اثبات ضرورت عصمت پیامبران در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
(←مقدمه) |
(←مقدمه) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)| دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟]]'''{{پایان}} | {{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)| دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟]]'''{{پایان}} | ||
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | |تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | ||
دانشمندان فرق و مذاهب اسلامی غالباً در مورد اصل ضرورت عصمت انبیا نظر واحدی دارند و اختلافات موجود عمدتاً در بعضی از اقسام و مراحل و قلمروی عصمت انبیاست. پرسشی که در مورد [[عصمت انبیا]] مطرح میشود این است که: اولاً، چه لزومی دارد که [[انبیا]] [[معصوم]] باشند؟ | دانشمندان فرق و مذاهب اسلامی غالباً در مورد اصل ضرورت عصمت انبیا نظر واحدی دارند و اختلافات موجود عمدتاً در بعضی از اقسام و مراحل و قلمروی عصمت انبیاست. پرسشی که در مورد [[عصمت انبیا]] مطرح میشود این است که: اولاً، چه لزومی دارد که [[انبیا]] [[معصوم]] باشند؟ | ||
در پاسخ | در پاسخ باید گفت: از دو راه [[عقل]] و نقل میتوان [[ضرورت عصمت انبیا]] را ثابت کرد که در اینجا تنها به ادله عقلی اشاره می‌نماییم. | ||
هر چند بهره‌مندی از برخی اقسام و درجات مختلف [[عصمت]] به تناسب جایگاه هر فرد و تقوای او امری ممکن است، اما برخورداری از درجات عالیه آن که شامل عصمت عملی و [[علمی]] میشود تنها برای [[حجت‌های الهی]] اعم از [[انبیا]] و [[امامان معصوم]]{{ع}} ممکن، بلکه امری لازم و ضروری است، چرا که [[هدف]] از [[بعثت پیامبران]] [[هدایت]] نوع [[بشر]] در سایه [[دستورات الهی]] است و مقتضای این هدف آن است که پیام‌های [[خداوند]] از مرحله صدور تا مرحله وصول به [[مردم]]، از هرگونه [[تحریف]] و دستبرد عمدی و [[سهوی]] مصون باشد و سالم و دست نخورده به دست مردم برسد تا هیچ گونه [[شک]] و تردیدی برای مردم نسبت به سخنان و تعلیمات [[پیامبران]] نباشد، به گونه‌ای که سخن آنها را سخن [[خدا]] و تعلیمات آنها را تعلیمات الهی بدانند، تا از [[جان]] و [[دل]] آنها را بپذیرند و صد در صد در برابر آن [[تسلیم]] باشند و به آن اعتماد کنند. | |||
به همین دلیل است که [[مفسران]] بزرگ هنگامی که به آیه ۵۹ [[سوره نساء]]: {{متن قرآن|أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ}}؛ «اطاعت کنید خدا و اطاعت کنید پیامبر را» میرسند، می گویند دستور اطاعت مطلق دلیل بر این است که پیامبران باید [[معصوم]] باشند وگرنه خداوند هرگز دستور اطاعت بیقید و شرط از آنها را نمیداد<ref>ر.ک: پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان، مکارم شیرازی، ناصر، نسل جوان، قم، ۱۳۸۶ه ش، چاپ هجدهم، ص۱۷۰.</ref>. | |||
=== براهین عقلی اثبات ضرورت عصمت پیامبران === | |||
{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول ={{وسط‌چین}}'''[[دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟ (پرسش)| دلایل عقلی اثبات عصمت انبیاء چیست؟]]'''{{پایان}} | |||
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | |||
مهمترین براهین عقلی متکلمان در اثبات ضرورت عصمت پیامبران که همان براهین اثبات عصمت پیامبران نیز هستند، عبارت‌اند از: | |||
==== نخست: [[برهان امتناع تسلسل]] ==== | |||
اگر پیامبر [[معصوم]] نباشد، [[تسلسل]] به وجود می‌آید و چون تسلسل ممتنع است، لاجرم معصوم نبودن پیامبر نیز منتفی است<ref>علی شیروانی، ترجمه و شرح کشف المراد، ج۲، ص۶۵.</ref>. به عبارت دیگر اگر [[پیامبران]] [[معصوم]] نباشند، باید برای [[هدایت]] شدنشان [[پیامبر]] دیگری بیاید تا آنها را [[هدایت]] کنند و در صورتی که قایل به عدم [[عصمت پیامبران]] شدیم باید برای [[پیامبران]] [[جدید]] هم پیامبران جدیدی برای هدایتشان نازل شوند و چون این امر منجر به تسلسل خواهد شد و تسلسل امری محال است میتوان نتیجه گرفت پیامبران [[معصوم]] هستند<ref>ر.ک: [[محمد سعیدی مهر|سعیدی مهر، محمد]]؛ [[امیر دیوانی|دیوانی، امیر]]، [[معارف اسلامی ج۲ (کتاب)|معارف اسلامی ج۲]]، ص۱۴۴ - ۱۴۵.</ref>. | |||
==== دوم: برهان لزوم هدایت بشر ==== | |||
[[پیامبران]] برای [[هدایت]] و [[ارشاد]] [[مردم]] [[مبعوث]] میشوند، به همین دلیل باید مردم آنها را [[باور]] داشته و به عنوان [[هادی]] بپذیرند. ارتباط تنگاتنگ بین هدایت و [[عصمت]] باعث شده است تا عصمت برای هادی لازم و [[واجب]] باشد تا جایی که هادی اگر [[معصوم]] نباشد امر هدایت او مختل خواهد شد<ref>امام پیشوا و مقتدا و برای هدایت مردم است اگر معصوم نباشد. خطا و گناه می‌کند پس خود وی هم محتاج امام دیگری است که بی‌خطا باشد و «معصوم» و اگر او هم معصوم نباشد نیازمند به معصوم دیگری است که خطا نکند، همچنان این (تسلسل) ادامه خواهد داشت تا به امام (معصوم) برسیم. نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد. شارح علی‌اکبر واعظ موسوی، علی{{ع}} میزان حق، ص۱۰۱</ref>. | |||
[[ | از طرفی هدایت، امری است که در [[امام]] و [[نبی]] مشترک است یعنی همان [[وظیفه]] هدایت [[پیامبر]] به همان دقت و ظرافت و اهمیت، برای [[جانشین]] او (امام) هم متعین است؛ لذا شاید بتوان گفت یکی از فلسفه‌های عصمت در امام هم همان ایجاد اعتماد مردم به [[الگو]] و هادی است و اگر امام و هادی معصوم نباشد تضمین عمل به [[معارف دین]] از بین می‌رود<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱]]، ص۱۹۲-۲۰۳.</ref>. | ||
برخی از محققان دلیل ضرورت عصمت انبیا را چنین بیان می‌کنند: وقتی وجود [[خداوند]] - با همه [[صفات جمال و جلال]] او -ثابت شد و وحی ممکن و نبوت عامه [[اثبات]] گردید، مطلب دیگری که عقل به آن حکم خواهد کرد، لزوم عصمت انبیا در دریافت و ابلاغ وحی است، یعنی خدایی که برای [[هدایت]] [[بندگان]]، [[پیامبری]] را بر می‌گزیند، ضرورتاً پیامبری که از هرگونه [[سهو]] و [[نسیان]] - چه رسد به [[عصیان]] - در دریافت و ابلاغ وحی معصوم باشد، خواهد فرستاد؛ زیرا در غیر این صورت با [[حکمت]] [[نبوت]] و انزال کتب و [[ارسال رسل]] - که ریشه در حکمت آفرینش دارد - سازگار نخواهد بود. حکمت برانگیختن [[رسولان]]، هدایت ناس است و [[راهنمایی]] مردم در صورتی حاصل میشود که پیام آور [[خدا]] از [[خطا]] و سهو و نسیان در دریافت و رساندن وحی معصوم باشد.<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن]]، ص ۸۲.</ref>. | |||
==== سوم: [[برهان]] وجوب اطاعت از معصوم ==== | |||
اگر از پیامبران [[خطا]] سرزند، مخالفت و [[انکار]] آنها [[واجب]] خواهد بود و این با [[دستور خداوند]] بر [[اطاعت]] از آنها مغایرت دارد: {{متن قرآن|أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>.<ref>علی شیروانی، ترجمه و شرح کشف المراد، ص۲، ص۶۷-۶۸.</ref>. | |||
==== چهارم: [[برهان حفظ شریعت]] ==== | |||
پیامبران حافظان شریعتند، حافظ شریعت باید معصوم باشد، پس [[واجب]] است معصوم باشند<ref>علی شیروانی، ترجمه و شرح کشف المراد، ج۲، ص۶۶.</ref>.<ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۸۰-۸۲.</ref> | |||
==== پنجم: [[پیروی]] [[پیشوا]] از پیروانش! ==== | |||
تردیدی نیست که [[نهی از منکر]] و پذیرش آن بر تمامی [[مسلمانان]] [[واجب]] است و اگر پیشوا و [[رهبر]] [[مردم]] معصوم نباشد و [[مرتکب گناه]] و خطا شود، باید او را [[نهی]] کرد و او نیز باید این نهی را بپذیرد؛ در نتیجه پیشوا خود پیرو کسانی میشود که باید از او پیروی کنند و بدین ترتیب جایگاه امام و مأموم عوض می‌گردد؛ یعنی امام، مأموم و مأموم، امام میشود، در حالی که پیشوا برای [[امامت]] و [[پیشوایی]] [[نصب]] شده است<ref>[[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[عصمت از منظر فریقین (کتاب)|عصمت از منظر فریقین]]، ص۷۲.</ref>. | |||
==== ششم: برهان لزوم اطمینان ==== | |||
پیامبران می‌خواهند [[رضا]] و [[سخط]] ـ شریعت ـ را به ما برسانند لذا اگر خطاکار باشند ما اطمینان به این مورد نداریم، پس باید معصوم باشند<ref>علی شیروانی، ترجمه و شرح کشف المراد، ج۲، ص۶۷-۶۸.</ref>. | |||
==== هفتم: [[برهان لطف]] ==== | |||
در رایج‌ترین تقریب از قاعده لطف و استفاده از آن در [[اثبات عصمت]] [[معصومان]] توسط متکلمان شیعه که در [[کلام]] [[امامان شیعه]] {{عم}} مانند [[امام صادق]] {{ع}} و [[امام رضا]] {{ع}}<ref>شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۹۹؛ همو، علل الشرایع، ج۱، ص۲۵۱؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۶، ص۶۰؛ ج۱۱، ص۴۰.</ref> نیز به کار گرفته شده است<ref>ر.ک: شیخ مفید، النکت الاعتقادیه، ص۳۷؛ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء و الائمه، ص۴-۷؛ شیخ طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص۲۶۰-۲۶۲؛ خواجه نصیرالدین طوسی، نقدالمحصّل، «رسالة المفتعة فی اول الواجبات»، ص۴۷۴؛ علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۴۹؛ ابن میثم البحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام، ص۱۲۵؛ علامه حلّی، نهج المسترشدین فی اصول الدین، ص۵۸؛ علی عاملی نباطی، الصراط المستقیم، ج۱، ص۵۱؛ فاضل مقداد، ارشادالطالبین الی نهج المسترشدین فی اصول الدین، ص۳۰۰؛ میرزااحمد آشتیانی، نامه رهبران، ص۳۲۹؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، ص۱۷۱؛ ابوالحسن شعرانی، اثبات نبوت، ص۱۰۱-۱۰۴؛ ملاعبدالرزاق لاهیجی، گوهر مراد، ص۲۶۷؛ علامه بلاغی نجفی، الهدی الی دین المصطفی، ص۴۵؛ میرزا رفیعا نائینی، ثمره شجره الهیه، ص۳۴؛ ملامحسن فیض کاشانی، علم الیقین، ج۱، ص۳۵۷؛ محمدجواد مغنیه، الجوامع و الفوارق بین السنة و الشیعه، ص۱۹۸؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، شیعه در اسلام، ص۸۵؛ محمدجواد مغنیه، معالم الفلسفة الاسلامیه، ص۱۴۱؛ جعفر سبحانی، الالهیات، ج۳، ص۱۶۷؛ محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۴۳؛ محسن خرازی، بدایة المعارف الالهیه، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۱؛ محمدتقی مصباح یزدی، راهنماشناسی، ص۱۰۲-۱۰۳.</ref> بر «نقض غرض» تکیه شده است؛ به این بیان که اگر [[انبیا]] [[معصوم]] نباشند، نقض غرض میشود و مقصود آنها از نقض غرض، از بین رفتن و از دست دادن اغراضی است که بر [[بعثت انبیا]] و [[ارسال رسل]] مترتب است. اکنون با توجه به اینکه اهداف و اغراض گوناگونی برای [[بعثت پیامبران]] معرفی شده است، به اهم این اغراض اشاره می‌کنیم<ref>محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۴۳.</ref>.<ref>[[بهروز مینایی|مینایی، بهروز]]، [[اندیشه کلامی عصمت (کتاب)|اندیشه کلامی عصمت]]، ص ۲۹۲-۲۹۸.</ref> | |||
برخی این برهان را به صورت مستقل ذکر کرده و از آن به عنوان برهان تلازم عصمت با حکمت نام برده‌اند<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۳۸۸.</ref>. | |||
==== هشتم: برهان نقض غرض ==== | |||
برخی این برهان را همان برهان لطف دانسته و آن را به صورت یک برهان مستقل بیان نکرده‌اند. توضیح اینکه نصب پیامبر و [[جانشین]] او [[عبث]] نیست؛ بلکه [[خداوند متعال]] از این کار [[هدف]] و غرض مهمی دارد. این غرض تنها با [[عصمت]] [[حجت‌های خدا]] تأمین میشود و اگر [[نبی]] و [[امام]] [[معصوم]] نباشند، هدف حاصل نمی‌شود و این از [[باری تعالی]] محال است. پس نبی یا امام باید معصوم باشد<ref>[[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[عصمت از منظر فریقین (کتاب)|عصمت از منظر فریقین]]، ص۶۳.</ref>. | |||
==== نهم: تلازم [[عصمت وحی]] با [[عصمت پیامبر]] ==== | |||
عده‌ای معتقدند همانطور که وجود پیدا کردن [[انسان‌ها]] [[امر تکوینی]] است، [[هدایت]] آنها هم امر [[تکوینی]] است، بنابراین باید وسیله [[هدایت]] که همان [[وحی]] است [[تکوینی]] باشد، یعنی هیچگونه خلل و خطایی در آن وجود نداشته باشد و لازمۀ [[عصمت]] [[وحی الهی]] به معنای [[عصمت پیامبران]] نیز هست چراکه اگر [[پیامبران]] [[معصوم]] نباشند [[خطا]] و [[اشتباه]] آنان به سبب اینکه حامل و مبلغ [[وحی الهی]] هستند موجب میشود عصمت وحی نیز زیر سوال برود<ref>ر.ک: [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۲۱۱ و ۲۱۲.</ref>. | |||
==== دهم: ضعیف الاراده نبودن پیامبران ==== | |||
عدم [[عصمت پیامبران]] مساوی با [[ضعف]] وجودی آنان است: [[گناه]] کردن هر [[انسانی]]، زاییدۀ [[ضعف]] وجودی اوست، چراکه تمام قوای [[نفسانی]]، [[مطیع]] و تابع عقلند و [[عقل]] به هیچ عنوان ارادۀ [[گناه]] و [[معصیت]] را بر قوای [[نفسانی]] صادر نمی‌کند. بنابراین اگر شخصی دچار [[گناه]] و معصیت شد یعنی از نظر [[عقلی]] فردی ضعیف و ناقص است، با این وجود آیا میتوان قائل شد [[پیامبران]] معصوم نیستند و آلودۀ به [[گناه]] میشوند<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[کلام تطبیقی (کتاب)|کلام تطبیقی]]، ص۱۰۰. </ref>. | |||
==== یازدهم: اعطای معجزه به پیامبران ==== | |||
یکی از ادله عقلی که برای [[اثبات عصمت انبیا]] به آن تمسّک شده است، رابطه [[معجزه]] با [[عصمت]] است<ref>سید مرتضی، تنزیه الانبیاء و الائمه، ص۴-۵؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۳۶؛ سعدالدین تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۵۰؛ محمدحسن مظفر، دلائل الصدق، ج۱، ص۶۰۵؛ شیخ طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص۲۶۰؛ همو، تمهید الاصول فی علم الکلام، ص۳۲۰؛ سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ص۳۳۸.</ref>. اعطای معجزه به یک شخص، [[دلیل عصمت]] او در تلقّی و ابلاغ وحی شمرده میشود؛ همچنین نشانه آن است که شایستگی و قابلیت دریافت این مقام را داشته است؛ بر این اساس این دلیل را در دو مقام تقریر می‌کنیم: | |||
# اول: دلالت معجزه بر عصمت در مقام اخذ و بازخوانی [[وحی]]: اعطای معجزه به [[پیامبران]] عقلاً دلالت می‌کند بر اینکه [[دروغ]] در آنچه [[انبیا]] به [[خداوند]] نسبت می‌دهند راه ندارد؛ چون اعطای معجزه به یک شخص به منزله [[تأیید]] و تصدیق او در گفتارش می‌باشد. حال اگر قرار باشد انبیا به دروغ چیزی را به خداوند نسبت دهند، تأیید چنین [[پیامبری]] با معجزه، در [[حکم]] تصدیق نمودن شخص [[دروغگو]] است و تصدیق دروغگو [[قبیح]] و ناپسند است و از [[خدای حکیم]] کار قبیح سر نمی‌زند. | |||
# دوم: دلالت [[معجزه]] بر عصمت در مقام عمل: اعطای معجزه به یک شخص، به منزله [[تأیید]] تمامی [[کردار]] و گفتار او و [[وجوب پیروی]] از وی شمرده میشود؛ بنابراین صدور معجزه از [[پیامبران]]، دلیل بر عصمت ایشان از [[گناهان]] می‌باشد؛ زیرا در غیر این صورت باید دو متناقض را کنار هم نشاند؛ یعنی در فرض صدور معصیت از انبیا لازمه اقامه معجزه این است که از تمامی [[اعمال]] آن [[پیامبر]] [[پیروی]] کنیم؛ ولی از طرف دیگر هیچ شخص حکیمی به [[نافرمانی]] و تخلّف از دستورهایش [[رضایت]] نمی‌دهد؛ درنتیجه هم [[تبعیت]] از [[انبیا]] لازم است و هم لازم نیست!»<ref>[[بهروز مینایی|مینایی، بهروز]]، [[اندیشه کلامی عصمت (کتاب)|اندیشه کلامی عصمت]]، ص ۳۰۸ ـ ۳۱۱.</ref>. | |||
==== دوازدهم: [[برهان پیشوایی امام]] ==== | |||
متکلمان تقریرهای مختلفی را برای این برهان بیان کرده‌اند که از جمله آنها این است که اصولاً امام، [[پیشوای مردم]] است و مردم موظف‌اند با [[پیروی]] از او و با توجه به عملش، [[اعمال]] خود را انجام دهند. چنین کسی باید لزوماً معصوم باشد؛ وگرنه اگر به عصمت نیاز نباشد، هرکسی، از جمله [[یهود]] و [[نصارا]] نیز می‌توانستند امام ما باشند: {{عربی|"و لانه امام و الامام من يفعل الشيء لاجله و الا كانت اليهود و النصارى ائمة لنا و يستحيل التعبد باتباع غير المعصوم لقبحه"}}<ref>حسن بن یوسف بن مطهر محلی (علامه حلی)، انوارالملکوت، تحقیق محمد نجفی زنجانی، ص۲۰۴.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۳۹۹.</ref> | |||
نکته قابل توجه این است که هر چند متکلمان اسلامی جهت [[اثبات عصمت امام]] به این [[برهان]] استناد کرده‌اند، اما نوع کیفیت [[استدلال]] عام بوده [[و]] قابل استناد در [[اثبات عصمت پیامبران]] نیز هست بدین جهت که مراد از [[امام]]، [[پیشوا]]، [[رهبر]] و مقتداست و در این امر [[پیامبر]] و امام مشترکند. | |||
==== سیزدهم: برهان تلازم عدم عصمت با گمراه شدن مردم ==== | |||
یکی از براهین عقلی اثبات ضرورت عصمت امام که شیخ مفید بدان استناد کرده، برهان تلازم عدم عصمت با گمراه شدن مردم است. شیخ مفید برهان خود را این‌گونه تقریر می‌کند: «امام، از عصیان معصوم است؛ از [[سهو]] و [[نسیان]] در [[امان]] است؛ زیرا مردم با [[رهبری]] کسی که مرتکب [[گناهان]] شده است و در حقیقت [[احکام]]، [[اشتباه]] می‌کند و از [[حق]] [[گمراه]] میشود، به [[بیراهه]] خواهند رفت»<ref>{{عربی|"ان الامام معصوم من العصيان مأمون عليه السهو و النسيان، لفساد الخلق بسياسة من يقارف الآثام و يسهو عن الحق في الاحكام و يضل عن الصواب"}}؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، المسائل الجارودیة، ص۴۵.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۲۹۳.</ref> | |||
هر چند [[شیخ مفید]] جهت [[اثبات عصمت امام]] به این [[برهان]] استناد کرده، اما نوع کیفیت [[استدلال]] عام بوده و قابل استناد در [[اثبات عصمت پیامبران]] نیز هست بدین جهت که مراد از [[امام]]، [[پیشوا]]، [[رهبر]] و مقتداست و در این امر [[پیامبر]] و امام مشترکند. | |||
==== چهاردهم: برهان اضطرار ==== | |||
هشام بن حکم در تقریر این برهان می‌گوید: بعد از [[پیامبر]] سه حالت احتمال دارد: الف) با رفتن پیامبر [[تکلیف]] برداشته شده و [[انسان‌ها]] مانند بهائم باشند که این احتمال [[باطل]] است؛ ب) همه [[مردم]] در حد مساوی و به اندازه پیامبر عالم شوند که هیچ‌کس به دیگری احتیاج نداشته باشد، این احتمال هم وقوع خارجی ندارد؛ ج) اینکه مردم به شخصی [[نیازمند]] باشند که [[سهو]] و غلط و [[انحراف]] نداشته باشد و [[معصوم]] از [[گناهان]] و بری از خطاها باشد و همه به او نیازمند باشند و او به کسی نیازمند نباشد<ref>بحارالأنوار، ج۴۸، ص۲۰۰، باب ۸.</ref>. این احتمال صحیح است. | |||
روشن است که این برهان، بر پایه عصمت پیامبر، بنا شده است. از این رو هدف از آن اثبات عصمت جانشین پیامبر یا همان امام است. | |||
==== پانزدهم: برهان [[نفی]] [[احتجاج]] به غیر [[معصوم]] ==== | |||
این برهان نیز از جمله براهین عام است که هم برای اثبات عصمت پیامبر کاربرد دارد و هم اثبات عصمت امام. | |||
این [[برهان]] یک پیش فرض دارد: [[امام]] کسی است که [[خداوند]] بتواند با او برای [[مردم]] احتجاج کند. اگر امام از [[گناه]] معصوم نباشد، ممکن است مسائلی از [[دین]] را به نفع خود یا دوستانش پنهان کند و آنها را به مردم اعلام نکند. در این صورت خداوند نمی‌تواند با چنین کسی برای مردم احتجاج کند: {{متن حدیث|إِنْ لَمْ يَكُنْ مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ دَخَلَ فِي الْخَطَإِ فَلَا يُؤْمَنُ أَنْ يَكْتُمَ عَلَى نَفْسِهِ وَ يَكْتُمَ عَلَى حَمِيمِهِ وَ قَرِيبِهِ وَ لَا يَحْتَجُّ اللَّهُ بِمِثْلِ هَذَا عَلَى خَلْقِهِ...}}<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، کمال الدین، ج۲، ص۳۶۱-۳۶۸؛ همو، علل الشرایع، ج۱، ص۲۰۴، ح۱.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۱۹۸.</ref> | |||
==== شانزدهم: برهان عصمت پیامبر از دروغ در تبلیغ دین ==== | |||
این برهان نیز از جمله براهین مورد استناد سید مرتضی است. با توجه به [[اندیشه]] ایشان در همانندی [[پیامبر]] و امام در [[عصمت]]، میتوان این برهان را درباره [[عصمت امام]] از [[دروغ]] در [[تبیین دین]] نیز جاری دانست. | |||
سید این برهان را این گونه تبیین می‌کند: [[پیامبری]] که مدعی [[رسالت]] است، هر سخنی می‌گوید، [[خداوند]] نیز همراه با سخن پیامبر و در [[تأیید]] او گفته است: «تو را در این گفتار و اینکه از جانب من سخن می‌گویی، تصدیق می‌کنم»؛ حال اگر [[پیامبر]] دروغ بگوید، مستلزم آن است که خداوند این [[کذاب]] را تصدیق کرده باشد؛ در حالی که تصدیق کذاب [[قبیح]] است، و قبیح بر خداوند جایز نیست<ref>سید مرتضی علم الهدی، تنزیه الانبیاء و الائمة {{عم}}، ص۱۷.</ref>. همان‌گونه که سید خود [[اذعان]] کرده است، این برهان عقلاً پیامبر را از دروغ در [[تبلیغ دین]] [[معصوم]] می‌شمرد. | |||
==== هفدهم: برهان روی‌گردانی [[مردم]] از [[گناهکار]] ==== | |||
این برهان نیز از جمله براهین عقلی مورد استناد برخی از متکلمان در اثبات ضرورت عصمت امام که در اثبات عصمت پیامبران نیز میتوان بدان استناد نمود. | |||
تقریر این برهان چنین است که صدور [[گناهان کبیره]] و صغیره از [[پیامبران]] و امامان ـ پیش از تصدی منصب [[نبوت]] و [[امامت]] باشد یا پس از آن ـ موجب [[نفرت]] مردم از پذیرش سخن آنان میشود، و در مقابل، مبرا بودن آنها از [[گناهان]]، موجب [[آرامش نفس]] درباره سخنان پیامبران خواهد شد<ref>{{عربی|"قد بينا أن الكبائر و الصغائر لا يجوزان على الأنبياء {{عم}} قبل النبوة ولا بعدها، لما في ذلك من التنفير عن قبول أقوالهم، و لما في تنزيههم عن ذلك من السكون إليهم، فكذلك يجب أن يكون الأئمة {{عم}} منزهين عن الكبائر و الصغائر قبل الإمامة و بعدها، لأن الحال واحدة"}}؛ سید مرتضی علم الهدی، تنزیه الانبیاء و الائمة {{عم}}، ص۲۲-۲۲. نیز ر.ک: همو، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق سیداحمد حسینی، ص۳۳۸.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۳۳۱ ـ ۳۳۲.</ref> | |||
==== هجدهم: برهان تلازم [[عصمت]] با [[حکمت]] ==== | |||
[[علامه حلّی]] [[حکمت الهی]] را [[دلیل]] محکم [[عقل]]، برای [[اثبات]] [[عصمت امامان]] می‌داند و در این رابطه چنین [[استدلال]] می‌کند: [[خداوند متعال]] در نهایت حکمت، [[حکیم]] است و عالم به جمیع معلومات ([[مخلوقات]]) و [[غنی]] مطلق است و محتاج به چیزی در این عالم نیست، در اقوال و [[افعال]] [[پروردگار]] عالم چیزی که حکیمانه نباشد واقع نمی‌شود (چون [[خداوند تعالی]] [[امر]] به [[اطاعت از امام]] کرده است) به [[حکم عقل]] اطاعت از امام غیر [[معصوم]] به صورت مطلق منافی حکمت پروردگار است. پس عقل می‌گوید [[امام]] باید به واسطه حکمت [[خداوند حکیم]] معصوم باشد<ref>ر.ک: الالفین، ص۷۶ و ۴۲۷.</ref>. | |||
استدلال [[علامه حلی]] بر دو مقدمه [[عقلی]] [[استوار]] است: | |||
# خداوند حکیم است و گفتار یا [[رفتار]] (فعلی) غیر حکیمانه از او سر می‌زند. | |||
# به حکم عقل، اطاعت از امام غیر معصوم بدون قید و شرط، با حکمت خداوند حکیم [[سازگاری]] ندارد. | |||
پس عقل می‌گوید، به واسطه [[حکمت خداوند]]، محال است که امام، معصوم نباشد. | |||
==== نوزدهم: انحصار نظریه [[حق]] در کلام امام ==== | |||
یکی دیگر از براهین عقلی اثبات عصمت انبیا، انحصار نظریه حق در کلام امام است. قبل از تقریر این برهان ذکر این نکته لازم است که این برهان نیز در شمار براهین عام جهت اثبات عصمت انبیا و امامان است و مراد از امام در عنوان این برهان، همان رهبر دینی و پیشوای جامعه است که مرجعیت دینی، سیاسی و علمی مردم را به عهده دارد. ابراهیم نوبختی با استناد به این برهان راه‌های رسیدن به [[حکم خدا]] را در مواردی همچون قیاس یا خبر واحد از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} معرفی می‌کند، و با توجه به اینکه این راه‌ها در رساندن ما به حکم خدا ناتوان‌اند، باید در [[اثبات]] حکم خدا به گفتار [[امام]] مراجعه کرده و گفتار امام زمانی می‌تواند ما را به حکم خدا برساند که وی را از [[اشتباه]] [[معصوم]] بدانیم: {{عربی|"و لان ادلة غيره باطلة من الرأي و الخبر المفرد فلابد من اثباته"}}<ref>حسن بن یوسف بن مطهر حلی (علامه حلی)، انوار الملکوت، تحقیق محمد نجفی زنجانی، ص۲۰۵؛ شکل منطقی این استدلال را میتوان در قالب یک قیاس استثنایی انفصالی این‌گونه بیان کرد: راه رسیدن به حکم خدا، قیاس است یا خبر واحد و یا گفتار امام؛ اما راه رسیدن به حکم خدا، قیاس یا خبر واحد نیست؛ پس راه رسیدن به حکم خدا، گفتار امام است.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۴۰۱.</ref> | |||
==== بیستم: [[خوار]] شدن [[گناهکار]] ==== | |||
این [[برهان]] نیز از جمله برهان‌هایی است که حلبی بر [[اثبات عصمت]] [[نبی]] از [[گناهان]] اقامه کرده اما می‌تواند برای [[عصمت امام]] از [[گناه]] نیز به کار آید. | |||
ایشان با بیان اینکه [[احترام]] و [[بزرگداشت]] نبی [[واجب]] است، و [[استخفاف]] او در [[مذهب]] [[اهل سنت]] [[فسق]] و در مذهب ما [[کفر]] به شمار می‌آید، می‌گوید: «[[صدور گناه]] از نبی موجب استخفاف او میشود. از این‌رو، لازم است نبی [[معصوم]] باشد، تا موجبات استخفاف فراهم نشود»<ref>{{عربی|"و لأن تعظیمه واجب علی الإطلاق و الاستخفاف به فستق علی مذاهب من خالفنا و کفر عندنا و وقوع القبیح منه بوجب الاستخفاف"}}؛ ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، تحقیق فارس تبریزیان، ص۱۷۴.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۳۴۵.</ref> | |||
=== بیست و یکم: اتمام حجت === | |||
در صورت معصوم نبودن پیامبران مسأله [[اتمام حجّت]] نیز حاصل نمی‌شود؛ زیرا همیشه بهانه‌ای در دست مخالفان خواهد بود که عدم [[پیروی]] از تعلیمات پیامبر به خاطر احتمال دروغ و [[کذب]] و یا خطا و اشتباه بوده است؛ لذا در [[حدیثی]] از [[امام علی بن موسی الرضا]]{{ع}} می‌‌خوانیم: «او [[معصوم]] است و مویّد و موفّق و مستقیم و [[آگاه]] از [[حق]] و ایمن از خطاها و [[لغزش‌ها]] و [[انحراف]]ها؛ [[خداوند]] او را به این صفت مخصوص کرده تا حجّتش بر [[بندگان]] و شاهدش بر [[خلق]] باشد»<ref>{{متن حدیث|هُوَ مَعْصُومٌ مُویَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ اَمِنَ مِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلِ وَ الْعِثَارِ یَخُصُّصهُ اللهُ بِذلِکَ لِیَکُونَ حُجَّتُهُ عَلی عِبَادِهِ وَ شَاهِدُهُ عَلی خَلْقِهِ}}، عیون أخبار الرضا{{ع}}، شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی ابن بابویه، نشر جهان، تهران، ۱۳۷۸ه ق، چاپ اول، ج ۱، ص۲۲۲.</ref>.<ref>ر.ک: پیام قرآن، همان، ج ۷، ص۱۸۷</ref>.<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن]]، ص ۸۲.</ref>. | |||
== پرسش مستقیم == | == پرسش مستقیم == | ||
نسخهٔ ۱۲ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۴۱
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اثبات ضرورت عصمت پیامبران است. اثبات ضرورت عصمت پیامبران از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: اثبات ضرورت عصمت پیامبران در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
دانشمندان فرق و مذاهب اسلامی غالباً در مورد اصل ضرورت عصمت انبیا نظر واحدی دارند و اختلافات موجود عمدتاً در بعضی از اقسام و مراحل و قلمروی عصمت انبیاست. پرسشی که در مورد عصمت انبیا مطرح میشود این است که: اولاً، چه لزومی دارد که انبیا معصوم باشند؟
در پاسخ باید گفت: از دو راه عقل و نقل میتوان ضرورت عصمت انبیا را ثابت کرد که در اینجا تنها به ادله عقلی اشاره می‌نماییم.
هر چند بهره‌مندی از برخی اقسام و درجات مختلف عصمت به تناسب جایگاه هر فرد و تقوای او امری ممکن است، اما برخورداری از درجات عالیه آن که شامل عصمت عملی و علمی میشود تنها برای حجت‌های الهی اعم از انبیا و امامان معصوم(ع) ممکن، بلکه امری لازم و ضروری است، چرا که هدف از بعثت پیامبران هدایت نوع بشر در سایه دستورات الهی است و مقتضای این هدف آن است که پیام‌های خداوند از مرحله صدور تا مرحله وصول به مردم، از هرگونه تحریف و دستبرد عمدی و سهوی مصون باشد و سالم و دست نخورده به دست مردم برسد تا هیچ گونه شک و تردیدی برای مردم نسبت به سخنان و تعلیمات پیامبران نباشد، به گونه‌ای که سخن آنها را سخن خدا و تعلیمات آنها را تعلیمات الهی بدانند، تا از جان و دل آنها را بپذیرند و صد در صد در برابر آن تسلیم باشند و به آن اعتماد کنند.
به همین دلیل است که مفسران بزرگ هنگامی که به آیه ۵۹ سوره نساء: ﴿أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ﴾؛ «اطاعت کنید خدا و اطاعت کنید پیامبر را» میرسند، می گویند دستور اطاعت مطلق دلیل بر این است که پیامبران باید معصوم باشند وگرنه خداوند هرگز دستور اطاعت بیقید و شرط از آنها را نمیداد[۱].
براهین عقلی اثبات ضرورت عصمت پیامبران
مهمترین براهین عقلی متکلمان در اثبات ضرورت عصمت پیامبران که همان براهین اثبات عصمت پیامبران نیز هستند، عبارت‌اند از:
نخست: برهان امتناع تسلسل
اگر پیامبر معصوم نباشد، تسلسل به وجود می‌آید و چون تسلسل ممتنع است، لاجرم معصوم نبودن پیامبر نیز منتفی است[۲]. به عبارت دیگر اگر پیامبران معصوم نباشند، باید برای هدایت شدنشان پیامبر دیگری بیاید تا آنها را هدایت کنند و در صورتی که قایل به عدم عصمت پیامبران شدیم باید برای پیامبران جدید هم پیامبران جدیدی برای هدایتشان نازل شوند و چون این امر منجر به تسلسل خواهد شد و تسلسل امری محال است میتوان نتیجه گرفت پیامبران معصوم هستند[۳].
دوم: برهان لزوم هدایت بشر
پیامبران برای هدایت و ارشاد مردم مبعوث میشوند، به همین دلیل باید مردم آنها را باور داشته و به عنوان هادی بپذیرند. ارتباط تنگاتنگ بین هدایت و عصمت باعث شده است تا عصمت برای هادی لازم و واجب باشد تا جایی که هادی اگر معصوم نباشد امر هدایت او مختل خواهد شد[۴].
از طرفی هدایت، امری است که در امام و نبی مشترک است یعنی همان وظیفه هدایت پیامبر به همان دقت و ظرافت و اهمیت، برای جانشین او (امام) هم متعین است؛ لذا شاید بتوان گفت یکی از فلسفه‌های عصمت در امام هم همان ایجاد اعتماد مردم به الگو و هادی است و اگر امام و هادی معصوم نباشد تضمین عمل به معارف دین از بین می‌رود[۵].
برخی از محققان دلیل ضرورت عصمت انبیا را چنین بیان می‌کنند: وقتی وجود خداوند - با همه صفات جمال و جلال او -ثابت شد و وحی ممکن و نبوت عامه اثبات گردید، مطلب دیگری که عقل به آن حکم خواهد کرد، لزوم عصمت انبیا در دریافت و ابلاغ وحی است، یعنی خدایی که برای هدایت بندگان، پیامبری را بر می‌گزیند، ضرورتاً پیامبری که از هرگونه سهو و نسیان - چه رسد به عصیان - در دریافت و ابلاغ وحی معصوم باشد، خواهد فرستاد؛ زیرا در غیر این صورت با حکمت نبوت و انزال کتب و ارسال رسل - که ریشه در حکمت آفرینش دارد - سازگار نخواهد بود. حکمت برانگیختن رسولان، هدایت ناس است و راهنمایی مردم در صورتی حاصل میشود که پیام آور خدا از خطا و سهو و نسیان در دریافت و رساندن وحی معصوم باشد.[۶].
سوم: برهان وجوب اطاعت از معصوم
اگر از پیامبران خطا سرزند، مخالفت و انکار آنها واجب خواهد بود و این با دستور خداوند بر اطاعت از آنها مغایرت دارد: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ﴾[۷].[۸].
چهارم: برهان حفظ شریعت
پیامبران حافظان شریعتند، حافظ شریعت باید معصوم باشد، پس واجب است معصوم باشند[۹].[۱۰]
پنجم: پیروی پیشوا از پیروانش!
تردیدی نیست که نهی از منکر و پذیرش آن بر تمامی مسلمانان واجب است و اگر پیشوا و رهبر مردم معصوم نباشد و مرتکب گناه و خطا شود، باید او را نهی کرد و او نیز باید این نهی را بپذیرد؛ در نتیجه پیشوا خود پیرو کسانی میشود که باید از او پیروی کنند و بدین ترتیب جایگاه امام و مأموم عوض می‌گردد؛ یعنی امام، مأموم و مأموم، امام میشود، در حالی که پیشوا برای امامت و پیشوایی نصب شده است[۱۱].
ششم: برهان لزوم اطمینان
پیامبران می‌خواهند رضا و سخط ـ شریعت ـ را به ما برسانند لذا اگر خطاکار باشند ما اطمینان به این مورد نداریم، پس باید معصوم باشند[۱۲].
هفتم: برهان لطف
در رایج‌ترین تقریب از قاعده لطف و استفاده از آن در اثبات عصمت معصومان توسط متکلمان شیعه که در کلام امامان شیعه (ع) مانند امام صادق (ع) و امام رضا (ع)[۱۳] نیز به کار گرفته شده است[۱۴] بر «نقض غرض» تکیه شده است؛ به این بیان که اگر انبیا معصوم نباشند، نقض غرض میشود و مقصود آنها از نقض غرض، از بین رفتن و از دست دادن اغراضی است که بر بعثت انبیا و ارسال رسل مترتب است. اکنون با توجه به اینکه اهداف و اغراض گوناگونی برای بعثت پیامبران معرفی شده است، به اهم این اغراض اشاره می‌کنیم[۱۵].[۱۶]
برخی این برهان را به صورت مستقل ذکر کرده و از آن به عنوان برهان تلازم عصمت با حکمت نام برده‌اند[۱۷].
هشتم: برهان نقض غرض
برخی این برهان را همان برهان لطف دانسته و آن را به صورت یک برهان مستقل بیان نکرده‌اند. توضیح اینکه نصب پیامبر و جانشین او عبث نیست؛ بلکه خداوند متعال از این کار هدف و غرض مهمی دارد. این غرض تنها با عصمت حجت‌های خدا تأمین میشود و اگر نبی و امام معصوم نباشند، هدف حاصل نمی‌شود و این از باری تعالی محال است. پس نبی یا امام باید معصوم باشد[۱۸].
نهم: تلازم عصمت وحی با عصمت پیامبر
عده‌ای معتقدند همانطور که وجود پیدا کردن انسان‌ها امر تکوینی است، هدایت آنها هم امر تکوینی است، بنابراین باید وسیله هدایت که همان وحی است تکوینی باشد، یعنی هیچگونه خلل و خطایی در آن وجود نداشته باشد و لازمۀ عصمت وحی الهی به معنای عصمت پیامبران نیز هست چراکه اگر پیامبران معصوم نباشند خطا و اشتباه آنان به سبب اینکه حامل و مبلغ وحی الهی هستند موجب میشود عصمت وحی نیز زیر سوال برود[۱۹].
دهم: ضعیف الاراده نبودن پیامبران
عدم عصمت پیامبران مساوی با ضعف وجودی آنان است: گناه کردن هر انسانی، زاییدۀ ضعف وجودی اوست، چراکه تمام قوای نفسانی، مطیع و تابع عقلند و عقل به هیچ عنوان ارادۀ گناه و معصیت را بر قوای نفسانی صادر نمی‌کند. بنابراین اگر شخصی دچار گناه و معصیت شد یعنی از نظر عقلی فردی ضعیف و ناقص است، با این وجود آیا میتوان قائل شد پیامبران معصوم نیستند و آلودۀ به گناه میشوند[۲۰].
یازدهم: اعطای معجزه به پیامبران
یکی از ادله عقلی که برای اثبات عصمت انبیا به آن تمسّک شده است، رابطه معجزه با عصمت است[۲۱]. اعطای معجزه به یک شخص، دلیل عصمت او در تلقّی و ابلاغ وحی شمرده میشود؛ همچنین نشانه آن است که شایستگی و قابلیت دریافت این مقام را داشته است؛ بر این اساس این دلیل را در دو مقام تقریر می‌کنیم:
- اول: دلالت معجزه بر عصمت در مقام اخذ و بازخوانی وحی: اعطای معجزه به پیامبران عقلاً دلالت می‌کند بر اینکه دروغ در آنچه انبیا به خداوند نسبت می‌دهند راه ندارد؛ چون اعطای معجزه به یک شخص به منزله تأیید و تصدیق او در گفتارش می‌باشد. حال اگر قرار باشد انبیا به دروغ چیزی را به خداوند نسبت دهند، تأیید چنین پیامبری با معجزه، در حکم تصدیق نمودن شخص دروغگو است و تصدیق دروغگو قبیح و ناپسند است و از خدای حکیم کار قبیح سر نمی‌زند.
- دوم: دلالت معجزه بر عصمت در مقام عمل: اعطای معجزه به یک شخص، به منزله تأیید تمامی کردار و گفتار او و وجوب پیروی از وی شمرده میشود؛ بنابراین صدور معجزه از پیامبران، دلیل بر عصمت ایشان از گناهان می‌باشد؛ زیرا در غیر این صورت باید دو متناقض را کنار هم نشاند؛ یعنی در فرض صدور معصیت از انبیا لازمه اقامه معجزه این است که از تمامی اعمال آن پیامبر پیروی کنیم؛ ولی از طرف دیگر هیچ شخص حکیمی به نافرمانی و تخلّف از دستورهایش رضایت نمی‌دهد؛ درنتیجه هم تبعیت از انبیا لازم است و هم لازم نیست!»[۲۲].
دوازدهم: برهان پیشوایی امام
متکلمان تقریرهای مختلفی را برای این برهان بیان کرده‌اند که از جمله آنها این است که اصولاً امام، پیشوای مردم است و مردم موظف‌اند با پیروی از او و با توجه به عملش، اعمال خود را انجام دهند. چنین کسی باید لزوماً معصوم باشد؛ وگرنه اگر به عصمت نیاز نباشد، هرکسی، از جمله یهود و نصارا نیز می‌توانستند امام ما باشند: "و لانه امام و الامام من يفعل الشيء لاجله و الا كانت اليهود و النصارى ائمة لنا و يستحيل التعبد باتباع غير المعصوم لقبحه"[۲۳].[۲۴]
نکته قابل توجه این است که هر چند متکلمان اسلامی جهت اثبات عصمت امام به این برهان استناد کرده‌اند، اما نوع کیفیت استدلال عام بوده و قابل استناد در اثبات عصمت پیامبران نیز هست بدین جهت که مراد از امام، پیشوا، رهبر و مقتداست و در این امر پیامبر و امام مشترکند.
سیزدهم: برهان تلازم عدم عصمت با گمراه شدن مردم
یکی از براهین عقلی اثبات ضرورت عصمت امام که شیخ مفید بدان استناد کرده، برهان تلازم عدم عصمت با گمراه شدن مردم است. شیخ مفید برهان خود را این‌گونه تقریر می‌کند: «امام، از عصیان معصوم است؛ از سهو و نسیان در امان است؛ زیرا مردم با رهبری کسی که مرتکب گناهان شده است و در حقیقت احکام، اشتباه می‌کند و از حق گمراه میشود، به بیراهه خواهند رفت»[۲۵].[۲۶]
هر چند شیخ مفید جهت اثبات عصمت امام به این برهان استناد کرده، اما نوع کیفیت استدلال عام بوده و قابل استناد در اثبات عصمت پیامبران نیز هست بدین جهت که مراد از امام، پیشوا، رهبر و مقتداست و در این امر پیامبر و امام مشترکند.
چهاردهم: برهان اضطرار
هشام بن حکم در تقریر این برهان می‌گوید: بعد از پیامبر سه حالت احتمال دارد: الف) با رفتن پیامبر تکلیف برداشته شده و انسان‌ها مانند بهائم باشند که این احتمال باطل است؛ ب) همه مردم در حد مساوی و به اندازه پیامبر عالم شوند که هیچ‌کس به دیگری احتیاج نداشته باشد، این احتمال هم وقوع خارجی ندارد؛ ج) اینکه مردم به شخصی نیازمند باشند که سهو و غلط و انحراف نداشته باشد و معصوم از گناهان و بری از خطاها باشد و همه به او نیازمند باشند و او به کسی نیازمند نباشد[۲۷]. این احتمال صحیح است.
روشن است که این برهان، بر پایه عصمت پیامبر، بنا شده است. از این رو هدف از آن اثبات عصمت جانشین پیامبر یا همان امام است.
پانزدهم: برهان نفی احتجاج به غیر معصوم
این برهان نیز از جمله براهین عام است که هم برای اثبات عصمت پیامبر کاربرد دارد و هم اثبات عصمت امام.
این برهان یک پیش فرض دارد: امام کسی است که خداوند بتواند با او برای مردم احتجاج کند. اگر امام از گناه معصوم نباشد، ممکن است مسائلی از دین را به نفع خود یا دوستانش پنهان کند و آنها را به مردم اعلام نکند. در این صورت خداوند نمی‌تواند با چنین کسی برای مردم احتجاج کند: «إِنْ لَمْ يَكُنْ مَعْصُوماً مِنَ الذُّنُوبِ دَخَلَ فِي الْخَطَإِ فَلَا يُؤْمَنُ أَنْ يَكْتُمَ عَلَى نَفْسِهِ وَ يَكْتُمَ عَلَى حَمِيمِهِ وَ قَرِيبِهِ وَ لَا يَحْتَجُّ اللَّهُ بِمِثْلِ هَذَا عَلَى خَلْقِهِ...»[۲۸].[۲۹]
شانزدهم: برهان عصمت پیامبر از دروغ در تبلیغ دین
این برهان نیز از جمله براهین مورد استناد سید مرتضی است. با توجه به اندیشه ایشان در همانندی پیامبر و امام در عصمت، میتوان این برهان را درباره عصمت امام از دروغ در تبیین دین نیز جاری دانست.
سید این برهان را این گونه تبیین می‌کند: پیامبری که مدعی رسالت است، هر سخنی می‌گوید، خداوند نیز همراه با سخن پیامبر و در تأیید او گفته است: «تو را در این گفتار و اینکه از جانب من سخن می‌گویی، تصدیق می‌کنم»؛ حال اگر پیامبر دروغ بگوید، مستلزم آن است که خداوند این کذاب را تصدیق کرده باشد؛ در حالی که تصدیق کذاب قبیح است، و قبیح بر خداوند جایز نیست[۳۰]. همان‌گونه که سید خود اذعان کرده است، این برهان عقلاً پیامبر را از دروغ در تبلیغ دین معصوم می‌شمرد.
هفدهم: برهان روی‌گردانی مردم از گناهکار
این برهان نیز از جمله براهین عقلی مورد استناد برخی از متکلمان در اثبات ضرورت عصمت امام که در اثبات عصمت پیامبران نیز میتوان بدان استناد نمود.
تقریر این برهان چنین است که صدور گناهان کبیره و صغیره از پیامبران و امامان ـ پیش از تصدی منصب نبوت و امامت باشد یا پس از آن ـ موجب نفرت مردم از پذیرش سخن آنان میشود، و در مقابل، مبرا بودن آنها از گناهان، موجب آرامش نفس درباره سخنان پیامبران خواهد شد[۳۱].[۳۲]
هجدهم: برهان تلازم عصمت با حکمت
علامه حلّی حکمت الهی را دلیل محکم عقل، برای اثبات عصمت امامان می‌داند و در این رابطه چنین استدلال می‌کند: خداوند متعال در نهایت حکمت، حکیم است و عالم به جمیع معلومات (مخلوقات) و غنی مطلق است و محتاج به چیزی در این عالم نیست، در اقوال و افعال پروردگار عالم چیزی که حکیمانه نباشد واقع نمی‌شود (چون خداوند تعالی امر به اطاعت از امام کرده است) به حکم عقل اطاعت از امام غیر معصوم به صورت مطلق منافی حکمت پروردگار است. پس عقل می‌گوید امام باید به واسطه حکمت خداوند حکیم معصوم باشد[۳۳].
استدلال علامه حلی بر دو مقدمه عقلی استوار است:
- خداوند حکیم است و گفتار یا رفتار (فعلی) غیر حکیمانه از او سر می‌زند.
- به حکم عقل، اطاعت از امام غیر معصوم بدون قید و شرط، با حکمت خداوند حکیم سازگاری ندارد.
پس عقل می‌گوید، به واسطه حکمت خداوند، محال است که امام، معصوم نباشد.
نوزدهم: انحصار نظریه حق در کلام امام
یکی دیگر از براهین عقلی اثبات عصمت انبیا، انحصار نظریه حق در کلام امام است. قبل از تقریر این برهان ذکر این نکته لازم است که این برهان نیز در شمار براهین عام جهت اثبات عصمت انبیا و امامان است و مراد از امام در عنوان این برهان، همان رهبر دینی و پیشوای جامعه است که مرجعیت دینی، سیاسی و علمی مردم را به عهده دارد. ابراهیم نوبختی با استناد به این برهان راه‌های رسیدن به حکم خدا را در مواردی همچون قیاس یا خبر واحد از پیامبر اکرم (ص) معرفی می‌کند، و با توجه به اینکه این راه‌ها در رساندن ما به حکم خدا ناتوان‌اند، باید در اثبات حکم خدا به گفتار امام مراجعه کرده و گفتار امام زمانی می‌تواند ما را به حکم خدا برساند که وی را از اشتباه معصوم بدانیم: "و لان ادلة غيره باطلة من الرأي و الخبر المفرد فلابد من اثباته"[۳۴].[۳۵]
بیستم: خوار شدن گناهکار
این برهان نیز از جمله برهان‌هایی است که حلبی بر اثبات عصمت نبی از گناهان اقامه کرده اما می‌تواند برای عصمت امام از گناه نیز به کار آید.
ایشان با بیان اینکه احترام و بزرگداشت نبی واجب است، و استخفاف او در مذهب اهل سنت فسق و در مذهب ما کفر به شمار می‌آید، می‌گوید: «صدور گناه از نبی موجب استخفاف او میشود. از این‌رو، لازم است نبی معصوم باشد، تا موجبات استخفاف فراهم نشود»[۳۶].[۳۷]
بیست و یکم: اتمام حجت
در صورت معصوم نبودن پیامبران مسأله اتمام حجّت نیز حاصل نمی‌شود؛ زیرا همیشه بهانه‌ای در دست مخالفان خواهد بود که عدم پیروی از تعلیمات پیامبر به خاطر احتمال دروغ و کذب و یا خطا و اشتباه بوده است؛ لذا در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا(ع) می‌‌خوانیم: «او معصوم است و مویّد و موفّق و مستقیم و آگاه از حق و ایمن از خطاها و لغزش‌ها و انحراف‌ها؛ خداوند او را به این صفت مخصوص کرده تا حجّتش بر بندگان و شاهدش بر خلق باشد»[۳۸].[۳۹].[۴۰].
پرسش مستقیم
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان، مکارم شیرازی، ناصر، نسل جوان، قم، ۱۳۸۶ه ش، چاپ هجدهم، ص۱۷۰.
- ↑ علی شیروانی، ترجمه و شرح کشف المراد، ج۲، ص۶۵.
- ↑ ر.ک: سعیدی مهر، محمد؛ دیوانی، امیر، معارف اسلامی ج۲، ص۱۴۴ - ۱۴۵.
- ↑ امام پیشوا و مقتدا و برای هدایت مردم است اگر معصوم نباشد. خطا و گناه می‌کند پس خود وی هم محتاج امام دیگری است که بی‌خطا باشد و «معصوم» و اگر او هم معصوم نباشد نیازمند به معصوم دیگری است که خطا نکند، همچنان این (تسلسل) ادامه خواهد داشت تا به امام (معصوم) برسیم. نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد. شارح علی‌اکبر واعظ موسوی، علی(ع) میزان حق، ص۱۰۱
- ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱، ص۱۹۲-۲۰۳.
- ↑ سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن، ص ۸۲.
- ↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.
- ↑ علی شیروانی، ترجمه و شرح کشف المراد، ص۲، ص۶۷-۶۸.
- ↑ علی شیروانی، ترجمه و شرح کشف المراد، ج۲، ص۶۶.
- ↑ اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی، ص۸۰-۸۲.
- ↑ حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین، ص۷۲.
- ↑ علی شیروانی، ترجمه و شرح کشف المراد، ج۲، ص۶۷-۶۸.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۹۹؛ همو، علل الشرایع، ج۱، ص۲۵۱؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۶، ص۶۰؛ ج۱۱، ص۴۰.
- ↑ ر.ک: شیخ مفید، النکت الاعتقادیه، ص۳۷؛ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء و الائمه، ص۴-۷؛ شیخ طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص۲۶۰-۲۶۲؛ خواجه نصیرالدین طوسی، نقدالمحصّل، «رسالة المفتعة فی اول الواجبات»، ص۴۷۴؛ علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۴۹؛ ابن میثم البحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام، ص۱۲۵؛ علامه حلّی، نهج المسترشدین فی اصول الدین، ص۵۸؛ علی عاملی نباطی، الصراط المستقیم، ج۱، ص۵۱؛ فاضل مقداد، ارشادالطالبین الی نهج المسترشدین فی اصول الدین، ص۳۰۰؛ میرزااحمد آشتیانی، نامه رهبران، ص۳۲۹؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیه، ص۱۷۱؛ ابوالحسن شعرانی، اثبات نبوت، ص۱۰۱-۱۰۴؛ ملاعبدالرزاق لاهیجی، گوهر مراد، ص۲۶۷؛ علامه بلاغی نجفی، الهدی الی دین المصطفی، ص۴۵؛ میرزا رفیعا نائینی، ثمره شجره الهیه، ص۳۴؛ ملامحسن فیض کاشانی، علم الیقین، ج۱، ص۳۵۷؛ محمدجواد مغنیه، الجوامع و الفوارق بین السنة و الشیعه، ص۱۹۸؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، شیعه در اسلام، ص۸۵؛ محمدجواد مغنیه، معالم الفلسفة الاسلامیه، ص۱۴۱؛ جعفر سبحانی، الالهیات، ج۳، ص۱۶۷؛ محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۴۳؛ محسن خرازی، بدایة المعارف الالهیه، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۱؛ محمدتقی مصباح یزدی، راهنماشناسی، ص۱۰۲-۱۰۳.
- ↑ محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ مینایی، بهروز، اندیشه کلامی عصمت، ص ۲۹۲-۲۹۸.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص۳۸۸.
- ↑ حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین، ص۶۳.
- ↑ ر.ک: احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی، ص۲۱۱ و ۲۱۲.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی، ص۱۰۰.
- ↑ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء و الائمه، ص۴-۵؛ سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۳۶؛ سعدالدین تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۵۰؛ محمدحسن مظفر، دلائل الصدق، ج۱، ص۶۰۵؛ شیخ طوسی، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ص۲۶۰؛ همو، تمهید الاصول فی علم الکلام، ص۳۲۰؛ سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ص۳۳۸.
- ↑ مینایی، بهروز، اندیشه کلامی عصمت، ص ۳۰۸ ـ ۳۱۱.
- ↑ حسن بن یوسف بن مطهر محلی (علامه حلی)، انوارالملکوت، تحقیق محمد نجفی زنجانی، ص۲۰۴.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص ۳۹۹.
- ↑ "ان الامام معصوم من العصيان مأمون عليه السهو و النسيان، لفساد الخلق بسياسة من يقارف الآثام و يسهو عن الحق في الاحكام و يضل عن الصواب"؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، المسائل الجارودیة، ص۴۵.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص ۲۹۳.
- ↑ بحارالأنوار، ج۴۸، ص۲۰۰، باب ۸.
- ↑ محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، کمال الدین، ج۲، ص۳۶۱-۳۶۸؛ همو، علل الشرایع، ج۱، ص۲۰۴، ح۱.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص۱۹۸.
- ↑ سید مرتضی علم الهدی، تنزیه الانبیاء و الائمة (ع)، ص۱۷.
- ↑ "قد بينا أن الكبائر و الصغائر لا يجوزان على الأنبياء (ع) قبل النبوة ولا بعدها، لما في ذلك من التنفير عن قبول أقوالهم، و لما في تنزيههم عن ذلك من السكون إليهم، فكذلك يجب أن يكون الأئمة (ع) منزهين عن الكبائر و الصغائر قبل الإمامة و بعدها، لأن الحال واحدة"؛ سید مرتضی علم الهدی، تنزیه الانبیاء و الائمة (ع)، ص۲۲-۲۲. نیز ر.ک: همو، الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق سیداحمد حسینی، ص۳۳۸.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص۳۳۱ ـ ۳۳۲.
- ↑ ر.ک: الالفین، ص۷۶ و ۴۲۷.
- ↑ حسن بن یوسف بن مطهر حلی (علامه حلی)، انوار الملکوت، تحقیق محمد نجفی زنجانی، ص۲۰۵؛ شکل منطقی این استدلال را میتوان در قالب یک قیاس استثنایی انفصالی این‌گونه بیان کرد: راه رسیدن به حکم خدا، قیاس است یا خبر واحد و یا گفتار امام؛ اما راه رسیدن به حکم خدا، قیاس یا خبر واحد نیست؛ پس راه رسیدن به حکم خدا، گفتار امام است.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص۴۰۱.
- ↑ "و لأن تعظیمه واجب علی الإطلاق و الاستخفاف به فستق علی مذاهب من خالفنا و کفر عندنا و وقوع القبیح منه بوجب الاستخفاف"؛ ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، تحقیق فارس تبریزیان، ص۱۷۴.
- ↑ فاریاب، محمد حسین، عصمت امام، ص۳۴۵.
- ↑ «هُوَ مَعْصُومٌ مُویَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ اَمِنَ مِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلِ وَ الْعِثَارِ یَخُصُّصهُ اللهُ بِذلِکَ لِیَکُونَ حُجَّتُهُ عَلی عِبَادِهِ وَ شَاهِدُهُ عَلی خَلْقِهِ»، عیون أخبار الرضا(ع)، شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی ابن بابویه، نشر جهان، تهران، ۱۳۷۸ه ق، چاپ اول، ج ۱، ص۲۲۲.
- ↑ ر.ک: پیام قرآن، همان، ج ۷، ص۱۸۷
- ↑ سازندگی، مهدی، عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن، ص ۸۲.