پیش آورد که دستش از مرفق جدا شد، در این حال فریاد زد و کمک‌ طلبید، سپاه کوفه برای نجات او شتافتند و جنگ سختی درگرفت در این میان عمرو بن سعد، نجات یافت، اما بدن حضرت قاسم زیر سم اسبان خرد شد». البته در نقلی دیگر گفته شده: "سواران کوفه، یورش آوردند تا عمرو را از دست حسین(ع) بِرَهانند؛ امّا عمرو در جلوی سینه مَرکب‌ها قرار گرفت و سواران، با اسب بر روی او رفتند و وی را لگدمال کردند تا مُرد.

راوی گوید: چون گرد و غبار میدان فرو نشست امام حسین(ع) را دیدم که بالای سر قاسم ایستاده و قاسم پاهای خود را به زمین می‌‌کشد و آخرین لحظات عمر را می‌‌گذراند، امام(ع) که از این حالت فرزند برادر سخت ناراحت بود در حق دشمن نفرین کرد و چنین فرمود: «از رحمت خدا دور باشند مردمی که تو را کشتند و دشمن آنها روز قیامت، جد توست.

سپس خطاب به قاسم فرمود: ـ به خدا سوگند، چقدر بر عموی تو سخت است که او را به کمک بخوانی ولی از دست او کاری برنیاید و اگر کاری هم بکند برای تو سودی نداشته باشد؛ زیرا در این روز دشمنان او بسیار و یاورانش اندکند»

آنگاه امام(ع) پیکر بی‌جان و لگدکوب شده قاسم را به سینه گرفت و از میدان نبرد بیرون برد، حمید بن مسلم می‌‌گوید: نگاه می‌‌کردم پاهای قاسم به زمین کشیده می‌‌شد و امام او را به سینه چسبانیده و او را آورد کنار کشته فرزندش علی اکبر و سایر شهدای بنی هاشم قرار داد.

و قاتل حضرت قاسم(ع)، عمرو بن سعد بن نفیل ازدی ملعون گفته شده است.

قاسم و سلام و صلوات، در زیارت ناحیه بر او

برای حضرت قاسم همین فضیلت کفایت می‌‌کند که او در روز عاشورا با اجازه عموی گرامی‌اش با اینکه نوجوان و در حد یک رزمنده در سپاه نبود جان خود را در طبق اخلاص گذاشت و خود را فدای امام و حجت خدا نمود و در آن حد عمل او بالنده است که در زیارت ناحیه مقدسه بر او سلام و درود فرستاده است: سلام بر قاسم بن حسن بن علی(ع) که شمشیر بر سرش وارد شد و زره‌اش را به غارت بردند، هنگامی که عمویش حسین را صدا زد. حضرت حسین مانند باز شکاری خود را به او رسانید، دید که قاسم در حال جان دادن است و پاها را بر زمین می‌‌ساید فرمود: از رحمت خدا دور باد مردمی که تو را کشتند و در قیامت جد وپدرت دشمنشان باد ـ سپس فرمود: ـ بر عمویت چه سخت است که او را بخوانی و نتواند تو را اجابت کند یا اجابت کند در حالی که فایده نداشته باشد، به خدا قسم امروز روزی است که دشمنان عمویت بسیار و یارانش اندکند، خدا مرا با شما محشور گرداند در روزی که شما را با هم محشور می‌‌گرداند، و مرا در جایگاه شما قرار دهد و خدا عمر بن سعد بن نفیل ازدی قاتلت را لعنت کند و او را در آتش جهنم وارد نماید و عذاب دردناکی برایش مهیا سازد.

جستارهای وابسته

• امام حسن مجتبی (پدر)
• رمله (مادر)
• نرجس همسر امام مجتبی (مادر)

منابع

1. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام حسین
2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

پانویس