خواب در معارف و سیره نبوی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
[[پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از [[بیداری]] از خواب شبانه آدابی را انجام می‌داد که بدان‌ها می‌پردازیم. | [[پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از [[بیداری]] از خواب شبانه آدابی را انجام می‌داد که بدان‌ها می‌پردازیم. | ||
#'''[[سجده]]''': [[طبرسی]] از [[امام باقر]]{{ع}} چنین نقل می‌کند که پیامبر اکرم{{صل}} از هیچ خوابی برنمی‌خاست، جز آنکه در برابر [[خدای عزوجل]] به سجده می‌افتاد<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}} قَالَ: مَا اسْتَيْقَظَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مِنْ نَوْمٍ إِلَّا خَرَّ لِلَّهِ سَاجِداً}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳).</ref>. شایان ذکر است که اطلاق [[کلام]] امام باقر{{ع}} و تصریح آن حضرت، هم خواب شبانه پیامبر اکرم{{صل}} را شامل می‌شود و هم خواب روزانه ایشان را. | #'''[[سجده]]''': [[طبرسی]] از [[امام باقر]]{{ع}} چنین نقل می‌کند که پیامبر اکرم{{صل}} از هیچ خوابی برنمی‌خاست، جز آنکه در برابر [[خدای عزوجل]] به سجده می‌افتاد<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}} قَالَ: مَا اسْتَيْقَظَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مِنْ نَوْمٍ إِلَّا خَرَّ لِلَّهِ سَاجِداً}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳).</ref>. شایان ذکر است که اطلاق [[کلام]] امام باقر{{ع}} و تصریح آن حضرت، هم خواب شبانه پیامبر اکرم{{صل}} را شامل می‌شود و هم خواب روزانه ایشان را. | ||
#'''[[حمد]] و [[سپاس]] [[الهی]]''': آن حضرت پس از برخاستن از خواب نیز همچون قبل از خواب، زبان به حمد و سپاس الهی می‌گشود و خدای را به خاطر بازگرداندن [[روح]] به بدن بدین‌گونه سپاس می‌گفت: حمد خدایی را که مرا پس از [[مرگ]] زنده کرد. همانا پروردگارم بسیار | #'''[[حمد]] و [[سپاس]] [[الهی]]''': آن حضرت پس از برخاستن از خواب نیز همچون قبل از خواب، زبان به حمد و سپاس الهی می‌گشود و خدای را به خاطر بازگرداندن [[روح]] به بدن بدین‌گونه سپاس می‌گفت: حمد خدایی را که مرا پس از [[مرگ]] زنده کرد. همانا پروردگارم بسیار بخشاینده و قدردان است<ref>{{متن حدیث|الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانِي بَعْدَ مَوْتِي إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ شَكُورٌ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹)</ref>. خداوندا! از تو خیر این [[روز]] و [[نور]] و [[هدایت]] و [[برکت]] و [[پاکی]] و بخشودگی‌اش را خواستارم. خدایا! از تو خیر این روز را و خیر آنچه در آن است، می‌طلبم و از [[شر]] این روز و شر آنچه در آن است، به تو پناه می‌برم<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ هَذَا الْيَوْمِ وَ نُورَهُ وَ هُدَاهُ وَ بَرَكَتَهُ وَ طَهُورَهُ وَ مُعَافَاتَهُ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَهُ وَ خَيْرَ مَا فِيهِ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ وَ شَرِّ مَا بَعْدَهُ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).</ref>. حمد خدایی را که ما را [[حیات]] بخشید بعد از آنکه ما را می‌راند و بازگشت به سوی اوست<ref>{{متن حدیث|الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانَا بَعْدَ مَا أَمَاتَنَا وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ}}. (ابن حنبل، مسند احمد، ج۴، ص۲۹۵؛ البخاری، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۵۰).</ref>. | ||
#'''[[تلاوت]] آیاتی از [[سوره آل عمران]]''': [[شیخ طوسی]] از [[امام صادق]]{{ع}} چنین نقل می‌کند که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از | #'''[[تلاوت]] آیاتی از [[سوره آل عمران]]''': [[شیخ طوسی]] از [[امام صادق]]{{ع}} چنین نقل می‌کند که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از بیدار شدن از خواب شبانه، به [[آسمان]] نظر می‌کرد و ده [[آیه]] آخر سوره آل عمران (۱۹۰ - ۲۰۰) را تلاوت می‌فرمود<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۳۴.</ref>. در بخشی از این آیه می‌خوانیم: {{متن قرآن|إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}}<ref>«بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است * (همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰-۱۹۱.</ref>. | ||
#'''مسواک کردن''': پیش‌تر گفته شد که [[رسول خدا]]{{صل}} در طول یک شب چندین بار مسواک می‌کرد: قبل از خواب و پس از برخاستن از خواب. در هر نوبت از شب نیز که برمی‌خاست، مسواک می‌نمود و سپس [[وضو]] می‌ساخت. بنا بر برخی [[روایات]]، ایشان بین هر دو رکعت [[نماز]] و نیز قبل از خروج برای نماز صبح نیز به این کار اقدام می‌کرد<ref>بنگرید به: الکلینی، الکافی،ج۳، ص۴۴۵، ح۱۳؛ ابن ابی‌شیبة، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷ و ص۱۹۶، ح۱۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶ ۱، ص۲۵۳.</ref>. | #'''مسواک کردن''': پیش‌تر گفته شد که [[رسول خدا]]{{صل}} در طول یک شب چندین بار مسواک می‌کرد: قبل از خواب و پس از برخاستن از خواب. در هر نوبت از شب نیز که برمی‌خاست، مسواک می‌نمود و سپس [[وضو]] می‌ساخت. بنا بر برخی [[روایات]]، ایشان بین هر دو رکعت [[نماز]] و نیز قبل از خروج برای نماز صبح نیز به این کار اقدام می‌کرد<ref>بنگرید به: الکلینی، الکافی،ج۳، ص۴۴۵، ح۱۳؛ ابن ابی‌شیبة، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷ و ص۱۹۶، ح۱۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶ ۱، ص۲۵۳.</ref>. | ||
#'''وضو و نماز''': در [[آداب]] پیش از خوابِ [[رسول خدا]]{{صل}} گفته شد که آبِ وضو بالای سرِ آن حضرت نهاده می‌شد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷.</ref> تا پس از برخاستن، وضو گرفتن آسان باشد؛ به ویژه آنکه حضرت به کرّات از خواب برمی‌خاست و برای نماز به وضو نیاز پیدا می‌کرد. بنا بر روایتی آن حضرت می‌فرمود: آن‌گاه که یکی از شما به هنگام شب از خواب برخاست، نمازش را با دو رکعت نماز سبک آغاز کند<ref>{{متن حدیث|إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ مِنَ اللَّيْلِ فَلْيَفْتَتِحْ صَلَاتَهُ بِرَكْعَتَيْنِ خَفِيفَتَيْنِ}}. (التمیمی المغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۱۲ به نقل از امیرالمؤمنین{{ع}}؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۲، ص۳۹۹؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۸۴؛ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و۱۵۱، به نقل از ابی‌هریره).</ref>. خود [[پیامبر]]{{صل}} نیز چنین می‌کرد و سپس سه نماز دو رکعتی طولانی به جای می‌آورد و رکعات بعدی را خفیف‌تر می‌خواند<ref>الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و ۱۵۱.</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۰۶.</ref> | #'''وضو و نماز''': در [[آداب]] پیش از خوابِ [[رسول خدا]]{{صل}} گفته شد که آبِ وضو بالای سرِ آن حضرت نهاده می‌شد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷.</ref> تا پس از برخاستن، وضو گرفتن آسان باشد؛ به ویژه آنکه حضرت به کرّات از خواب برمی‌خاست و برای نماز به وضو نیاز پیدا می‌کرد. بنا بر روایتی آن حضرت می‌فرمود: آن‌گاه که یکی از شما به هنگام شب از خواب برخاست، نمازش را با دو رکعت نماز سبک آغاز کند<ref>{{متن حدیث|إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ مِنَ اللَّيْلِ فَلْيَفْتَتِحْ صَلَاتَهُ بِرَكْعَتَيْنِ خَفِيفَتَيْنِ}}. (التمیمی المغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۱۲ به نقل از امیرالمؤمنین{{ع}}؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۲، ص۳۹۹؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۸۴؛ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و۱۵۱، به نقل از ابی‌هریره).</ref>. خود [[پیامبر]]{{صل}} نیز چنین می‌کرد و سپس سه نماز دو رکعتی طولانی به جای می‌آورد و رکعات بعدی را خفیف‌تر می‌خواند<ref>الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و ۱۵۱.</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص ۱۰۶.</ref> | ||
نسخهٔ ۱۵ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۰
این مدخل زیرشاخهٔ بحث خواب است. خواب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خواب در قرآن - خواب در نهج البلاغه - خواب در معارف و سیره نبوی - خواب در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط نداردزمان خواب و استراحت
تعیین زمان مناسب برای خواب، آثار جسمی و روحی بسیاری در پی دارد. آنان که همچون پیامبر اعظم(ص) بخشی از شب را به عبادت و شب‌زنده‌داری اهتمام می‌ورزند، تلاش دارند که زمان خواب خود را به تأخیر نیندازند تا جسمشان قوت و نشاط لازم را برای بیداری در بخشی از شب داشته باشند. این مهم در سیره پیامبر اعظم(ص) آشکارا دیده می‌شود. بنا بر روایات نقل شده از برخی همسران پیامبر، آن حضرت اول شب را برای خواب و استراحت خود برمی‌گزید و پس از مقداری استراحت برمی‌خاست و به تهجد مشغول می‌شد[۱].
این رفتار به ویژه با توجه به وجوب تهجد و شب‌زنده‌داری بر آن حضرت، بیشتر قابل فهم و تحلیل خواهد بود؛ چراکه توفیق تهجد در نیمه و انتهای شب در صورتی فراهم می‌آید که فرد اوایل شب را برای استراحت انتخاب کند[۲].
مقدار خواب و استراحت
بنا بر آنچه از قرآن کریم و روایات دریافتنی است، پیامبر اکرم(ص) شب‌هنگام اندکی استراحت می‌کرد و بخش بیشتر شب را به عبادت و تهجد مشغول می‌شد. این امر بدان جهت است که خواب اندک و به مقدارِ ضرورت و پرهیز از پرخوابی، جزء تعالیم مکاتب الهی است. برای مثال در روایتی از امام کاظم(ع) چنین می‌خوانیم: «خداوند، فرد پرخواب و بی‌کار را دوست ندارد»[۳].
بنا بر آیات اولیه سوره مزمل، پیامبر اکرم(ص) مکلّف به بیداری در بخش عمده‌ای از شب بود: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا﴾[۴]. از آیه آخر همین سوره نیز چنین برمی‌آید که رسول خدا(ص) و جمعی از مؤمنان خاص، بر اساس این دستورالعمل بخش زیادی از شب را برای تهجد و عبادت برمی‌خاستند: ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ...﴾[۵].
البته بر پایه برخی روایات پس از نزول این سوره به مدت یک سال[۶] رسول خدا(ص) و برخی مؤمنان - بی‌آنکه بر آنان واجب باشد- گاه تمام شب را بیدار می‌ماندند تا به طور یقین به دستور الهی در ابتدای سوره مزمل عمل کرده باشند[۷]؛ چنان که از فرط قیام در شب، قدم‌های آنان ورم کرد[۸]. بدین رو، آخرین آیه این سوره نازل شد و به گونه‌ای تخفیف در این تکلیف صادر گشت و قیام و عبادت در شب به قدر توان آن حضرت و مؤمنان نزدیک به ایشان مقرر شد. در آیه آخر سوره مزمّل حکم تخفیفی بر آن حضرت نازل شد: ﴿... عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۹].
با توجه به آنچه از انتهای سوره مزمّل برمی‌آید، پیامبر اکرم(ص) موظف بوده در حد میسور و توان، شب‌ها را به تهجد و قرائت قرآن مشغول باشد و همین امر نیز موجب تقلیل خواب و استراحت آن حضرت بود. در روایت ابن عباس نیز آمده است که پیامبر اکرم(ص) در نیمه‌شب یا کمی قبل یا بعد از آن، از خواب برمی‌خاست و پس از قرائت ده آیه آخر سوره آل عمران، وضو می‌ساخت و مشغول نماز می‌شد[۱۰].[۱۱]
مکان خواب و استراحت
رسول خدا(ص) نه بر تخت‌ها و بالش‌های نرم و زربفت، بلکه بر ساده‌ترین ابزاری که در آن زمان مورد استفاده مردم بود، استراحت می‌کرد. بنا بر برخی روایات، پیامبر اکرم(ص) بر روی حصیر می‌خوابید و چیز دیگری به جز آن در زیر خود پهن نمی‌کرد[۱۲]؛ تا جایی که گاه برآمدگی‌های حصیر بر جسم حضرت اثر می‌گذاشت. حضرت در برابر درخواست برخی یارانش مبنی بر تهیه زیراندازی نرم‌تر می‌فرمود: مرا با دنیا چه کار؟! مَثَل من و دنیا مَثَل سواره مسافری است که در روزی گرم به زیر یک درخت، ساعتی استراحت کرده و راه خود را در پیش گیرد و آنجا را ترک گوید[۱۳].
بنا بر روایتی دیگر هنگامی که یکی از اصحاب، رسول خدا(ص) را در حال استراحت بر حصیر دید و اثر حصیر را بر جسم او مشاهده کرد، عرضه داشت: شهادت می‌دهم که تو رسول خدایی و نزد خدا با کرامت‌تر از کسرا و قیصری، هرچند آنان از دنیا بهره‌مندند و شما این‌چنین بر حصیر استراحت می‌کنید، به گونه‌ای که اثر آن بر جسمتان باقی می‌مانَد. پیامبر اکرم(ص) نیز در پاسخ فرمود: «آیا راضی به این نیستی که دنیا از برای ایشان و آخرت از برای ما باشد؟[۱۴].
یکی از همسران پیامبر(ص) نیز مکان خواب حضرت را قطعه پوستی انباشته از الیاف خرما گزارش کرده است[۱۵]. در پاره‌ای از روایات، همین توصیف برای بالش آن حضرت نیز ذکر شده است[۱۶].
ناگفته نماند که این نوع زندگی ناشی از آن بود که رسول خدا(ص) مسئولیت حکومتی داشت و مسلمانان نیز در وضعیت سخت اقتصادی به سر می‌بردند. البته این نیز گفتنی است که نرمی و راحتی بیش از حد مکانِ خواب و استراحت، جسم را به سوی تنبلی و تمایل به پرخوابی سوق می‌دهد[۱۷].
آداب قبل از خواب و استراحت
پیامبر اکرم(ص) پیش از خواب و استراحت، آدابی را رعایت می‌کرد: مسواک، وضو، تهیه مقدمات عبادت شبانه و در آخر نیز دعا و اذکار قبل از خواب. حال بدین‌ها می‌پردازیم.
- مسواک: بنا به نقل طبرسی، پیامبر اکرم(ص) هر شب سه بار مسواک می‌کرد: یک بار قبل از خواب، یک بار پس از خواب (قبل از وضو برای تهجّد) و یک بار نیز هنگام بیرون رفتن برای نماز صبح. چوب مسواک حضرت نیز بنا به توصیه جبرئیل، چوب «اَراک»[۱۸] بود[۱۹]. در برخی روایات نیز می‌خوانیم که آن حضرت در یک شب چندین بار مسواک می‌کرد[۲۰] که از جمله بین هر دو رکعت از نماز شب بود[۲۱] و نیز پس از هر بار برخاستن از خواب[۲۲]. به نظر می‌رسد مسواک‌های مکرر با چوب اراک- ضمن سهولت در انجام مسواک - برای از بین رفتن بوی دهان به هنگام نماز و پس از خواب بوده است.
- وضو: در روایت حسن بن علی علوی آمده است که امام هادی(ع) درباره آداب خواب اهل بیت(ع) به ده مورد اشاره فرمود که از جمله آنها وضوی قبل از خواب است[۲۳]. از آنجا که حضرت این ویژگی‌ها را برای اهل بیت(ع) معرفی کرده، می‌توان پیامبر اکرم(ص) را نیز مشمول این روایت دانست.
- تهیه مقدمات عبادت شبانه: امام صادق(ع) در روایتی می‌فرماید:... آب وضو در ظرف سرپوشیده، کنار بالین [[[پیامبر]] بود] و مسواکش کنار بسترش قرار می‌گرفت و می‌خوابید[۲۴].
- دعا و اذکار قبل از خواب: بنا بر روایت امام هادی(ع) اهل بیت(ع) قبل از خواب مقیّد بودند که فاتحة الکتاب، آیة الکرسی، آیه ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ...﴾[۲۵] و ۳۳ مرتبه سبحان الله، ۳۳ مرتبه الحمدلله و ۳۴ مرتبه الله اکبر را قرائت کنند[۲۶]. پیامبر اکرم(ص) پس از قرائت آیة الکرسی می‌فرمود: به نام خدا، به خدا ایمان آوردم و به طاغوت کافر شدم. خدایا! در خواب و بیداری مرا حفظ فرما[۲۷]. رسول خدا(ص) پیش از خواب سه سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۲۸]، ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾[۲۹] و ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ﴾[۳۰] را نیز قرائت می‌کرد و بر کف هر دو دست می‌دمید و به اعضای مختلف بدن خود می‌مالید؛ بدین‌گونه که از سر مبارک شروع می‌کرد و سپس به صورت و دیگر قسمت‌های بدن می‌کشید و این کار را سه بار تکرار می‌نمود[۳۱].
به جز اذکار، آیات و سوره‌های یاد شده در روایاتِ سیره نیز به دعاهایی برمی‌خوریم که رسول خدا(ص) به هنگام رفتن به محل خواب و پیش از خواب، آنها را قرائت می‌کرد.
بخشی از این دعاها بدین قرار است: خداوندا! در روزی که بندگانت را مبعوث می‌کنی، مرا از عذابت حفظ فرما[۳۲]. خداوندا! از عقوبتت به عفوت، و از غضبت به رضایتت، و از تو به تو پناه می‌برم. خداوندا! مرا توان آن نیست که تا نهایت ثنای تو پیش روم، حتی اگر چنین تلاشی کنم، تو همان‌گونه‌ای که خود ثنای خویش گفته ای[۳۳]. خدایا! با نام تو زنده می‌شوم و با نام تو می‌میرم[۳۴].
به نام خدا می‌میرم و زنده می‌شوم و بازگشت به سوی اوست. خداوندا! ترسم را به ایمنی تبدیل کن و عیبم بپوشان و امانتم ادا کن[۳۵].
حمد خدایی را که ما را سیر و سیراب و کفایت کرد و پناه داد. پس چه بسیارند که نه کفایت کننده دارند، نه پناه دهنده[۳۶].
رسول خدا(ص) برای کسب توفیق تهجّد و شب‌زنده‌داری، دعایی تعلیم می‌کرده که امام صادق(ع) آن را چنین نقل نموده است: به نام خدا، خداوندا! مرا از مکرت ایمن مساز و نسبت به یادت دچار فراموشی‌ام مکن و از غافلان قرارم مده [تا] در ساعت فلان بیدار شوم[۳۷]. حضرت سپس فرمود: در صورت قرائت این دعا، خداوند ملکی را برای بیدارکردنش موکل می‌سازد[۳۸].
چگونگی خواب و استراحت
- رو به قبله و بر پهلوی راست: حیات توحیدی انسان‌های الهی به گونه‌ای است که در همه لحظات رو به خدایند. آنان افزون بر آنکه قلب و جانشان همواره رو به خداست[۳۹]، سعی دارند که با رو به قبله کردن جسم خود در حالات مختلف نیز کمال توحید را در حرکات خود جلوه‌گر سازند. در روایات سیره چنین نقل شده که پیامبر اکرم(ص) هماره رو به قبله می‌نشست[۴۰] و اهل بیت(ع) نیز به هنگام خواب رو به قبله می‌خوابیدند[۴۱]. با توجه به دیگر روایات مشخص می‌شود که نوع خواب آنان همچون خواباندن میت در قبر، بر پهلوی راست و رو به قبله بوده است؛ در حالی که دست راست را زیر گونه راست می‌نهادند[۴۲]. با توجه به تشابه خواب و مرگ می‌توان گفت این نوع خوابیدن به گونه‌ای یادآور مرگ برای آدمی است[۴۳].
- پرهیز از خواب مداوم و پیوسته: از برخی روایات چنین برمی‌آید که پیامبر اکرم(ص) از خواب مداوم و پیوسته در شب اجتناب داشت. در روایتی نقل شده که امام صادق(ع) درباره حالات پیامبر اکرم(ص) به وقت خواب و پس از بیداری چنین فرمود: آب وضو نزد سرش، و مسواکش زیر جای خوابش نهاده می‌شد. سپس به قدری که خدا می‌خواست، می‌خوابید و چون برمی‌خاست، ابتدا می‌نشست و سپس نگاه به آسمان کرده و آیاتی از سوره آل عمران [۱۹۰ به بعد] را تلاوت می‌کرد. سپس مسواک کرده و وضو ساخته و به مسجد [= سجده‌گاه] می‌رفت و چهار رکعت نماز می‌گزارد که رکوع آنها به مقدار قرائتشان و سجود آنها نیز به قدر رکوعشان بود و آن‌قدر رکوع و سجود را طول می‌داد که بیننده می‌پرسید چه وقت برمی‌خیزد؟ سپس برمی‌خاست و به جای خواب خویش رفته و به مقداری که خدا می‌خواست، می‌خوابید. سپس برمی‌خاست و با نگاه به آسمان آیات سوره آل عمران را تلاوت می‌کرد و مسواک کرده و وضو ساخته و به مسجد [= سجده‌گاه] می‌رفت و همچون نوبت قبل چهار رکعت نماز می‌گزارد و سپس به محل خواب خویش رفته و به قدری که خدا می‌خواست، می‌خوابید و سپس برمی‌خاست و می‌نشست و آیات سوره آل عمران را با نظر به آسمان تلاوت می‌کرد و پس از مسواک کردن و وضو ساختن به مسجد رفته و نماز وتر و دو رکعت [شفع] را به جای آورده و برای اقامه نماز [صبح به سوی مسجد] خارج می‌شد[۴۴].[۴۵]
آداب بعد از خواب و استراحت
پیامبر اکرم(ص) پس از بیداری از خواب شبانه آدابی را انجام می‌داد که بدان‌ها می‌پردازیم.
- سجده: طبرسی از امام باقر(ع) چنین نقل می‌کند که پیامبر اکرم(ص) از هیچ خوابی برنمی‌خاست، جز آنکه در برابر خدای عزوجل به سجده می‌افتاد[۴۶]. شایان ذکر است که اطلاق کلام امام باقر(ع) و تصریح آن حضرت، هم خواب شبانه پیامبر اکرم(ص) را شامل می‌شود و هم خواب روزانه ایشان را.
- حمد و سپاس الهی: آن حضرت پس از برخاستن از خواب نیز همچون قبل از خواب، زبان به حمد و سپاس الهی می‌گشود و خدای را به خاطر بازگرداندن روح به بدن بدین‌گونه سپاس می‌گفت: حمد خدایی را که مرا پس از مرگ زنده کرد. همانا پروردگارم بسیار بخشاینده و قدردان است[۴۷]. خداوندا! از تو خیر این روز و نور و هدایت و برکت و پاکی و بخشودگی‌اش را خواستارم. خدایا! از تو خیر این روز را و خیر آنچه در آن است، می‌طلبم و از شر این روز و شر آنچه در آن است، به تو پناه می‌برم[۴۸]. حمد خدایی را که ما را حیات بخشید بعد از آنکه ما را می‌راند و بازگشت به سوی اوست[۴۹].
- تلاوت آیاتی از سوره آل عمران: شیخ طوسی از امام صادق(ع) چنین نقل می‌کند که پیامبر اکرم(ص) پس از بیدار شدن از خواب شبانه، به آسمان نظر می‌کرد و ده آیه آخر سوره آل عمران (۱۹۰ - ۲۰۰) را تلاوت می‌فرمود[۵۰]. در بخشی از این آیه می‌خوانیم: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾[۵۱].
- مسواک کردن: پیش‌تر گفته شد که رسول خدا(ص) در طول یک شب چندین بار مسواک می‌کرد: قبل از خواب و پس از برخاستن از خواب. در هر نوبت از شب نیز که برمی‌خاست، مسواک می‌نمود و سپس وضو می‌ساخت. بنا بر برخی روایات، ایشان بین هر دو رکعت نماز و نیز قبل از خروج برای نماز صبح نیز به این کار اقدام می‌کرد[۵۲].
- وضو و نماز: در آداب پیش از خوابِ رسول خدا(ص) گفته شد که آبِ وضو بالای سرِ آن حضرت نهاده می‌شد[۵۳] تا پس از برخاستن، وضو گرفتن آسان باشد؛ به ویژه آنکه حضرت به کرّات از خواب برمی‌خاست و برای نماز به وضو نیاز پیدا می‌کرد. بنا بر روایتی آن حضرت می‌فرمود: آن‌گاه که یکی از شما به هنگام شب از خواب برخاست، نمازش را با دو رکعت نماز سبک آغاز کند[۵۴]. خود پیامبر(ص) نیز چنین می‌کرد و سپس سه نماز دو رکعتی طولانی به جای می‌آورد و رکعات بعدی را خفیف‌تر می‌خواند[۵۵].[۵۶]
منابع
پانویس
- ↑ عن الأسود بن يزيد، قال: سألت عايشة عن صلاة رسول الله(ص) بالليل، فقالت: كان ينام اول الليل ثم يقوم.... (الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۲۳؛ الطیالسی، مسند، ص۱۹۸؛ الجواهری، مسند ابن جعد، ص۳۷۳؛ النسائی، السن الکبری، ج۱، ص۴۱۳؛ ابن راهویه، مسند، ج۳، ص۸۵۲).
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۹۳.
- ↑ «عَنْ بَشِيرٍ الدَّهَّانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى(ع) يَقُولُ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ يُبْغِضُ الْعَبْدَ النَّوَّامَ الْفَارِغَ». (الکلینی، الکافی، ج۵، ص۸۴، ح۲؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۸، ح۳۶۳۵)
- ↑ «ای جامه بر خویش پیچیده * شب را- جز اندکی- بپای خیز * نیمی از آن را یا اندکی از آن (نیمه) را کم کن! * یا (اندکی) بر آن بیفزای و قرآن را آرام و روشن بخوان» سوره مزمل، آیه ۱-۴.
- ↑ «بی‌گمان پروردگارت می‌داند که تو و دسته‌ای از کسانی که با تواند نزدیک به دو سوم شب و نیمه آن و یک سوم آن برمی‌خیزید؛ و خداوند شب و روز را اندازه می‌دارد.».. سوره مزمل، آیه ۲۰.
- ↑ این مدت بنا به نقلی تا هجده ماه، به نقلی تا دو سال و به نقلی دیگر تا ده سال ادامه داشت، اما نقل مشهور همان یک سال است. (بنگرید به: الطبری، جامع البیان، ج۲۹، ص۱۵۶؛ السیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۶، ص۲۷۶؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۷۰ و ۷۱)
- ↑ «... وَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُومُ وَ لَا يَدْرِي مَتَى يَنْتَصِفُ اللَّيْلُ وَ مَتَى يَكُونُ الثُّلُثَانِ وَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُومُ حَتَّى يُصْبِحَ مَخَافَةَ أَنْ لَا يَحْفَظَهُ...». (قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۹۲)
- ↑ «... عن قتاده: قم الليل إلا قليلا، قاموا حولا أو حولين حتى انتفخت سوقهم و اقدامهم...». (الطبری، جامع البیان، ج۲۹، ص۱۵۶).
- ↑ «... او معلوم داشت که شما هرگز آن را نمی‌توانید شمار کرد پس از شما در گذشت؛ اکنون آنچه میسّر است از قرآن بخوانید! او معلوم داشت که برخی از شما بیمار خواهند بود و برخی دیگر در زمین، گام می‌زنند و (روزی خود را) از بخشش خداوند می‌جویند و گروهی دیگر در راه خداوند جنگ می‌کنند بنابراین آنچه میسّر است از آن (قرآن) بخوانید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خداوند وامی نیکو بدهید و هر نیکی که برای خویش از پیش فرستید پاداش آن را نزد خداوند بهتر و با پاداشی سترگ‌تر خواهید یافت و از خداوند آمرزش بخواهید که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مزمل، آیه ۲۰.
- ↑ عن كريب مولى ابن عباس ان عبدالله بن عباس اخبره انه بات عند ميمونة زوج النبي(ص) و هي خالته، قال فاضطجعت في عرض الوسادة و اضطجع رسول الله(ص) و اهله في طولها، فنام رسول الله(ص) حتى اذا انتصف الليل أو قبله بقليل أو بعده بقليل، استيقظ رسول الله(ص) فجلس يمسح النوم عن وجهه، ثم قرء العشر الآيات، خواتيم سورة آل عمران. ثم قام الى شن معلقة فتوضأ منها فأحسن وضوئه، ثم قام يصلي.... (ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۲۴۲).
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۹۴.
- ↑ «كَانَ يَنَامُ عَلَى الْحَصِيرِ لَيْسَ تَحْتَهُ شَيْ‌ءٌ غَيْرُهُ»؛ کان ینام علی الحصیر لیس تحته شیء غیره. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸).
- ↑ «عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صدَخَلَ عَلَيْهِ عُمَرُ وَ هُوَ عَلَى حَصِيرٍ قَدْ أَثَّرَ فِي جَنْبَيْهِ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ لَوِ اتَّخَذْتَ فِرَاشاً فَقَالَ(ص) مَا لِي وَ لِلدُّنْيَا وَ مَا مَثَلِي وَ مَثَلُ الدُّنْيَا إِلَّا كَرَاكِبٍ سَارَ فِي يَوْمٍ صَائِفٍ فَاسْتَظَلَ تَحْتَ شَجَرَةٍ سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ ثُمَّ رَاحَ وَ تَرَكَهَا»؛ (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۲۵؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۳۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۵۳ و ج۷۰، ص۱۲۳)
- ↑ «... أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ لَهُمُ الدُّنْيَا وَ لَنَا الْآخِرَةُ». (ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۹؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۱۳۲)
- ↑ عن عايشة: كان ضجاع النبي(ص) الذي ينام عليه بالليل من آدم محشوا ليفا. (ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۴۶۴؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۶، ص۴۸، ۵۶، ۲۰۷ و ۲۱۳؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۶، ص۱۴۵؛ القزوینی، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۹۰)
- ↑ ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۳۶۹.
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۹۷.
- ↑ چوب اراک گیاهی است که پس از مرطوب شدن از هم باز می‌شود و همچون مسواک‌های امروزی برای تمیز کردن دندان‌ها مفید است و مزه ترش آن نیز بوی بد دهان را از بین می‌برد. (مجلسی، بحار الانوار، ج۷۷، ص۳۴۳)
- ↑ «وَ كَانَ(ص) يَسْتَاكُ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَ يَأْخُذَ مَضْجَعَهُ». (الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۸)؛ «وَ كَانَ(ص) يَسْتَاكُ كُلَّ لَيْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَى وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ كَانَ يَسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ(ع)». (الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۹؛ نیز بنگرید به: ابن ابی‌شیبه، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷)
- ↑ «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) كَانَ يَسْتَاكُ فِي اللَّيْلَةِ مِرَاراً». (ابن ابی‌شیبة، المصنف، ج۱، ص۱۹۶، ح۱۷).
- ↑ «إِنَّ الْمُصْطَفَى(ص) كَانَ يَسْتَاكُ بَيْنَ كُلِّ رَكْعَتَيْنِ مِنْ صَلَاةِ اللَّيْلِ»؛ (المناوی، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۵، ص۲۸۵).
- ↑ «إِنَّهُ كَانَ يَسْتَاكُ فِي كُلِّ مَرَّةٍ قَامَ مِنْ نَوْمِهِ». (الکلینی، الکافی، ج۳، ص۴۴۵، ح۱۳).
- ↑ «... سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ الْعَلَوِيَّ يَقُولُ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا(ع) يَقُولُ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عِنْدَ نَوْمِنَا عَشْرُ خِصَالٍ الطَّهَارَةُ وَ تَوَسُّدُ الْيَمِينِ وَ تَسْبِيحُ اللَّهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ وَ تَحْمِيدُهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ وَ تَكْبِيرُهُ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِينَ وَ نَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ بِوُجُوهِنَا وَ نَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَى آخِرِهَا فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ أَخَذَ بِحَظِّهِ مِنْ لَيْلَتِهِ». (ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰).
- ↑ «عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ وَذَكَرَ صَلَاةَ النَّبِيِّ(ص) قَالَ كَانَ يُؤْتَى بِطَهُورٍ فَيُخَمَّرُ عِنْدَ رَأْسِهِ وَ يُوضَعُ سِوَاكُهُ تَحْتَ فِرَاشِهِ ثُمَّ يَنَامُ مَا شَاءَ اللَّهُ...». (شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷).
- ↑ «خداوند - که به دادگری ایستاده است - و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.
- ↑ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰.
- ↑ «بِسْمِ اللَّهِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ كَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ اللَّهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَ فِي يَقَظَتِي». (الکلینی، الکافی، ج۲، ص۵۳۶، ح۴).
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ «بگو: به پروردگار سپیده‌دم پناه می‌برم» سوره فلق، آیه ۱.
- ↑ «بگو: به پروردگار آدمیان پناه می‌برم» سوره ناس، آیه ۱.
- ↑ «أَنَّ النَّبِيَّ(ص) كَانَ إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ كُلَّ لَيْلَةٍ جَمَعَ كَفَّيْهِ ثُمَّ نَفَثَ فِيهِمَا فَقَرَأَ فِيهِمَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ ثُمَّ يَمْسَحُ بِهِمَا مَا اسْتَطَاعَ مِنْ جَسَدِهِ يَبْدَأُ بِهِمَا عَلَى رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ وَ مَا أَقْبَلَ مِنْ جَسَدِهِ يَفْعَلُ ذَلِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ»؛ (الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۱۸؛ ابن نصر، منتخب مسند عبد بن حمید، ص۴۳۱).
- ↑ «اللَّهُمَّ قِنِي عَذَابَكَ يَوْمَ تَبْعَثُ عِبَادَكَ». (ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۳۹۴؛ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۱۶ - ۲۱۸؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸)
- ↑ «اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِمُعَافَاتِكَ مِنْ عُقُوبَتِكَ وَ أَعُوذُ بِرِضَاكَ مِنْ سَخَطِكَ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْكَ اللَّهُمَّ إِنِّي لَا أَسْتَطِيعُ أَنْ أَبْلُغَ فِي الثَّنَاءِ عَلَيْكَ وَ لَوْ حَرَصْتُ أَنْتَ كَمَا أَثْنَيْتَ عَلَى نَفْسِكَ». (النسایی، السنن الکبری، ج۶، ص۲۲۳؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸)
- ↑ «اللَّهُمَّ بِاسْمِكَ أَحْيَا وَ بِاسْمِكَ أَمُوتُ». الکلینی، الکافی، ج۲، ص۵۳۶)
- ↑ «بِسْمِ اللَّهِ أَمُوتُ وَ أَحْيَا وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ اللَّهُمَّ آمِنْ رَوْعَتِي وَ اسْتُرْ عَوْرَتِي وَ أَدِّ عَنِّي أَمَانَتِي». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳ و ج۷۳، ص۲۰۲)
- ↑ «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَطْعَمَنَا وَ سَقَانَا وَ كَفَانَا وَ آوَانَا فَكَمْ مِمَّن لا كافِيَ لَهُ وَ لا مُؤوِيَ». ابن حنبل، مسند احمد، ج۳، ص۱۵۳، ۱۶۷و ۲۵۳؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۸، ص۷۹)
- ↑ «بِسْمِ اللَّهِ اللَّهُمَّ لَا تُؤْمِنِّي مَكْرَكَ وَ لَا تُنْسِنِي ذِكْرَكَ وَ لَا تَجْعَلْنِي مِنَ الْغَافِلِينَ أَقُومُ سَاعَةَ كَذَا وَ كَذَا». (الکلینی، الکافی، ج۲، ص۵۴۰، ح۱۸). از آنجا که پیامبر(ص) به آنچه می‌گفت، خود عمل می‌کرد، می‌توان این دعا را جزء سیره آن حضرت برشمرد.
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۹۹.
- ↑ ﴿إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ «من با درستی آیین روی خویش به سوی کسی آورده‌ام که آسمان‌ها و زمین را آفریده است و من از مشرکان نیستم» سوره انعام، آیه ۷۹.
- ↑ و كان(ص) له اكثر ما يجلس مستقبل القبلة. (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۲۷)
- ↑ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰.
- ↑ «وَ كَانَ(ص) إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ اضْطَجَعَ عَلَى شِقِّهِ الْأَيْمَنِ وَ وَضَعَ يَدَهُ الْيُمْنَى تَحْتَ خَدِّهِ الْأَيْمَنِ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸؛ یحصبی، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی(ص)، ج۱، ص۸۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳).
- ↑ در آیه‌ای از سوره زمر می‌خوانیم: ﴿اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا...﴾ «خداوند، جان‌ها را هنگام مرگشان و آن (جان) را که نمرده است هنگام خوابیدن آن می‌گیرد.».. (سوره زمر، آیه ۴۲). رسول خدا(ص) نیز خطاب به بنی‌هاشم در جریان یوم الأنذار چنین فرمود: «يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ، إِنَّ الرَّائِدَ لَا يَكْذِبُ أَهْلَهُ. وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيّاً، لَتَمُوتُنَّ كَمَا تَنَامُونَ، وَ لَتُبْعَثُنَّ كَمَا تَسْتَيْقِظُونَ...». (شیخ صدوق، الاعتقادات، ص۶۵).
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷.
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۰۴.
- ↑ «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: مَا اسْتَيْقَظَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مِنْ نَوْمٍ إِلَّا خَرَّ لِلَّهِ سَاجِداً». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳).
- ↑ «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانِي بَعْدَ مَوْتِي إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ شَكُورٌ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹)
- ↑ «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ هَذَا الْيَوْمِ وَ نُورَهُ وَ هُدَاهُ وَ بَرَكَتَهُ وَ طَهُورَهُ وَ مُعَافَاتَهُ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَهُ وَ خَيْرَ مَا فِيهِ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ وَ شَرِّ مَا بَعْدَهُ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).
- ↑ «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانَا بَعْدَ مَا أَمَاتَنَا وَ إِلَيْهِ النُّشُورُ». (ابن حنبل، مسند احمد، ج۴، ص۲۹۵؛ البخاری، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۵۰).
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۳۴.
- ↑ «بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است * (همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰-۱۹۱.
- ↑ بنگرید به: الکلینی، الکافی،ج۳، ص۴۴۵، ح۱۳؛ ابن ابی‌شیبة، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷ و ص۱۹۶، ح۱۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶ ۱، ص۲۵۳.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷.
- ↑ «إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ مِنَ اللَّيْلِ فَلْيَفْتَتِحْ صَلَاتَهُ بِرَكْعَتَيْنِ خَفِيفَتَيْنِ». (التمیمی المغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۱۲ به نقل از امیرالمؤمنین(ع)؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۲، ص۳۹۹؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۸۴؛ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و۱۵۱، به نقل از ابی‌هریره).
- ↑ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و ۱۵۱.
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص ۱۰۶.