تلخیص البیان فی مجازات القرآن (کتاب)

تلخیص البیان فی مجازات القرآن
زبان	عربی
نویسنده	ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی مشهور به سید رضی
ناشر	[[:رده:انتشارات انتشارات دار الأضواء|انتشارات انتشارات دار الأضواء]][[رده:انتشارات انتشارات دار الأضواء]]
محل نشر	لبان، بیروت
سال نشر	۱۴۰۶ ق‌، ۱۹۸۶ م‌، ۱۳۶۵ ش
تعداد صفحه	۶۰۰

تلخیص البیان فی مجازات القرآن کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تفسیر و تأویل آیات قرآن می‌‏باشد. این کتاب اثر ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی مشهور به سید رضی است و انتشارات دار الأضواء انتشار آن را به عهده داشته‌ است..

دربارهٔ کتاب

کتاب «تلخیص البیان» که نام اصلی آن عبارت است از «تلخیص البیان من مجازات القرآن» یا مجاز القرآن، توسط «سید رضی» ابوالحسن محمد بن حسین بن موسی تألیف شده است. این کتاب نخستین کتابی است که در زمینه تفسیر جنبه‌های فصاحت و بلاغت قرآن نوشته شده و مورد توجه دانشمندان اسلام قرار گرفته است.

البته یک کتاب با نام «مجازات القرآن» توسط ابو عبید معمر بن مثنی پیش از سید رضی تالیف شده بود ولی از لحاظ اسلوب و ساختار و حتی محتوا بسیار ابتدایی و متفاوت از شاهکار سید رضی بود؛ زیرا کتاب او درنظر اهل فن به تفسیر لغوی بیشتر شبیه است تا بررسی مجازات قرآن؛ از این رو کتاب سید رضی در نوع خود نخستین کتابی است که به گفته ذهبی بی‌نظیر است و هیچ کتابی در تاریخ اسلام مثل آن نوشته نشده است. از سویی کتاب‌های جاحظ و ابن قتیبه علی‌رغم توجه آنها به مسئله مجاز قرآن دارای چنین سبک نوینی نیستند.

روش علمی کتاب تلخیص البیان:

این کتاب در واقع یک کتاب تفسیری است که ابعاد فصاحت و بلاغت قرآن را بررسی و تبیین می‌‌کند و البته نه کتابی کاملا تفسیری چنانکه سایر مفسّران نوشته‌اند. روش سید رضی در این کتاب بدین گونه است که از ابتدای قرآن آغاز کرده و نکات بدیعی و بیانی هر سوره را متذکر شده و به بررسی نکاتش پرداخته و به شرح و تفسیرسایر آیات نپرداخته است. و در ترتیب سوره‌های قرآن، هر سورهای که فاقد وجوه مجاز و استعاره بوده است را آورده و گفته است که این سوره مطالب مناسب با غرض کتاب را ندارد و یا ما مطلبی در معنای مجازی در این سوره نیافتیم.

البته سید رضی علاوه بر پرداختن به جنبه‌های فصاحت و بلاغت آیات، در بسیاری از موارد به شرح لغات و کلمات قرآن نیز توجه و عنایت داشته و مطالب بسیار مهمی در معنای لغوی بیان کرده است که در هیچ منبع لغوی دیگر یافت نمی‌شود. به همین جهت او همه مهارت و تسلط بی‌نظیر خود در ادبیات و لغت عرب را در این کتاب به نمایش گذاشته است.

او در شرح آیات به ندرت به ذکر حدیث پرداخته و در کلّ کتاب فقط شش حدیث نبوی ذکر کرده که سند آنها را نیز نیاورده است، اما همه آن احادیث در منابع حدیثی معتبر با سند صحیح نقل شده است.

سید رضی در بسیاری از آیات علاوه بر مسائل بیانی به اختلاف قرائت‌ها نیز پرداخته است که تسلط او به وجوه قرائات را می‌‌رساند.

جایگاه کتاب تلخیص البیان: این کتاب از جهاتی قابل توجه مفسران بعدی قرار گرفته است و به تفسیر بدیعی و بیانی آن استناد و اعتماد کرده‌اند به طوری که قطب راوندی، حویزی و دیگران نظرات سید رضی در این کتاب را در تفاسیرخود نقل کرده‌اند. البته او کتاب تفسیری دیگری نیز داشته که بسیار حجیم بوده و اکنون در دست نیست.

نکته حائز اهمیت درباره این کتاب این که در زمان سید رضی تفکرات ظاهریه و سلفیه به شدت در حال رواج بود که تأویل مجاز گویی آیات قرآن و سنت نبوی را انکار می‌‌کرد و کتاب‌های مختلف سید رضی پیرامون مجازات القرآن پاسخی قاطع و علمی به این جریان انحرافی بود. اما با این وجود سلفیون متاخر به‌ویژه وهابیون کور دل امروز همه مباحث علمی آن را نادیده انگاشته و با لجاجت تمام به انکار مجاز گویی شریعت اسلام پرداخته و به عقاید انحرافی و شرک آلودی مثل تجسیم و تشبیه دامن می‌‌زنند.

فهرست کتاب

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

دربارهٔ پدیدآورنده

شریف‌رضی در سال ۳۵۹ قمری در بغداد دیده به جهان گشود. بغداد در سده چهارم هجری مرکز تلاقی تمدن اسلامی و محل تجمع و حضور دانشمندان، فقیهان، محدثان، متکلمان، ادبا و شعرای نامی بود.

پدر شریف رضی، حسین بن موسی موسوی ملقب به طاهر ذوالمناقب از سادات و رجال موثق و نامی زمان خویش و مورد احترام همگان بود. مادرش نیز فاطمه نواده ناصر کبیر، مرد علم و عمل و حماسه و مبارزه بوده است. وی زنی دانشمند و با تقوا بود. شیخ مفید کتابی به نام او، با عنوان "احکام النساء" تألیف کرده است و در دیباچه آن می‌نویسد: چون از آثار سیده جلیله فاضله، ادام الله اعزازها، آگاه شدم که خواستار احکامی است مخصوص به زنان که به‌طور خلاصه در یک کتاب جمع شده باشد، از خدای متعال استخاره کردم و به املای این مختصر دست یازیدم. ابن ابی الحدید در شرح خود نقل می‌کند که روزی شیخ مفید در خواب حضرت زهرا (س) را می‌بیند که دو فرزندش امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را برای تعلیم فقه نزد او آورده است. بامداد همان روز، فاطمه، دختر ناصر کبیر دو پسرش، سید رضی و سید مرتضی را نزد او می‌آورد و به او می‌گوید این دو فرزند مرا فقه بیاموز. خدا نیز باب نعمت و درهای علوم و فضایل را بر آن‌ها گشود، چندان‌که شهرهخاص و عام شدند.

سید رضی و برادرش مرتضی که صاحب استعداد ذاتی بودند، در دوران کودکی (قبل از بلوغ) بسیاری از علوم متداول زمان خویش را آموختند و از محضر اساتید نامی زمان خود بهره جستند. رضی در سن هفده سالگی دست به تألیف و تصنیف اندوخته‌های علمی و خود و آثار ارزشمندش زد و با تدریس علم و دانش فراوانش، شاگردان بسیاری در حوزه علوم اسلامی تربیت کرد. وی افزون بر این که شاعری توانمند و کم‌نظیر بود، آثار علمی و قلمی فراوانی نیز برجای گذاشته است. از آثار اوست: تَلخیصُ البیان عَن مَجاز القرآن؛ اَلحسن مِن شعر الحسین، حَقایقُ التَّأویل فی مُتشابه التَّنزیل؛ خَصائِصُ الائِمَّة؛ دیوان شعر؛ رسائل؛ اَلزّیادات فی شعر اَبی تَمّام؛ اَلزّیاداتُ فی شعر ابن الحَجّاج؛ سیره طاهر؛ مادارَ بَینَهُ و بینَ أبی اِسحاق؛ مَجازاتُ الآثار النّبویّة؛ اَلمُختارُ من شعر أبی اِسحاق؛ مَعانِی القرآن و... مهم‌ترین اثری شریف رضی نهج البلاغه به‌حساب می‌آید که در طول تاریخ همواره مورد توجه خاص و عام بوده است.

ملاحظه می‌شود که این حجم آثار علمی و تألیفی در مدت زمان عمر شریف رضی که تنها ۴۷ سال بوده، کارنامه درخشانی است.

ویژگی‌های اخلاقی رضی در نوع خود کم‌نظیر است. او دانشمندی بلندنظر و با گذشت، پارسا و پیراسته و آراسته به سجایای اخلاقی بوده است. وی برخلاف شعرای هم‌عصر خویش، هرگز صله از کسی نپذیرفت و دامن شعر و ادب به مدح و تملق سلاطین آلوده نکرد. شریف رضی با داشتن مناصب مهم و بزرگ دولتی، مانند نقابت و امارت حاج و ریاست دیوان مظالم، سادگی، فروتنی و وارستگی خود را فراموش نکرد و این مناصب هرگز کوچک‌ترین تأثیری در روح بزرگ و فکر بلندپرواز او نداشت. سیدرضی سرانجام در سال ۴۰۶ ق وفات یافت.

دریافت متن

• دریافت متن دیجیتال کتاب از کتابخانه دیجیتال نشر معارف اهل بیت
• دریافت متن PDF کتاب از کتابخانه دیجیتال نور
• دریافت متن دیجیتال کتاب از کتابخانه دیجیتال نور
• دریافت متن دیجیتال کتاب از کتابخانه مدرسه فقاهت
• دریافت متن دیجیتال کتاب از الموسوعة القرآنیة