|
برچسب‌ها: تغییر مسیر جدید پیوندهای ابهام‌زدایی |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{نبوت}}
| | #تغییر_مسیر [[گستره عصمت (ابهام‌زدایی)]] |
| {{مدخل مرتبط
| |
| | موضوع مرتبط = عصمت
| |
| | عنوان مدخل = [[گستره عصمت]]
| |
| | مداخل مرتبط = [[گستره عصمت در کلام اسلامی]]
| |
| | پرسش مرتبط = عصمت (پرسش)
| |
| }}
| |
| '''گستره عصمت''' از جهات مختلف مورد بحث قرار می‌گیرد، گاهی از جهت زمانی و از جهت متعلق و مرتبه و گاهی نیز بحث میشود درباره [[عصمت از گناه]]؛ عصمت در قبول [[وحی]] و حفظ وحی و ابلاغ وحی و عصمت از خطا و [[اشتباه]].
| |
| | |
| == مقدمه ==
| |
| [[عصمت]] به معنای عام آن، از جمله مسائل مهم [[کلام اسلامی]] است که علاوه بر اهمیت مستقل، پیوند ناگسستنی جدی با دیگر مسائل [[کلامی]] دارد، از بدو پیدایش مسائل کلامی تاکنون مورد توجه و [[عنایت خاص]] [[فریقین]] قرار داشته، در کشاکش [[اختلافات]] کلامی [[مذاهب و فرق]] [[اسلامی]] مورد [[مباحثه]] بوده است<ref>اسدآبادی، عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق: محمد مصطفی حلمی، ج۱۳، ص۱۵؛ علم الهدی، سیدمرتضی، الشافی فی الامامة، تحقیق: سید عبدالزهرا حسینی، ج۱، ص۲۰۷.</ref>.<ref>[[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[رویکرد کلامی محدثان و متکلمان در تبیین قلمرو عصمت با تأکید بر آرای شیخ صدوق و شیخ مفید (مقاله) |رویکرد کلامی محدثان و متکلمان در تبیین قلمرو عصمت با تأکید بر آرای شیخ صدوق و شیخ مفید]]، ص۱۵۷-۱۷۶.</ref>
| |
| | |
| == گستره عصمت ==
| |
| از سه جهت گستره و قلمرو عصمت قابل توجه است:
| |
| #اول، از جهت [[زمان]]؛ در این قلمرو محدوده زمانی [[عصمت]] مورد بحث قرار می‌گیرد تا روشن شود عصمت به چه زمانی از [[عمر]] [[معصوم]] تعلق پیدا می‌کند، آیا به زمانی که معصوم عهده‌دار [[مسئولیت]] [[نبوت]] یا [[امامت]] است، یا اینکه خارج از این زمان؟
| |
| #دوم، از جهت متعلق؛ در این قلمرو، متعلقات عصمت مورد بحث قرار می‌گیرد که چه چیزهایی می‌تواند متعلق عصمت باشد، آیا فقط آنچه مربوط به مسئولیت [[دینی]] [[نبی]] و [[امام]] میشود، متعلق عصمت است، مانند [[ادعای نبوت]]، [[دریافت وحی]]، [[حفظ وحی]]، [[ابلاغ وحی]]، [[تفسیر وحی]]، اجرای [[وحی]]، و...، یا اینکه امور غیرمرتبط با مسئولیت و [[امور دینی]] دیگر هم می‌تواند متعلق عصمت قرار گیرد؟ مانند امور مربوط به [[وظایف فردی]] و [[زندگی شخصی]] که ربطی به [[مسئولیت‌های نبی]] و امام ندارد.
| |
| #سوم، قلمرو عصمت از جهت مرتبه؛ در این قلمرو، اقسام [[گناهان]] منافی با عصمت مورد بحث قرار می‌گیرد که آیا همه اقسام و [[مراتب گناه]] اعم از [[کبیره]]، [[صغیره]]، عمدی، [[سهوی]] و نسیانی در عصمت دخالت دارند یا نه؟<ref>[[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[رویکرد کلامی محدثان و متکلمان در تبیین قلمرو عصمت با تأکید بر آرای شیخ صدوق و شیخ مفید (مقاله) |رویکرد کلامی محدثان و متکلمان در تبیین قلمرو عصمت با تأکید بر آرای شیخ صدوق و شیخ مفید]]، ص۱۵۷-۱۷۶.</ref>.
| |
| | |
| در نگاهی دیگر، مبحث [[عصمت]] از سه جهت مورد بحث و بررسی قرار گرفته است:
| |
| #[[عصمت از گناه]] و [[مخالفت نکردن با اوامر و نواهی مولوی خداوند]]؛
| |
| #[[عصمت در قبول وحی]] و [[حفظ وحی]] و [[ابلاغ وحی]]؛
| |
| #[[عصمت از خطا]] و [[عصمت از اشتباه|اشتباه]] در [[تطبیق شریعت]] و در [[امور فردی]] و [[اجتماعی]]»<ref>[[مصطفی سلیمانیان|سلیمانیان، مصطفی]]، [[مقامات امامان (کتاب)|مقامات امامان]]، ص ۲۱۷.</ref>.
| |
| | |
| [[وسعت عصمت معصومین]] شامل امور فردی، [[امور اجتماعی]]، [[امور دینی]] و امور غیر [[دینی]] میشود، به نحوی که می‌‌توان گفت [[امامت]] [[امامان معصوم]] زیر سایۀ [[عصمت]] آنان توسط [[خداوند]] [[جعل]] شده است<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، ص ۱۲۵-۱۲۹.</ref>. در فرمایشی از [[امام رضا]]{{ع}} درباره چنین تلازمی ([[امامت]] و [[عصمت]]) آمده است: {{متن حدیث|فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَیَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلِ وَ الْعِثَارِ یَخُصُّهُ اللَّهُ بِذَلِکَ لِیَکُونَ حُجَّتَهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ شَاهِدَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ}}<ref>سوره حدید، آیه ۲۱. </ref>{{متن حدیث|فَهَلْ یَقْدِرُونَ عَلَی مِثْلِ هَذَا فَیَخْتَارُونَهُ أَوْ یَکُونُ مُخْتَارُهُمْ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَیُقَدِّمُونَهُ}}<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج ۱، ص ۲۱۶ باب ۲۰ ما جاء عن الرضا{{ع}} فی وصف الإمامة و الإمام و ذکر فضل الإمام و رتبته. </ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، ص ۱۲۵-۱۲۹.</ref>
| |
| | |
| == اقسام عصمت ==
| |
| رهاورد [[عصمت]] دوری [[معصوم]] و [[پیغمبر]] از هر گونه [[آلودگی]] و [[گناه]] است، لکن در تحلیل اقسام آن و تجزیه نوع [[فعل معصیت]] و همچنین [[زمان]] آن رهیافت‌های مختلفی از سوی [[عالمان]] [[اسلامی]] عرضه شده است که به [[اجمال]] اشاره میشود:
| |
| | |
| === عصمت از [[کفر]] ===
| |
| [[پیامبران]] باید در [[اعتقادات]] خویش از هرگونه [[اعتقاد]] کفر و [[انحرافی]] [[پاک]] و مبرا باشند و اعتبار آن از اول [[زندگی]] است، به این معنی که پیامبران حتی در [[دوران کودکی]] و یا دوره [[بلوغ]] پیش از [[نبوت]] فطرتاً باید متأله باشند.
| |
| | |
| این تعریف عصمت و اعتقاد به آن [[مورد اتفاق]] همه [[فرقه‌های اسلامی]] است، تنها طائفه‌ای از [[خوارج]] به نام «[[ازارقه]]» و «فضیله» از آنجا که [[صدور گناه]] از [[انبیا]] را ممکن و هر گناهی را کفر [[تفسیر]] می‌کنند، کفر به این معنی بر [[انبیاء]] را تجویز می‌کنند.
| |
| | |
| نکته قابل اشاره اینکه [[ابن ابی الحدید]] با نام بردن از [[ابن فورک]] از [[معتقدان]] به این دیدگاه، اضافه می‌کند که وی تنها به امکان و نه وقوع آن اعتقاد دارد.
| |
| | |
| برخی از «[[حشویه]]» و برغوث از [[متکلمان]] «نجاریه» و «سُدّی» به عدم [[ایمان]] [[پیامبر اسلام]]{{صل}} پیش از نبوت معتقدند. طیفی از [[کرامیه]] نیز به عدم [[اسلام]] [[حضرت ابراهیم]] پیش از نبوت باورمند شده‌اند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی| قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[کاوشی در ماهیت و قلمرو عصمت (مقاله)| کاوشی در ماهیت و قلمرو عصمت]]، مجله پگاه حوزه، مرداد ماه ۱۳۸۳ ش۱۳۹.</ref>.
| |
| | |
| === عصمت در دریافت و ابلاغ [[وحی]] ===
| |
| دومین مرحله [[عصمت پیامبران]]، عصمت و دوری آنان از هر گونه [[اشتباه]] و خطای عمدی و [[سهوی]] در تلقی و [[دریافت وحی]] آسمانی و [[ابلاغ]] آن به مخاطبان است، به این معنا که [[پیامبر]] [[پیام الهی]] را همان طوری که هست از [[مقام]] مافوق خود اعم از [[فرشته]] یا [[خداوند]]، بدون نقصان و زیادت دریافت کرده و عین آن را به [[مردم]] ابلاغ می‌کند.
| |
| | |
| [[رهیافت]] فوق در فرض تعمدی بودن، [[مورد اتفاق]] [[متکلمان]] است، اما در فرض خطایی و نسیانی بودن مورد مناقشه قرار گرفته است که اشاره میشود:
| |
| | |
| # [[امامیه]]: امامیه به مصونیت [[پیامبران]] از هر گونه [[خطا]] و لغزشی اعم از تعمدی و [[سهوی]] در [[تلقی وحی]] و [[ابلاغ]] آن قایل هستند. | |
| # [[اشاعره]]: اکثر اشاعره سعی دارند [[عصمت پیامبران]] در این [[مقام]] را بپذیرند، لکن [[اعتقاد]] آنان در عدم [[کذب]] پیامبران در مقام [[وحی]] و [[تبلیغ]] آن صریح است، اما درباره امکان [[سهو]] و [[نسیان]] مناقشه برانگیز است؛ چراکه آنان بیشتر از عبارت {{عربی|عصمتهم عن تعمد الکذب}} استفاده می‌کنند که درباره خطا و نسیان ساکت است، برخی نیز مانند کرّامیه و [[حشویه]] از عدم [[عصمت]] در مقام خطا و نسیان طرفداری کردند. [[قاضی]] [[باقلانی]] تصریح کرده است که خطای [[پیامبر]] در [[تبلیغ دین]] منافاتی با [[تصدیق]] [[نبوت]] وی ندارد.
| |
| # [[معتزله]]: آنان قول به خطا و سهو در امر [[شریعت]] و وحی را قول [[اقلیت]] معرفی می‌کنند. [[قاضی عبدالجبار]] خطا و سهو در امر [[دین]] که موجب [[اشتباه]] مخاطبان باشد را [[انکار]] می‌کنند، اما سهوی که موجب اشتباه نگردد را میپذیرد. مانند سهو در تعداد رکعات [[نماز]] یا کیفیت آن. خیاط و [[ابن ابی الحدید]] نیز منکر سهو و خطا در امر دین بودند<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی| قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[کاوشی در ماهیت و قلمرو عصمت (مقاله)| کاوشی در ماهیت و قلمرو عصمت]]، مجله پگاه حوزه، مرداد ماه ۱۳۸۳ ش۱۳۹.</ref>.
| |
| | |
| === عصمت در [[رفتار]] و [[کردار]] ===
| |
| عصمت در مقام اول ([[اعتقادات]]) از لحاظ زمانی متقدم بر [[عصمت در دریافت وحی]] بود، چنان که عصمت در دریافت وحی و ابلاغ آن به [[مردم]] از حیث زمانی متقدم بر عصمت در رفتار و کردار است. بیشتر متکلمان به عصمت [[پیغمبر]] در اعتقاد و تلقی وحی و ابلاغ آن قایل هستند. بعد از این دو مقام سؤال متوجه [[عصمت پیامبر]] در رفتار و کردار [[دنیوی]] وی میشود که آیا پیامبر در [[اعمال]] و اقوال عادی خود ـ که جنبه [[دینی]] و [[ابلاغ]] آموزه [[شریعت]] ندارد ـ از مصونیت و [[عصمت]] نیز برخوردار است؟ یا اینکه احتمال [[ارتکاب گناه]] ([[کبیره]] یا [[صغیره]]) از روی عمد یا [[سهو]] و [[خطا]] وجود دارد؟ [[امامیه]] از دیدگاه اول به صورت مطلق جانب داری می‌کنند اما دیگر [[متکلمان]] دیدگاه‌های مختلفی دارند که به برخی از آنها اشاره میشود:
| |
| | |
| # '''امامیه:'''
| |
| ## [[سیدمرتضی]] در تقریر موضع امامیه می‌نویسد: {{عربی|فقالت الشیعة الإمامیة لا یجوز علیهم شیء من المعاصی و الذنوب کبیراً کان أو صغیراً، لا قبل النبوة و لا بعدها}}.
| |
| ## [[علامه حلی]]: {{عربی|و الإمامیة منعوا من صدور الصغیرة و الکبیرة عنهم عمداً و سهواً قبل النبوة و بعدها}}.
| |
| ## [[ابن میثم بحرانی]]: {{عربی|عندنا أن النبی معصوم من الکبائر و الصغائر عمداً و سهواً من حین الطفولیة إلی آخر العمر}}.
| |
| # '''[[اشاعره]]:''' آنان در این مسأله [[اختلاف]] [[رأی]] دارند. [[اکثریت]] شان مخالف انجام [[معصیت]] کبیره بعد از [[بعثت]] هستند، لازمه آن تجویز [[ارتکاب معصیت]] کبیره [[پیش از بعثت]] و صغیره پس از بعثت است.
| |
| ## [[ابن حزم]] در این باره می‌نویسد: {{عربی|ذهبت جمیع الإسلام من أهل السنة أنه لا یجوز البتة أن یقع من نبی أصلاً معصیة لا صغیرة و لا کبیرة و هذا قول الذی ندین الله تعالی به و لا یحل أن یدین سواه... أنه یقع من الأنبیاء السهو عن غیر قصه}}.
| |
| ## [[فخر رازی]] در گزارش [[نظریه]] اشاعره می‌نویسد: {{عربی|هل یجوز فعل الکبیرة علی الأنبیاء قبل البعثة؟ فالأکثرون من أهل السنة جوّزوا ذلک... و أما أنه هل یجیب کونهم معصومیین عن الصغائر قبل البعثة و بعدها فالروافض أوجبوا ذلک و من عداهم جوّزه}}. وی در موضع دیگر نظریه خود را چنین اظهار می‌کند: {{عربی|و الذی نقول أن الأنبیاء معصومون فی زمان النبوة عن الکبائر و الصغائر بالعمد أما علی سبیل السهو فهو جائز}}.
| |
| ## [[قاضی]] [[ایجی]] می‌گوید: {{عربی|فأما غیر الکفر فإما کبائر أو صغائر و کل منهما إما عمداً و إما سهواً أما الکبائر فمنعه الجمهور و الأکثر علی امتناعه سمعاً و إما سهواً فجوزه الأکثرون. و أما الصغائر عمداً فجوزه الجمهور إلا الجبائی و إما سهواً فهو جائز اتفاقاً لا الصغائر الخسیة}}. [[ایجی]] درباره صدور [[گناه کبیره]] از [[پیامبران]] [[پیش از بعثت]] می‌گوید: {{عربی|و أما قبله فقال الجمهور لا یمتنع أن یصدر عنهم کبیرة إذ لا دلالة للمعجز علیه و لا حکم للعقل}}. همو دیدگاه خویش و جمعی از [[اشاعره]] و [[معتزله]] را تجویز ارتکاب [[صغیره]] ذکر می‌کند بشرط این که [[پیامبر]] بعد از [[ارتکاب معصیت]] بدان [[آگاهی]] و تنبّه پیدا کند.
| |
| ## [[بغدادی]] در گزارش [[رأی]] [[اهل سنت]] میافزاید که آنان [[روایات]] دال بر [[صدور گناه]] و [[خطا]] از پیامبران را [[تأویل]] و به نوعی [[اجتهاد]] پیامبران مبنی بر عدم خطا بودن توصیف کرده‌اند و یا بر [[زمان]] پیش از بعثت حمل کرده‌اند: {{عربی|قالوا بعصمة الأنبیاء عن الذنوب و تأولوا ما روی عنهم من زلالتهم علی أنها کانت قبل النبوة}}.
| |
| # '''[[حشویه]]:''' این [[فرقه]] از اهل سنت راه [[افراط]] را پیش گرفتند و معتقدند که ارتکاب هر گونه گناه کبیره و صغیره، عمداً و سهواً بر پیامبران جایز است.
| |
| # '''[[ماتریدیه]]:''' این فرقه [[کلامی]] در تجویز [[معصیت]] صغیره بر پیامبران و [[انکار]] [[کبیره]] پس از [[بعثت]] با اشاعره هم صدا هستند.
| |
| ##ابومنصور [[ماتریدی]]، بنیان‌گذار فرقه فوق می‌گوید: {{عربی|الإنس و الجن غیر معصومین إلا الرسل و الأنبیاء{{عم}} فإنهم معصومون عن الکبائر فإنهم لو لم یکونوا [[معصومین]] عنها لم ینکفوا عن الکذب و الکاذب لا یصلح للرسالة و غیر معصومین عن الصغائر لأن [[الله]] تعالی أثبت لهم [[مقام]] الشفاعة فلو عصموا عن الصغائر لوقع الضعف فی مقام الشفاعة لأن من لم یبتل ببلیة لم یرق علی المبتلی فهذا هو الحکمة فی زوال العصمة عن الأنبیاء فی الصغائر}}.
| |
| ## [[تفتازانی]]: {{عربی|و فی عصمتهم سائر الذنوب تفصیل و هو أنهم معصومون عن الکفر قبل الوحی و بعده بالاجماع و کذا تعمد الکبائر عند الجمهور و أما سهواً فجوزه الأکثرون و أما الصغائر فتجوز عمداً عند الجمهور - خلافاً للجبائی و اتباعه - و تجوز سهواً بالاتفاق إلا ما یدل علی الخسة کسرقة لقمة؛ لکن المحققین اشترطوا أن ینبهوا علیه فینتهوا عنه کله بعد الوحی}}. وی در تجویز ارتکاب [[کبیره]] پیش از [[نبوت]] می‌نویسد: {{عربی|و أما قبله فلا دلیل علی امتناع صدور الکبیرة}}.
| |
| # '''[[معتزله]]:''' آنان درباره ارتکاب [[صغیره]] با [[اشاعره]] هم داستان‌اند، اما در تجویز ارتکاب کبیره مخالف اشاعره هستند و بر این اعتقادند که تجویز ارتکاب کبیره حتی [[پیش از بعثت]] ناسازگار با اصل نبوت و مانع [[الگو]] و [[اسوه]] بودن است. [[متکلمان]] اشاعره و [[امامیه]] نوعاً در تبیین مقوله [[عصمت]] به این [[عقیده معتزله]] اشاره می‌کنند که می‌‌توان آن را در منابع پیشین یافت.
| |
| ## [[قاضی عبدالجبار]] دو فصل از کتاب مبسوط «المغنی» خود را به عدم جواز [[ارتکاب گناه]] کبیره بعد از نبوت و پیش از آن اختصاص می‌دهد: {{عربی|فصل فی أن الکبائر و ما یجری مجراها فی التنفیر لا یجوز قبل البعثة}}. وی در تعلیل مدعای خود تأکید می‌کند که وقوع کبیره از [[پیامبر]] موجب [[تنفر]] و [[انزجار]] از پذیرش [[دعوت]] وی می‌گردد و بر عکس، یعنی [[پاک‌دامنی]] آنان از [[گناه]] موجب سکون و [[اطمینان]] نفس میشود. همو [[گناه صغیره]] را به دو قسم موجب تنفر و انزجار و غیر آن تقسیم می‌کند و ارتکاب قسم اول را مانند کبیره برنمی‌تابد. {{عربی|إن الرسول لابد من أن یکون متنزها عن المنفرات جملة کبیرة أو صغیرة}}. قاضی عبدالجبار گزارش می‌کند که [[ابوعلی]] از [[متکلمان معتزله]] در چند جا برخلاف معتزله به تجویز ارتکاب کبیره پیش از بعثت [[معتقد]] بوده است.
| |
| ##خیاط از متکلمان معروف معتزله نیز در تجویز گناه و [[خطا]] بر [[پیامبران]] در غیر حوزه [[تبلیغ دین]] با استناد به [[ظواهر]] بعضی [[آیات]] می‌نویسد: {{عربی|کل ما یقع من النبی{{صل}} من [[ذنب]] فصغیر مغفور لا یوجب علیه وعیداً و لا یزیل [[ولایة]] و لا یوجب عداوة و قد أخبره [[الله]] بأنه قد غفر له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر}}. ایشان در [[نقد]] تحلیل [[ابن راوندی]] از [[مکتب]] اعتزال در مقوله تجویز [[خطا]] بر [[پیامبران]] می‌گوید: {{عربی|فیقال له: فخبرنا عن الأنبیاء: هل تجوز علی أحد منهم المعصیة؟ فإن قال: لا؛ تُلی علیه قول الله {{متن قرآن|وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى}}<ref>«و آدم با پروردگارش نافرمانی کرد و بیراه شد» سوره طه، آیه ۱۲۱.</ref> و قول نوح {{متن قرآن|إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي}}<ref>«پسرم از خاندان من است» سوره هود، آیه ۴۵.</ref> و توبته من ذلک}}<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی| قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[کاوشی در ماهیت و قلمرو عصمت (مقاله)| کاوشی در ماهیت و قلمرو عصمت]]، مجله پگاه حوزه، مرداد ماه ۱۳۸۳ ش۱۳۹.</ref>.
| |
| | |
| == جستارهای وابسته ==
| |
| {{مدخل وابسته}}
| |
| * [[گستره عصمت امام]]
| |
| * [[گستره عصمت پیامبران]]
| |
| * [[گستره عصمت قرآن]]
| |
| * [[گستره عصمت فرشتگان]]
| |
| {{پایان مدخل وابسته}}
| |
| | |
| == منابع ==
| |
| {{منابع}}
| |
| # [[پرونده:1100785.jpg|22px]] [[مصطفی سلیمانیان|سلیمانیان، مصطفی]]، [[مقامات امامان (کتاب)|'''مقامات امامان''']]
| |
| # [[پرونده:1368914.jpg|22px]] [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|'''معارف و عقاید ۵''']]
| |
| # [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[رویکرد کلامی محدثان و متکلمان در تبیین قلمرو عصمت با تأکید بر آرای شیخ صدوق و شیخ مفید (مقاله) |رویکرد کلامی محدثان و متکلمان در تبیین قلمرو عصمت با تأکید بر آرای شیخ صدوق و شیخ مفید]]، پژوهشنامه کلام تطبیقی شیعه؛ سال ۱، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۸
| |
| # [[پرونده:IM010210.jpg|22px]] [[محمد حسن قدردان قراملکی| قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[کاوشی در ماهیت و قلمرو عصمت (مقاله)| کاوشی در ماهیت و قلمرو عصمت]]، [[پگاه حوزه (نشریه)|ماهنامه پگاه حوزه]]، خرداد ۱۳۸۳، شماره ۱۳۵
| |
| {{پایان منابع}}
| |
| | |
| == پانویس ==
| |
| {{پانویس}}
| |
| | |
| [[رده:عصمت]]
| |
| [[رده:مدخل]]
| |
