بحث:امامت در کلام اسلامی

گزاره‌های مورد نیاز

1. جایگاه عقل از منظر مسلمانان و وهابیان
2. اهل بیت از منظر مسلمانان و وهابیان
3. دلالت آیه تطهیر بر عصمت اهل بیت با رویکرد رد شبهات وهابیت
4. بررسی تطبیقی اراده الهی از منظر فریقین و وهابیت
5. بررسی اراده الهی از منظر شیعه (با رویکرد پاسخ به شبهات وهابیت)
6. حقیقت ایمان و جمع شدن آن با فسق
7. آیا ایمان مانع لعن مرتکب کبیره می‌شود؟
8. ادله مشروعیت ایمان به ائمه، با رویکرد پاسخ به شبهات وهابیت
9. اتهام مرجئی بودن امامیه و پاسخ آن
10. الزامات وهابیت بر قائلین به لزوم محبت اهل بیت
11. ثواب آخرت بر اساس ایمان نه اسلام
12. امامیه و ایمان به ملائکه
13. امامیه و ایمان به کتب آسمانی
14. شیعه و ایمان به پیامبران
15. غلو نسبت به ائمه (امامان شیعه هم‌ردیف ملائکه مقرّب)
16. بداء و صفات الهی
17. قرآن و روایات و مسأله بداء
18. بداء و علم امام
19. وهابیان و مسأله بداء
20. و‌هابیان و مسأله تأویل صفات
21. دلائل بطلان تأویل از منظر وهابیان و پاسخ آن
22. اتهامات وهابیت نسبت به قرآن، سنت، اهل بیت و صحابه در مسأله تجسیم
23. اهل بیت و مسأله تجسیم با رویکرد پاسخ به اتهامات وهابیت
24. شیعه و مسأله تجسیم با رویکرد پاسخ به ادعای وهابیت
25. اهل بیت و مسأله تعطیل صفات
26. پی‌آمد‌های توصیف خدای متعال به صفات سلبی از دیدگاه وهابیت و پاسخ آن
27. شیعه و مسأله تعطیل صفات با رویکرد پاسخ به ادعای وهابیت
28. رؤیت از منظر شیعه و سنی با رویکرد پاسخ به شبهات وهابیت
29. رؤیت از منظر قرآن و اهل بیت با رویکرد پاسخ به شبهات وهابیت
30. امامیه و مسأله علم الهی با رویکرد پاسخ به شبهات وهابیت
31. کلام الهی از منظر شیعه با رویکرد پاسخ به شبهات وهابیت
32. کلام الهی از منظر اهل بیت با رویکرد پاسخ به شبهات وهابیت
33. انکار ولایت اهل بیت و شرک
34. عصمت ائمه و اختلاف و تناقض در رفتار آنان
35. موت اختیاری ائمه
36. نقد شبهات حدیث «من مات و لم یعرف امام زمانه..».
37. فلسفه تعیین امام از جانب خداوند در عین علم به عدم تبعیت مردم از آنان
38. نقد شبهات حدیث «انا مدینه العلم و علی باب‌ها»
39. لیله المبیت و فضیلت امام علی
40. رستگاری امام علی و شیعیان ایشان
41. آیه سقایة الحاج (توبه/) و افضلیت امام علی
42. آیه نجوی (مجادله/) و افضلیت امام علی
43. معنا و مصادیق عبادت از نظر وهابیت و نقد آن
44. وهابیون و ادعای محبت به اهل بنافی تصرّفات اولیا با توحید افعالی، عبادی و ربوبی
45. وهابیت وتخصیص شرک
46. اقسام توحید وشرک در قرآن ونقد تقسیم‌بندی وهابیت
47. تناقضات وهابیون در ادعای ملازمه بین توحید ربوبی وعبادی
48. شرک مشرکان عصر جاهلیت؟
49. لایثبت التوحید فی منهج الوهابی
50. حیات وادراک ارواح از منظر قرآن وسنت
51. مرز غلو وتعظیم انبیا واولیا
52. بررسی ادعای وهابیت در خصوص فقدان نص در باره امامت
53. ائمة و ولایت تشریعی
54. هل الایمان بالائمه من ارکان الایمان؟
55. نواقض اسلام از نظر وهابیت و اهل سنت
56. مبانی قرآنی وحدیثی برائت از مشرکان
57. وهابیت وپارادوکس سلفی‌گری درعصر نوگرایی
58. شرک الحاکمیه والطاعه
59. تحلیلی از فرایند تقابل وهابیت با شیعه
60. آیا لعن وسب صحابه مجوز تکفیر و قتل است؟
61. آیا شرک تخصیص بردار است؟
62. تناقضات وهابیت
63. الشیعة تفضل الولایة علی التوحید
64. مطاعن وهابیت به پیامبر واولیاء دین
65. نقش وسائط در امور معنوی
66. اعتقاد عالمان بزرگ اهل سنت در باره شیعه
67. الخصائص الربوبی
68. آیا خواندن غیر خدا عبادت است؟
69. ادعای عدم کفایت شهادتین برای مسلمان بودن
70. منزلت وحقوق اهل بیت از دیدگاه کتاب و سنّت و وهابیت
71. اتهام پرستش اولیاء
72. نقد روش وهابیت در نقل و نقد دیدگاه مخالفان
73. اصطلاحنامه تقریب
74. تبیین معنای واقع نشدن اخبار امامان
75. اندیشه مهدویت
76. اندیشه مهدویت شیعه
77. فلسفه مهدویت
78. فلسفه مهدویت شیعه
79. آسیب‌های اندیشه مهدویت
80. دلیل قرآنی مهدویت
81. دلیل قرآنی مهدویت شیعه
82. دلیل روایی مهدویت
83. دلیل روایی مهدویت شیعه
84. شخص خاص بودن امام مهدی
85. مهدویت شیعه
86. نام امام مهدی
87. حرمت بردن نام امام مهدی
88. لقب امام مهدی
89. کنیه امام مهدی
90. خاندان امام مهدی
91. اوصاف ظاهری امام مهدی
92. فضائل و مقامات امام مهدی
93. اثبات وجود و امامت امام مهدی
94. برهان لطف برای اثبات وجود امام مهدی
95. برهان نظام احسن برای اثبات وجود امام مهدی
96. دلیل نقلی اثبات وجود امام مهدی
97. اثبات تاریخی وجود امام مهدی
98. اثبات ولادت امام مهدی
99. چگونگی رشد امام
100. نقش زیارت در تقویت باور داشت توحید
101. نقش زیارت در تقویت باور داشت معاد
102. نقش زیارت در تقویت باور داشت نبوت
103. نقش زیارت در تقویت باور داشت امامت
104. مبانی کلامی زیارت
105. مبانی کلامی توسل
106. نقش تقویت عقاید در ارتقاء فضیلت زیارت
107. نقش معرفت به مقام امام در زیارت
108. بایسته ی معارفی در زمینه امام‌شناسی برای زائران
109. تبیین روایات ناظر به زیارت با معرفت
110. احادیث مشترک شیعه و سنی در ارتباط با زیارت
111. نقد برداشت وهابیت از روایات ممنوعیت زیارت قبور برای زنان
112. بررسی پیامدهای نابودی میراث فرهنگی مسلمانان

تعریف مشهور متکلمان

• امامت در اصطلاح، تعاریف متعدّدی برای آن ارائه شده است که شاید مناسب‌ترین آن تعریف زیر باشد:
• "امامت عبارت است از ریاست و رهبری جامعه در امور دینی و دنیوی". از این تعریف چند نکته استفاده می‌شود:

1. امامت یک منصب الهی و به تعبیر قرآن کریم عهد خداوند است﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.
2. امام ریاست کلّی جامعه را در همه جنبه‌ها و تمام شئون آن بر عهده دارد. اعم از: رهبری سیاسی و حکومت، رهبری قضایی و فصل خصومت، رهبری و مرجعیّت دینی و مقام افتاء و زعامت تقنینی و قانون‌گذاری.
3. مردم در تعیین و نصب امام دخالتی ندارند، امّا برای به فعلیت رسیدن زعامت او و به اصطلاح "مبسوط الید" شدن امام، بدیهی است که نقش اصلی از آن مردم است. بر این که امامت نیز همچون نبوّت خارج از محدوده انتخاب و تشخیص مردم است علاوه بر قرآن و روایات، عقل نیز دلالت دارد؛ چون امام نیز – چنان‌که خواهد آمد- باید دارای صفاتی همچون عصمت و علم خاصّ باشد که جز خداوند کسی از آن آگاه نیست و اینکه تحقّق و فعلیت امام وابسته به مردم و حضور آنها در صحنه است امری روشن است؛ زیرا حاکم بدون رعیت و امام بدون مأموم معنا ندارد و از طرفی انسان موجودی مختار است و امور خود را با اراده خود انجام میدهد و خدای متعال نیز بنا ندارد امور خارج از مجاری عادّی به انجام برسد: «أبى اللّه أن يجرى الأمور إلّا بأسبابها»؛ بنابراین حضور مردم و به تعبیر امیر المؤمنین(ع) "حضور حاضر" است که امکان تصدّی امور توسّط امام را فراهم می‌کند. به همین دلیل اکثر ائمّه(ع) در حقیقت دارای منصب امامت بودند، ولی در عمل متصدّی بخشی از شئون امامت نبودند و نه تنها مردم از رهبری سیاسی آنها محروم بودند که حتّی در امور مذهبی نیز مرجع عمومی مردم نبودند و مردم به دیگران مراجعه می‌کردند.

• واژۀ امام از ریشۀ "أ م م" است و در لغت به معانی زیر آمده است: "هر کسی که مورد اقتدا و تبعیت گروهی قرار بگیرد چه در راه مستقیم باشند یا گمراه؛ قیم و مصلح، مقدم، طریق و راه".
• ابن منظور در لسان العرب معتقد است که أمامَ (جلو و مقدم) با امام (پیشوا) هم ریشه است هردو ریشۀ "ام یوم" به معنی قصد کردن و پیشی گرفتن است.
• واژۀ امام در قرآن در معانی لغوی آن به کار رفته است، تفلیسی در وجوه قرآن بر آن است که "امام" در قرآن بر پنج وجه به کار رفته است:
• وجه نخستین امام به معنای پیشرو است چنان که خدای متعال در سورۀ بقره آیۀ ۱۲۴ فرموده است: ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ و نیز در سورۀ فرقان آیۀ ۷۴ فرموده است: ﴿وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾ یعني قائداً في الخير.
• وجه دوم به معنای "نامه" آمده است چنان که در سورۀ بنی اسرائیل، آیۀ ۷۱ فرموده است: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾ یعنی بکتابهم الذی عملوا فی الدنیا.
• وجه سوم به معنای "لوح محفوظ" است چنان که در سورۀ یس فرموده است: ﴿كُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ﴾ يعني في اللوح المحفوظ.
• وجه چهارم به معنای "تورات" است چنان که در سورۀ هود فرموده است: ﴿مِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا﴾ يعني التوراة و در سورۀ احقاف فرمود: ﴿وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً﴾ يعني التوریه.
• وجه پنجم به معنای راه روشن و پیداست، چنان که در سورۀ حجر فرمود: ﴿وَإِنَّهُمَا لَبِإِمَامٍ مُبِينٍ﴾ يعني الطریق الواضح.
• "غالباً معنای آن در نزد عرب امری است که مورد تبعیت باشد چه انسان باشد که کردار و گفتارش مورد تبعیت است و چه کتاب باشد (مانند آیین نامه)، چه محق باشد یا مبطل".
• بنابر آنچه گذشت امامت به معنای پیشوا و مقتدای مردم بودن است که آنان را به سویی هدایت می‌کند حال اگر امام بر حق و منصوب از طرف خداوند متعال و نبی مکرم اسلام باشد آنان را به سوی خیر و نیکی هدایت می‌نماید.
• اندیشمندان و متکلمان مسلمان درباره امامت و ولایت تعاریف زیادی ذکر کرده‌اند. در اینجا به برخی از این تعاریف مهم اشاره می‌شود:

1. سید مرتضی علم الهدی از عالمان بزرگ شیعی در این زمینه می‌نویسد: امامت، ریاست فراگیر در امور دین است به صورت اصلی و استقلالی، نه به نیابت از کسانی که در دار تکلیف هستند.
2. قاضی عبدالجبار معتزلی همدانی از اهل سنت در تعریف امامت می‌نویسد: "امام، نامی است برای کسی که حق ولایت و صاحب اختیاری بر امّت و (نیز) حق تصرّف در کارهایشان را دارد، به صورتی که قدرتی برتر از او - در میان امت - نیست".
3. سعدالدین تفتازانی از اهل سنت می‌گوید: امامت، ریاست عام و فراگیر بر امر دین و دنیا پس از پیامبر(ص) است.
4. شیخ طوسی از بزرگان شیعه می‌نویسد: "امام، همان کسی است که عهده‌دار ریاست عمومی در دین و دنیا با هم است".
5. امامت در تعریفی دیگر، عبارت است از: ریاست و سرپرستی توسط امام معصوم بر امور دین و دنیای مردم و حفظ مصالح دنیوی‌شان از راه جلوگیری از ظلم و فساد و اخلال امور واجب دینی. وجود چنین امامی لطفی از سوی خدای متعال بر مردم است.
6. عضدالدین ایجی از اهل سنت نیز می‌گوید: "امامت، ریاست عام بر امور دین و دنیاست".
7. علامه حلی از بزرگ عالمان شیعی، می‌گوید: "امام، همان انسانی است که برایش ریاست عمومی بالاصالة بر امور دین و دنیا در دار تکلیف است".
8. ماوردی اشعری از اهل سنت، می‌گوید: امامت، ریاست عمومی در امر دین و دنیا، و جانشینی پیامبر(ص) است.
9. خواجه نصیرالدین طوسی از مشاهیر عالمان شیعی می‌گوید: "امامت، ریاست عام دینی است که مشتمل بر ترغیب و تشویق عموم مردم بر حفظ مصالح دینی و دنیوی‌شان و بازداشتن آنها از آنچه که به حالشان مضر است".
10. ابن‌میثم بحرانی، دیگر عالم فرهیخته شیعی نیز می‌گوید: امام، همان انسانی است که برایش امامت و رهبری می‌باشد و امامت، ریاست عامی در امور دین و دنیا بالاصاله است

بررسی دیدگاه‌ها

• چنانکه از ظاهر تعاریف امامت نزد عالمان شیعی و سنّی برمی‌آید، به نظر چنین می‌آید که تفاوت چندانی میان عالمان و متکلمان شیعه و سنّی در این خصوص وجود ندارد. از این رو، اگر ملاک بررسی و داوری درباره دیدگاه‌های شیعه و سنّی درباره امامت همین تعاریف باشد بر حسب ظاهر عبارات، نمی‌توان گفت از امامت دو تصویر و دیدگاه متمایز و متخالف میان شیعه و سنّی وجود دارد.
• به این تشابه ظاهری تعریف است که ممکن است تصور شود که در حقیقت و واقع امر نیز شیعه و سنّی در اصل مسئله امامت و چیستی آن، اختلاف عقیده ندارند و اختلاف آنها فقط به مصداق خارجی برمی‌گردد، در حالی که تفاوت دیدگاه تشیّع و تسنّن در تصور و تعریف امامت نیز تفاوت آشکار و غیر قابل جمعی است؛ زیرا تفاوت و اختلاف دیدگاه دو گروه در مسائل امامت (از وجوب و ضرورت امامت و شیوه نصب گرفته تا ویژگی‌ها و شرایط امام از علم، عصمت و...) به حدی است که نمی‌توان اختلاف آنها را تنها در تعیین مصداق دانست.
• توضیح آنکه اگر در تعریف امامت از سوی عالمان شیعه و سنّی دقت شود، روشن می‌شود که هسته مرکزی و نقطه محوری تعریف دو گروه درباره امامت، عبارت "ریاست عامه بر مسلمانان در امور دین و دنیا" است. اما تشابه ظاهری و وحدت لفظی آنها در مفهوم امامت نباید مایه این اشتباه و پندار غلط شود که آنها حداقل تصوّر امامت وحدت نظر دارند؛ زیرا تصوّر این دو گروه از امامت نیز کاملاً متفاوت است. چه اینکه ریاست عامه و مطلق بر امور دین و دنیای مسلمانان می‌طلبد که امام و حاکم مسلمانان از شایستگی لازم و کافی برای احراز این منصب خطیر و حساس برخوردار باشد؛ از قبیل اسلام‌شناسی به تمام معنا، عدالت و تقوا و مجاز و مأذون بودن از سوی خدا و رسول، تا حکومت و رهبری او از مشروعیت و وجاهت دینی و شرعی کافی ـ و بلکه کامل ـ برخوردار باشد. در غیر این صورت حاکمیت او غیر شرعی و طاغوتی می‌شود.
• اما اهل سنت به هیچ یک از این شایستگی‌ها که از الزامات غیر قابل اغماض تعریف امامت به معنای یاد شده است، ملتزم نبوده و هیچ یک از آنها را برای امام و رئیس عامه مسلمانان در امور دین و دنیا قائل نیستند. از این‌رو، اهل سنت در تعریف امامت، دچار نوعی تضاد و تناقض‌گویی گشته‌اند. به همین خاطر، متکلم شیعی معروف قرن یازدهم "عبدالرزاق لاهیجی"، تشابه ظاهری تعاریف شیعه و سنّی از امامت را "معمّایی" تلقی کرده که باید حل شود؛ زیرا در باطن این تشابه ظاهری، تخالف و تفاوت آشکار و غیر قابل جمعی وجود دارد. وی در این زمینه می‌نویسد: و از عجایب امور آن است که تعریف مذکور برای امامت متفق علیه است میان ما و مخالفین ما، و حال آنکه هیچ یک از خلفا و ائمه (ای) که ایشان مختّص‌اند به قول به امامت ایشان، متصف نیستند به جمیع امور معتبره در مفهوم امامت به تعریف مذکور. چه ریاست در امور دین لا محاله موقوف است بر معرفت امور دینیه بالضرورة و ایشان عالم بودن امام را شرط نمی‌دانند در امامت؛ و مدّعی آن هم نیستند که هیچ یک از ائمه (مورد قبول) ایشان عالم به جمیع امور دین بوده‌اند.
• مرحوم لاهیجی در ادامه می‌گوید: "و نیز ریاست در امور دین موقوف است به عدالت بالضرورة؛ و ایشان آن را (نیز) شرط ندانسته‌اند؛ و تصریح به عدم اشتراط این دو امر، در اکثر کتب ایشان موجود است. از جمله در "شرح مقاصد" گفته که یکی از اسباب انعقاد خلافت، قهر و غلبه است و هر کس متصدی امامت به قهر و غلبه شود بدون بیعت، اگرچه فاسق یا جاهل باشد علی الاظهر منعقد شود خلافت برای او؛ و نیز گفته: "و واجب است اطاعت و فرمانبری از امام تا جایی که مخالف حکم شرع نباشد، چه اینکه امام عادل باشد یا جائر و فاسق"؛ "و همچنین در سایر کتب ایشان، چنانکه بر ادنی متتبعی پوشیده نیست؛ و نیز خلیفگی از پیغمبر موقوف است به اذن پیغمبر بالضرورة؛ و از آنچه از شرح مقاصد نقل شد، عدم اعتبار این شرط نیز ظاهر است...".
• بنابراین، اهل سنت در مسئله امامت و خلافت، به وحدت نظر و دیدگاه یکسان و متفق القولی نرسیده‌اند. از طرفی، به تعریفی پایبندند که امام و خلیفه پس از پیامبر(ص) را اسلام‌شناسی عادل و مجاز از سوی خدا و رسول(ص) معرفی می‌کند و در آن جایگاه قرار می‌دهد، از سوی دیگر، در واقع امر و در مقام تعیین مصداق، خلاف آن عمل کرده و نه این شرایط را مد نظر قرار می‌دهند و نه چنین شرایط و شایستگی‌هایی در خلفای آنها وجود دارد!
• از آنچه گفته شد، این حقیقت مهم و کلیدی نیز آشکار گشت که به رغم تشابه ظاهری شیعه و سنّی در تعریف امامت، ولی اختلاف این دو مذهب مهم و محوری در میان مسلمانان در مسئله امامت، اختلافی شدید است؛ چه اینکه اساساً ریشه همه اختلافات شیعه و سنّی در مسائل اصولی و فروعی دین، به هیمن اختلاف دیدگاه آنها در مسئله امامت و خلافت پس از پیامبر(ص) برمی‌گردد و از آن نشأت می‌گیرد؛ زیرا شیعیان بنا به دلایل عقلی و نقلی، امامت را اصلی از اصول دین و مذهب خود می‌دانند، ولی اهل سنّت آن را تا آنجا تنزل داده‌اند که فرعی از فروع فقهی می‌شمارند؛ هر چند در عمل، با واجب الاطاعه دانستن هر حاکم حتی فاقد صلاحیت، او را در جایگاه امام و پیامبر معصوم قرار داده و قداست و منزلت والایی برای او قائل شده‌اند!