حسان بن ثابت در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حسان بن ثابت است. حسان بن ثابت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسان بن ثابت در قرآن - حسان بن ثابت در تاریخ اسلامی - حسان بن ثابت در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

نسب

ابوالولید، حسّان بن ثابت بن منذر (تیم‌الله)، شاعر و صحابی رسول خدا(ص)، هفت یا هشت سال پیش از میلاد پیامبر(ص) دیده به جهان گشود. او از قبیله خزرج و از طایفه بنی‌نجار بود. پدرش، "ثابت بن منذر بن حرام"، با "مطلب"، عموی عبدالمطلب دوست بود و او در سفری که برای عمره به مکه رفته بود با سخنانی که درباره شیبه (عبدالمطلب) به مطلب گفت، سبب شد او شیبه را به مکه بیاورد. مادرش، "فریعه"، دختر "خالد بن خنیس بن لوذان" یا دختر "خنیس بن لوذان"، خواهر خالد است. مادر حسان، اسلام را درک کرد؛ به رسول خدا(ص)ایمان آورد و با ایشان بیعت کرد.

کنیه مشهور حسان، ابوالولید است. از دیگر کنیه‌های او می‌توان به ابوالمضرب، ابوالحسام و ابوعبدالرحمن اشاره کرد. گفته شده به این علت به او اباسام (پدر شمشیر) می‌گفتند که از پیامبر اکرم(ص) حمایت می‌کرد و بر ضد مشرکان شعر می‌سرود.

حسان بن ثابت، پیش از اسلام و در ایام جاهلیت، شاعر انصار بود. پس از ورود پیامبر اکرم(ص) به مدینه مانند بسیاری از انصار به آن حضرت ایمان آورد. او پس از اسلام آوردن این اشعار را خواند:" شَهِدْت فلم أَكذِب بأَنَّ محمداً رسولُ الذي فوقَ السَّموات من عَل‏". پیامبر اکرم(ص) فرمود: "من نیز با تو گواهی می‌دهم"

صفات اخلاقی حسان بن ثابت

بسیاری از مؤرخان و سیره‌نویسان، معتقدند وی ترسو بود. حکایتی که مؤرخان بیان کرده‌اند نیز نشانگر ترس حسان بن ثابت است: "در یکی از غزوات، حسان به همراه زنان و کودکان در یکی از قلعه‌های مدینه پناه گرفته بود. صفیه دختر عبدالمطلب، عمه رسول خدا(ص) می‌گوید: یکی از یهودیان بنی‌قریظه به کنار قلعه‌ای که ما در آن بودیم آمد و شروع به گردش دور قلعه کرد تا بلکه راهی به داخل پیدا کند، کسی هم نبود از ما دفاع کند؛ زیرا رسول خدا(ص) و مسلمانان در میدان جنگ بودند و نمی‌توانستند آنجا را رها کنند و برای محافظت ما به شهر بیایند؛ از این‌رو، من به حسان بن ثابت گفتم: این یهودی مشغول گردش در اطراف قلعه است و شاید جایی را پیدا کند و داخل قلعه شود، از جا برخیز و او را به قتل برسان. حسان بن ثابت گفت: ای دختر عبدالمطلب! به خدا تو خود می‌دانی من مرد این کار نیستم و کشتن او از عهده من خارج است. صفیه می‌گوید: وقتی این پاسخ را از حسان بن ثابت شنیدم، کمرم را محکم بستم و عمودی به دست گرفتم و از قلعه به زیر آمدم؛ آن یهودی را از پای درآوردم؛ آن‌گاه به قلعه بازگشتم و به حسان بن ثابت گفتم: من او را کشتم. اکنون تو برخیز و جامه و اسلحه‌اش را بردار. اگر مرد نبود، من خودم این کار را می‌کردم. حسان بن ثابت گفت: ای دختر عبدالمطلب! من به جامه و اسلحه او احتیاج ندارم. مرا به حال خود واگذار".

برخی از مؤرخان، این جریان را مربوط به سال سوم هجری و زمان غزوه احد می‌دانند. عده‌ای می‌گویند: او به علت ترس، در هیچ معرکه‌ای (جنگی) حاضر نشد. به نظر می‌رسد این بیان چندان درست نباشد؛ چراکه اشعار وی در بعضی از غزوات نشان حضور او در جنگ است. برخی، علت ترسو بودن وی را ضربه شمشیری می‌دانند که صفوان بن معطل به او زد. پیامبر به علت همین ضربه، قصر بنی‌جدیله را در مدینه به او داد و "سیرین"، کنیز قبطی (خواهر ماریه) را به او بخشید.

حسان بن ثابت شاعر

حسان بن ثابت، شاعر رسول خدا(ص)، از شاعران اصطلاحاً "مُخَضْرم" است که هم در جاهلیت و هم در اسلام شعر گفته‌اند. او که از مشاهیر اصحاب آن حضرت بود از راویان رسول الله(ص) نیز شمرده می‌شود. پسرش عبدالرحمن بن حسان بن ثابت و سعید بن مسیب و ابوسلمه بن عبدالرحمن و دیگران، از او روایت نقل کرده‌اند. حسان بن ثابت با سرودن اشعار خویش از رسول گرامی اسلام(ص) و مسلمانان، دفاع و با شاعران مخالف اسلام مقابله می‌کرد. یک بار حضرت (در جواب اعتراض عمر بن خطاب به شعر خواندن حسان) فرمود: "ای عمر بن خطاب! دست از او بردار. سوگند به خداوندی که جان من در دست قدرت اوست، سخنان او از فرو رفتن تیر به جان کفار سخت‌تر و مشکل‌تر است".

در نقلی آمده است: "برتری حسان بن ثابت از دیگر شعرا این است که او در جاهلیت شاعر انصار، در اسلام شاعر رسول خدا(ص) و در عصر اسلام، شاعر منحصر به فرد کل مملکت یمن بود". علامه امینی به نقل از ابوعبیده می‌نویسد: "همه عرب‌ها اجماع کرده و بالاتفاق پذیرفته‌اند که حسان بن ثابت، در میان شاعران شهرنشین از همه تواناتر است".

به نظر می‌رسد این سخن پیغمبر اکرم(ص) که درباره او فرمود: "خدایا او را تأیید شده روح القدس قرار بده"؛ به صورت مشروط بیان شده باشد؛ چرا که بسیاری از مؤرخان می‌گویند حضرت درباره او فرمود: "ای حسان بن ثابت! تا وقتی که از ما دفاع کنی مؤید به تأییدات روح‌القدس خواهی بود". البته این دعا به صورت‌های مختلفی بیان شده است. در یک مورد از پیامبر(ص) نقل شده است که درباره او فرمود: "خدایا! حسان را با روح‌القدس حمایت و تأیید کن، به علت حمایت او از مسلمانان". در نقلی دیگر حضرت فرمود: "خداوند، حسان را تا زمانی که از رسول خدا(ص) پشتیبانی می‌کند با روح‌القدس حمایت و تأیید کند"..

برخی می‌گویند اشعار پیش از اسلام حسان بن ثابت، برتر از اشعار پس از اسلام او بوده است. بنابر برخی نقل‌ها، از خود او علت این امر را پرسیدند. وی گفت: "شعر در جاهلیت، قید و بندی نداشت و نیکویی شعر، افراط در بیان بود و این افراط، کذب است. اسلام نیز از کذب منع کرده است".

حسان بن ثابت درباره بسیاری از وقایع مهم صدر اسلام شعر سروده است. این اشعار طوری هستند که بعضاً سندهای تاریخی شمرده شده‌اند؛ برای نمونه، او درباره فتح مکه، نبرد خیبر، نبرد احزاب، روز غدیر، قتل کعب بن اشرف و سلام بن ابی‌حقیق و در رثای پیامبر(ص)شعر سرود.

شیعیان، همواره به شعر حسان بن ثابت درباره ولایت علی(ع) استناد کرده‌اند. دیوان اشعار او سال ۱۹۶۶ میلادی در بیروت به چاپ رسیده است.

حسان و دفاع از پیامبر(ص)

زبان و اشعار حسان در مقابل کسانی که پیامبر(ص) را در اشعارشان هجو و مسخره می‌کردند، شمشیر برنده‌ای بود؛ به همین علت به او لقب شاعر رسول الله را داده بودند. چند نفر در اشعارشان درباره رسول خدا بدگویی و ایشان را مسخره می‌کردند: ابوسفیان، فرزند حارث بن عبد المطلب، پسر عموی پیامبر، عمرو بن عاص و ضرار بن خطاب.

ابوسفیان بن حارث قبل از آنکه مسلمان شود، اشعاری در سرزنش رسول خدا(ص) گفته بود. هنگامی که آن اشعار به گوش حسان رسید، با این اشعار جواب او را گفت:

همانا فرزندان دختر مخزوم و پدرت عبد المطلب، در میان بنی هاشم، بلندترین مرتبه بزرگی را دارا هستند، اما پدر تو برده است.

و کسانی که فرزندان زهره را به وجود آوردند، همه بزرگوارند، ولی اجداد مادری تو بزرگی نیافتند.

تو مانند عباس و برادر مادری‌اش نیستی، بلکه مرد پستی هستی که انتظار خیری در او نیست.

کسی که سمیه و سمراء مادرانش باشند، مرد نادان و پستی بیش نیست.

در حقیقت تو از بنی هاشم نیستی بلکه خود را به آنان بسته‌ای، چنان که کوزه در ترک سوار بسته می‌شود.

مهارت و استادی حسان از اینجا معلوم می‌شود که نه تنها به شخص عبدالمطلب بلکه سایر فرزندان او را هم که از زنان متعددی بودند، به وسیله مادرشان جدا ساخته و فقط شخص ابوسفیان بن حارث و پدرش را سرزنش کرده است. مراد از فرزندان دختر مخزوم، زبیر بن عبدالمطلب و جناب ابوطالب، پدر امیر مؤمنان و حضرت عبدالله، پدر پیامبر بزرگوار اسلام(ص) هستند که مادر این سه نفر فاطمه، دختر عمرو عائذ مخزومی است. و مقصود از فرزندان زهره، جناب حمزه و خواهرش صفیه است که مادرشان هاله، دختر اهیب بن عبدمناف بن زهره است. مادر عباس و برادر مادری‌اش ضرار هم نتیله است و مقصود از سمیه، مادر ابوسفیان است و سمراء، مادر حارث پدر ابوسفیان است.

ابن سیرین گفته است: سه نفر از انصار در مقابل هجو و مسخره کردن مشرکان به مقابله می‌پرداختند: حسان بن ثابت؛ کعب بن مالک و عبدالله بن رواحه؛ حسان و کعب بن مالک با یاد حوادثی که برای قریش پیش آمده بود با آنها مقابله و عیب و نقص آنها را بیان می‌کردند و عبدالله بن رواحه نیز آنها را به خاطر کفر و پرستش اشیایی که نمی‌شنیدند و سودی نمی‌رساندند، سرزنش می‌کرد.

یکی از یاران رسول خدا به امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب(ع)، پیشنهاد کرد جواب افرادی از قریش که مسلمانان را مسخره می‌کنند بگوید؛ حضرت فرمود: "اگر پیامبر اجازه دهد، اقدام می‌کنم". سپس مردم از پیامبر(ص) تقاضا کردند به علی دستور دهد تا جواب ایشان را بدهد؛ پیامبر(ص) فرمود: "آنچه می‌خواهند نزد علی نیست (یعنی جواب ناسزا همان ناسزاست و علی(ع) اهل اینها نیست)". آنگاه فرمود: "آنان که با شمشیرشان پیامبر را یاری نمی‌کنند، چرا با زبان شان دفاع نمی‌کنند!".

حسان گفت: "یا رسول الله(ص) من این کار را به عهده می‌گیرم". پیامبر فرمود: "چگونه آنان را هجو می‌کنی با آنکه من از ایشانم؟ و یا چگونه ابوسفیان بن حارث را مسخره می‌کنی، با آنکه پدرش عموی من است؟" حسان گفت: "به خدا قسم، شما را از میان ایشان بیرون می‌کشم، همان طور که مو را از میان خمیر می‌کشند". به همین جهت حسان همواره به این جمله افتخار می‌کرد و می‌گفت: هیچ چیز مرا به این اندازه مسرور نمی‌سازد که پیامبر(ص) از راه تعجب فرمود: چگونه آنان را هجو می‌کنی با آنکه من از ایشانم. سپس پیامبر(ص) دستور داد چون ابوبکر نسب و نژادها را خوب می‌شناسد، حسان نزد او برود تا افراد مورد نظر را به او معرفی کند. لذا وقتی قریش اشعاری را که در سرزنش ابوسفیان بن حارث گفته شده بود را شنیدند، گفتند: این اشعار بدون اطلاع پسر ابو قحافه سروده نشده است.

همچنین گروهی از قبیله بنی تمیم برای آزاد کردن عده‌ای از افراد قبیله خود که توسط مسلمین دستگیر شده بودند، به مدینه آمدند، از جمله ایشان عطارد بن حاحب، زبرقان بن بدر، قیس بن عاصم، قیس بن حارث، نعیم بن سعد، اقرع بن حابس، ریاح بن حارث و عمرو بن اهتم بودند؛ وقتی آنها وارد مسجد شدند، بلال اذان ظهر را گفته بود و مردم منتظر آمدن پیامبر(ص) بودند. آنها عجله کرده و فریاد کشیدند: ای محمد، بیرون بیا، رسول خدا(ص) بیرون آمد و بعد از اقامه گفتن بلال، نماز را به جا آورد. آنگاه آنها نزد پیامبر(ص) آمدند، اقرع گفت: "ای محمد! به من اجازه سخن گفتن بده که ستایش من از کسی، موجب آراستگی و نکوهش من، مایه بدنامی است".

پیامبر(ص) فرمود: "دروغ می‌گویی، این صفت مخصوص خداوند تبارک و تعالی است". سپس پیامبر(ص) از محراب بیرون آمد و نشست و خطیب ایشان که عطارد بن حاجب بود، خطابه‌ای ایراد کرد. پیامبر(ص) به ثابت بن قیس بن شماس فرمود: "برخیز و خطبه‌اش را پاسخ گوی" و او چنان کرد. آن گاه گفتند: ای محمد! اجازه بده تا شاعر ما شعر بخواند و چون اجازه فرمود، زبرقان بن بدر برخاست و اشعاری خواند. پیامبر(ص) به حسان بن ثابت فرمود: برخیز و شعرش را پاسخ بده".

حسان خود در این باره می‌گوید: چون شعر او را شنیدم، با همان وزن و قافیه در پاسخ گفتم:

بزرگان فهر (جد قریش) و برادرانشان برای مردم سنتی بنا کرده‌اند که در خور پیروی است.

آنها مردمی هستند که اگر بستیزند، به دشمنان آسیب و آزار می‌رسانند و به یاران سود و آسایش می‌بخشند.

هرکه خداپرست و پرهیزکار باشد، از آن سنت، راضی و خرسند است؛ زیرا آن سنت، سرمایه نیکوکاری است.

این، شیوه آنهاست که تازه نبوده بلکه از دیر زمانی مرسوم بوده است. بدان که بدترین اخلاق، بدعت و کار زشت است.

اگر میان مردم کسانی یافت شوند که در مسابقه فضیلت، سبقت جسته باشند، همه از کمترین سبقت آنها پیروی می‌کنند (آنها از هم پیش می‌افتند).

مردم هرچه دست آنها را در حال دفاع سست کند، نمی‌توانند جبران کنند، و هم چنین آنچه آنها جبران کنند، مردم نمی‌توانند سست کنند.

اگر با مردم، مسابقه دهند، رستگار می‌شوند و اگر بزرگواری آنها مقایسه شود، آنها از نظر سخا و کرم آفزون هستند.

آنها به حدی عفیف هستند که عفت آنها در وحی ذکر شده و آنها به چیزی طمع نمی‌کنند و طمع هم آنها را ننگین و بدنام نمی‌کند.

آنها نسبت به همسایگان و پناهندگان بخل نمی‌کنند و نسبت به دیگران نیز طمعی ندارند.

اگر ما نسبت به قومی دشمنی کنیم، آشکارا به نبرد با آنها می‌پردازیم؛ نه اینکه مانند حمله به گوساله‌های وحشی در کمین، تزویر کنیم.

آنها روز نبرد که مرگ نزدیک شده باشد، مانند شیران بیشه زنجیرها را پاره و حمله می‌کنند.

خوشا به مردمی که رسول الله یار آنها باشد؛ آن هم هنگامی که یاران و هواخواهان، پراکنده شوند.

آنها بهترین اقوام و ملتها هستند؛ هرگاه گفتار جدی بگویند یا بشنوند

وقتی حسان شعر خود را به پایان رساند، أقرع بن حابس گفت: "این مرد، نیک بخت است و خطیب آنها بهتر از خطیب ما و شاعر آنها نغزگوتر از شاعر ماست. لحن و سخن و صوت آنها هم از صدای ما بهتر است".

حسان و اشعاری در ولایت امام علی و اهل بیت(ع)

حسان در زمان رسول خدا(ص) همواره می‌کوشید با اشعارش که در فضایل و مناقب و ولایت امیرالمؤمنین(ع) و دیگر خاندان رسالت می‌سرود، خود را به رسول خدا(ص) نزدیک نماید. در اینجا به چند نمونه از اشعار وی در فضایل اميرالمؤمنين(ع) و خاندان پیامبر(ع) اشاره می‌کنیم:

1. قصیده‌ای در مدح حضرت علی(ع) که انگشترش را در نماز به سائل داد و آیه ولایت نازل شد، سروده است (البته برخی از مؤرخان این شعر را به دیوان حمیری نسبت داده‌اند. که چند بیت از آن سروده این است: علی، امیرمؤمنان و برادر هدایت و برترین صاحب نعلی است که خود بی کفش بود. او اول کسی است که زکات به دست خود داد و اول کسی که نماز آورد و روزه گرفت. پس همین که سائل آمد، کف دست خود را به طرف او دراز کرد و بخل نکرد و جا خالی نکرد. پس جبرئیل، محمد پیامبر را بشارت داد به این صدقه و حق در آنجا به وضوح آمد.
2. در قصیده‌ای در ولایت امام حسن و امام حسین(ع) چنین سروده است: همانا مریم چون پاکیزه دامن بود، عیسی را که مثل ماه شب چهارده بود، آورد. وهمانا فاطمه(س) بعد از او که پاکیزه دامن بود، دو سبط پیامبر هدایت را آورد.
3. در قصیده دیگری در داستان فتح خبیر به دست علی(ع) این‌گونه سرود: "و علی چشم درد داشت به جست و جوی دارو بود ولی مداوا نیافت. پیامبر خدا با آب دهان مبارکش او را شفا داد، پس مبارک باد بالا رفته و بالا برنده. و پیامبر فرمود: به زودی پرچم را به کسی می‌دهم که شجاع کوبنده و محب خدا و ولی اوست. او دوست می‌دارد خدای مرا و خدا هم او را دوست می‌دارد و به وسیله او قلعه‌های محکمی که مانع رفت و آمد دشمنان بود را فتح می‌کند. پس علی را برگزید نه هیچ‌کس دیگر را و او را وزیر و برادر خود نامید.
4. از جمله اشعار حسان در روز غدیرخم است که در آن روز حسان مورد دعای رسول خدا(ص) نیز قرار گرفت. روز غدیرخم همان روزی است که پیامبر اکرم(ص) به امر خدا پس از نزول آیه يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ. علی(ع) را بالای دست گرفت و فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ...»؛ "هر کس من مولای اویم علی مولای اوست...". آن گاه به مردان و زنان حاضر که ده‌ها هزار نفر بودند و همراه پیامبر خدا(ص) از حجة الوداع باز می‌گشتند، دستور داد با علی به عنوان امیرالمؤمنین سلام دهند و بیعت کنند. در این رخداد بزرگ و به یادماندنی، سخنرانان و شاعران در عظمت آن روز و مقام منيع ولایت علی بن ابی طالب(ع) بسیار سخن گفتند و شعر سرودند، از جمله حسان بن ثابت خدمت حضرت پیامبر(ص) شرفیاب شد و عرض کرد: ای رسول خدا، آیا به من اذن می‌دهید که در این مقام چیزی که رضای خدا را در آن خواهد بود بگویم؟ حضرت به او فرمود: "ای حسان به نام خدا بگو" ؛ حسان در محل مرتفعی ایستاد و در حالی که همه مسلمانان گردن کشیده بودند که به شعر او گوش فرا دهند، این اشعار را بالبداهه سرود:

در روز غدیر خم پیامبرشان به آواز بلند ندا داد؛ پس ندای رسول را بشنو!

گفت: "مولا و ولی شما کیست؟" پس همگی بدون مخالفت گفتند:

پروردگارت، مولای ما و تو ولی مایی و امروز هیچ یک از ما را نافرمان نخواهی بافت.

سپس به او (علی(ع)) گفت: "یا علی! برخیز که به امامت و پیشوایی تو پس از خود خشنوده.

هر که من مولای اویم، علی مولای اوست؛ او را دوست بدارید و از او پیروی کنید).

در این هنگام دعا فرمود: "خدایا دوست او را دوست بدار و با دشمنش دشمن باش"

سپس به على فرمود: یا علی برخیز که به امامت و پیشوایی تو بعد از خود خشنودم. هر که من مولای اویم، علی مولای اوست، ولایت او را پذیرید و از او پیروی کنید. و در این جا بود که پیامبر دعا کرد که: خدايا، هر کس ولایت علی را پذیرفت در حوزه ولايتت قرار ده و دشمنش را دشمن بدار.

پس از این اشعار بود که رسول خدا(ص) درباره حسان دعا کرد و فرمود: "ای حسان، تو همواره مورد تأیید روح القدس هستی تا وقتی که ما را با زبانت یاری می‌کنی"..

حسان و عایشه

درباره اینکه آیا حسان بن ثابت در داستان افک (تهمت) شرکت داشته یا نه، میان مورخان اختلاف است. آنانی که که می‌گویند شرکت داشته، معتقدند به خاطر افک، تازیانه هم خورده است.

ابوالفضل منصور بن أبی الحسن بن ابی عبدالله طبری از احمد بن علی بن المثنی و او از حوثره و او از حماد بن سلمه و او از هشام و هشام از پدرش روایت کرده است که رسول خدا(ص) به کسانی که به عایشه تهمت زدند، تازیانه زد و از اشخاص زیر به عنوان کسانی که تازیانه خوردند، نام برده است: حسان بن ثابت، مسطح بن أثاثه و حمنة بنت جحش.

ولی آنچه از شخص عایشه نقل شده، طرف منفی را تأیید می‌کند؛ چنانکه نقل شده سه زن به نام‌های برکه، ام حکیم بنت خالد بن العاصی و ام حکیم بنت عبدالله بن أبی ربیعة با عایشه مشغول طواف خانه کعبه بودند که نام حسان به میان آمد. این دو زن، شروع به ناسزا گفتن به حسان کردند. عایشه گفت: "آیا به حسان ناسزا می‌گویید؟ امیدوارم خدا به دلیل دفاعی که از پیامبر(ص) کرده است، او را به بهشت وارد کند؛ مگر از اشعار او نیست که گفته:

محمد را هجو کردی! من به آن جواب گفتم و پاداش من نزد خدا محفوظ است.

پدر و مادرم فدای محمد و آبرویم فدای آبروی ایشان باد"

گفتند: مگر او از جمله افرادی که خدا آنان را در دنیا و آخرت لعن کرده، نیست؟ عایشه گفت: "نه، او در این باره هیچ نگفته، بلکه او چنین گفته است:

آن زن پاکدامن و سنگین است و شبهه‌ای درباره او نیست. و ما از خوردن گوشت زنان غافل، شکم تهی هستیم.

اگر آنچه گفته شده، من گفته باشم، دستم فلج شود تا نتواند تازیانه ام را به من برساند".

حسان و سرودن مرثیه در وفات پیامبر(ص)

حسان بن ثابت بعد از وفات پیامبر اشعار زیادی سرود، از جمله اشعاری که حسان در رثای پیامبر(ص) گفته، این ابیات است که أبو عمر و شیبانی روایت کرده است:

سوگند می‌خورم، سوگند راستین و بی مکر، سوگندی که دروغ نیست.

به خدا سوگند هیچ مادینه‌ای به فرزندی چون پیامبر که هدایت کنندۀ این امت است، باردار نشده و چون او فرزندی نزاده.

و در زمین، هیچ کس که از او بیشتر نگهدار عهد و پیمان و پناه دهنده به پناهنده باشد، راه نرفته است.

کسی که نور از او روشنی می‌گرفت و فرخنده‌ای که دارای دوراندیشی و هدایت است.

پیامبران پیشین را تصدیق کننده بود و از همه مردم به مستمندان بخشنده تر بود.

ای بهترین مردم! من در شطی روان شناور بودم و اینک وامانده شده‌ام.

زنان تو خانه‌ها را خالی گذاشته‌اند و دیگر خیمه‌ای افراشته نمی‌شود.

مانند راهبه‌ها پلاس بر تن کرده، پس از نعمت آشکار، فلاکت را باور نموده‌اند.

هم چنین أبوعمرو گوید: حسان اشعار زیر را نیز در مرثیه رسول خدا(ص) گفته است:

چشمانت را چه می‌شود که خواب از آنها رمیده است، شاید که با خاکستر سرمه کرده‌اند؛

از اندوه راهنمایی که مدفون شد. ‌ای بهترین کسی که بر زمین گام نهاده‌ای، ما را رها مکن.

دریغ بر انصار و خویشان پیامبر، پس از آنکه او زیر لحد پنهان شد.

کاش پیکر من تو را از خاک نگه می‌داشت، وای بر من! کاش آنکه در گور نهان شد، من بودم.

ای برومند، پسر آمنۀ فرخنده پی، که در کمال پاکدامنی فرزند خود را در برج سعادت زاد.

ای پرتو تابناک که به کائنات پرتو افکند و هر آن کس بدان نور مبارک راه یابد، رستگار است.

آیا پس از تو در مدینه و میان ایشان بمانم؟ وای بر اندوه من، کاش مادر مرا نزاده بود.

پدر و مادرم فدای آن پیامبر و راهنمایی باد که روز دوشنبه رحلت او را شاهد بودم.

پس از وفات او سخت اندوهگین شدم؛ ای کاش در آن بامداد، زهرمار نوشیده بودم.

ای کاش! فرمان الهی، شتابان میان ما در شامگاه امروز یا فردا فرا رسد.

خدا کند قیامت ما بریا شود تا با آن سرور والا گهر و نیک سرشت دیدار کنم.

پروردگارا! در بهشت ما و پیامبرمان را کنار هم بگذار تا چشم حسودان کور شود.

در بهشت برین؛ و ‌ای دارنده جلال و برتری و سروری، بهشت را نصیب ما کن.

به خدا سوگند، تا زنده ام، مرگ هر کس را که بشنوم، باز هم بر محمد پیامبر(ص) خواهم گریست.

همه سرزمین‌ها بر انصار تنگ شد و چهره‌هاشان از اندوه همچون سرمه سیاه گشت.

آری، او از ما زاد و مرقد او هم میان ماست و نعمت‌ها و برکات افزون او بر ما قابل انکار نیست.

خداوند او را به ما هدیه داد و به وسیله او انصارش را در هر جایگاه راهنمایی فرمود.

خداوند و فرشتگان گرد عرش و همهی پاکان، بر احمد فرخنده پی درود فرستند.

و نیز چنین سروده:

به مسکین‌ها خبر بده که سحرگاهان، با پیامبری که از میانشان رفت، مال و خیر از ایشان رخت بربست.

دیگر کدام کس است که دستگیر خانه به دوشان و از ره ماندگان و نان آور قحطی زدگان باشد.

او کسی است که هم نشین، اگر خطا و لغزشی در کلام کند، از او بیم ندارد.

نور و پرتوی بود که او را پیروی می‌کردیم و پس از خدا او چشم و گوشمان بود.

‌ای کاش روزی که او را در گورش می‌کردند و بر او شن و خاک می‌ریختند.

خداوند هیچ یک از آفریده‌ها را بر جا نمی‌گذاشت و پس از او هیچ مرد و زنی زنده نمی‌ماند.

بنی نجار همگی خوار و زبون شدند و تقدیری بود از ناحیه خداوند که مقدر شده بود.

حسان و خلفا

بعضی از دانشمندان بزرگ شیعه گفته‌اند، اینکه پیامبر(ص) در دعای به حسان، کمک به روح القدس را مقید به مدتی ساخت که ما را یاری می‌کنی، برای آن بود که می‌دانست حسان هم پس از رحلتش، به طمع مال و ثروت از پشتیبانی علی(ع) دست می‌کشد و از پیروان عثمان و معاویه می‌گردد. چنانکه در بعضی از اشعارش می‌گوید: ابوبکر اول کسی است که اسلام آورده و یا آنکه در زمان معاویه مردم را به طرفداری از وی دعوت می‌کرد و از همراهی با امیرالمؤمنین باز می‌داشت.

حسان بن ثابت اگرچه در روز غدیر خم حضور داشت و اشعار و قصیده‌هایی را نیز در همین رابطه سرود، ولی بعد از وفات پیامبر طرفدار عثمان و معاویه شد.

گفته‌اند بعد از کشته شدن عثمان، درباره انصاریانی که او را تنها گذاشتند یا به کشته شدنش کمک کردند، اشعاری سروده که، مضمون اشعار او چنین است: "هنگامی که مرگش فرا رسید، انصار او را یاری نکردند، در صورتی که اینجا ولایت انصار بود. به زبیر و طلحه چه می‌توان گفت، که قضیه مقدر آمده بود؛ محمد بن ابی بکر مباشر کار بود و عمار پشت سر او بود".

نقل شده، حسان هنگام خلافت علی(ع) با حضرت بیعت نکرد و او را از مخالفان آن حضرت شمرده‌اند.

همچنین او پس از مرگ رسول خدا(ص) از امیر المؤمنین(ع) رویگردان شده و عثمانی بود و مردم را به جنگ با امام(ع) تحریض می‌کرد و به یاری معاویه می‌خواند.

نقل شده عمار نزد امام علی(ع) آمده و عرض کرد: جمله وضیع و شریف، طوعاً و کرهاً، اختیار و اضطرار آمدند و بیعت کردند، جماعتی از معارف مانده‌اند، چون عبد الله بن عمر، محمد بن عمر بن مسلمة، أسامة بن زید، حسان بن ثابت و سعد بن مالک؛ اگر امیر المؤمنین(ع) مصلحت می‌دانند، ایشان را بخواند تا به خدمت بیایند و در بیعت تو با مهاجر و انصار موافقت نمایند.

امیر المؤمنین(ع) فرمود: "ای عمار! کسی که به ما رغبت ندارد ما را نیز به او حاجتی نیست، چه واجب است دیدار او". به هر حال، حسان بن ثابت را از منحرفان و مخالفان علی(ع) شمرده‌اند.

هم چنین هنگامی که امیر مؤمنان، قیس بن سعد را از حکومت برکنار کرد، حسان نزد قیس آمد و او را سرزنش کرد و گفت: "دیدی چگونه عثمان را به خاطر علی کشتید و او هم قدردانی نکرد و گناه آن بر شما ماند!" ولی قیس او را از نزد خود راند و به او گفت: "همان طور که چشم سرت کور است، چشم دلت هم کور شده، اگر از درگیری میان قبیله خود و تو نمی‌ترسیدم، گردنت را می‌زدم".

و از اشعاری که در تعریف ابوبکر سروده این است:

هرگاه مصیبت یکی از برادران را یادآور شدی، برادرت، ابوبکر را یاد کن که چه کرد.

که بهترین مردمان و پرهیزکارترین و عادل‌ترین آنها پس از پیامبر و عامل ترین به وظیفه، اوست.

دومین کسی (در غار) که جایش پسندیده و ستوده بود و اولین کسی که پیامبران را تصدیق کرده، اوست .

نقل شده حسان در زمان عمر بن خطاب در مسجد در حال خواندن شعر بود، عمر که از آنجا عبور می‌کرد، ایستاد و به او گفت: آیا در مسجد پیامبر(ص) شعر می‌خوانی؟ حسان در پاسخ او گفت: من در همین مسجد شعر می‌خواندم در حالی که بهتر از تو در مسجد حاضر بود (یعنی رسول خدا(ص))، وقتی حسان این گونه جواب داد، عمر سکوت کرد و از آنجا رفت.

و نقل شده جبلة بن الایهم الغسانی بعد از مسلمان شدن در زمان عمر، مرتد شد و به دربار روم رفت. هنگامی که عمر حذیفه الیمان را برای فراخواندن هرقل پادشاه روم، به روم فرستاده بود، جبله پس از دیدار با حذیفه سراغ حسان بن ثابت را از او گرفت و وقتی دانست او زنده است، پانصد دینار زر سرخ، پنج دیبا، پنج حریر و پنج جامه زرنگار به او داده و گفت: "سلام من را به حسان برسان و این هدایا را به او بده". وقتی حذیفه نزد عمر آمد، گفت: "جبله هدایایی را برای حسان فرستاده است". عمر حسان را فرا خواند. هنگامی که او وارد مسجد شد. به عمر سلام کرد و گفت: اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ وَ رَحْمَةُ اَللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ. عمر جواب سلام او را داد و گفت: "ای أبا ولید! خدای تعالی تو را از جانبی روزی رسانده، بگیر و خدای را حمد و ثنا بگو و شکر کن که این زر و جامه‌ها را از دست جبله بیرون کرد و روزی تو کرد". حسان هدایا را گرفت و در مدح آل جفنه قطعه شعری سرود.

البته شوشتری این ماجرا را با کمی تغییر نقل کرده و گفته است معاویه حذیفه را به روم فرستاده بود.

وفات حسان بن ثابت

در اینکه حسان بن ثابت در چه سالی و کجا از دنیا رفته است، اختلاف است. بنا بر نقلی، وی پیش از سال چهل هجری و در زمان خلافت علی(ع) در مدینه از دنیا رفت. به قولی دیگر، او در سال پنجاه یا ۵۴ هجری مُرد. در جایی دیگر آمده است او در سال هشتاد هجری در شام از دنیا رفت. حسان بن ثابت در زمان مرگ ۱۲۰ سال داشت؛ شصت سال در جاهلیت و شصت سال در اسلام. به قولی دیگر، وی هفتاد سال در جاهلیت و پنجاه سال در اسلام زندگی کرد. همچنین او و پدرش ثابت و جدش منذر و جد اعلایش حرام هر یک ۱۲۰ سال عمر کردند و در عرب سابقه ندارد که از یک پشت چهار نفر به این اندازه زیسته باشند. سعید بن عبدالرحمان می‌گوید: به پدرم عبدالرحمان (فرزند حسان) مدت عمر پدر و اجدادش را گفتم. خندید و در بستر خوابید و از دنیا رفت در حالی که ۱۴۰ سال از عمرش می‌گذشت..

منابع

1. حاجی‌زاده، یدالله، حسان بن ثابت، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
2. مقیمی، امیر، مقاله «حسان بن ثابت»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۴
3. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی
4. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر