انسان کامل

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

انسان کامل در قرآن | انسان کامل در حدیث | انسان کامل در کلام اسلامی | انسان کامل در عرفان اسلامی | مقام انسان کامل

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل انسان کامل (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

انسان کامل که از او با القابی چون کون جامع، قطب عالَم، جام جهان‌نما، خلیفه، امام، صاحب‌زمان، اکسیر اعظم، خضر، مهدی، کامل، مکمّل، دانا، بالغ و... نیز تعبیر می‌شود اصطلاحی است عرفانی و بر کسی که مظهر أتمّ اسمای حسنای الهی و آیینه تمام‌نمای خداست و در شریعت، طریقت و حقیقت، تمام و در اقوال و افعال و اخلاقِ نیک و نیز در معارف الهی سرآمد همه است اطلاق می‌گردد.

انسان کامل در اصطلاح

• این اصطلاح در قرآن صریحاً به‌کار نرفته است؛ ولی معنا و مفهوم آن را از آیاتی که به خلیفة اللّه، امام، مطهّر، مخلَص، مهتدی، صدّیق، صالح، مقرّب، سابق، مصطفی، مجتبی، ولیّ‌اللّه، رسول، نبی، صاحبان نفس مطمئنه و عبودیت تامّة مربوط است می‌توان برداشت کرد، افزون بر این چون انسان کامل در همه اوصاف کمال سرآمد همه است می‌توان همه آیاتی را که به فضایل و کمالات انسانی اشاره دارد به انسان کامل مرتبط دانست، بلکه از آن‌رو که انسان کامل خود قرآن ناطق و قرآن خُلق وی است ، می‌توان همه قرآن را وجود کتبی انسان کامل و سوره‌ها و آیات آن را مدارج و معارج وی معرفی کرد.
• انسان کامل گرچه به اعتبار پایین‌ترین نشئه و نازل‌ترین مرتبه وجودیش خود را به فرمان خدا مانند سایر انسان‌ها بشر معرفی می‌کند: ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ﴾ و می‌گوید: من از غیب بی‌اطلاعم و ازاین‌رو از بسیاری از خیرات بی‌بهره‌ام و برایم پیشامدهای سوئی رخ می‌دهد: ﴿وَلَوْ كُنتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ﴾ و از فرجام خویش و دیگران بی‌خبرم: ﴿وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلا بِكُمْ﴾ و به اقتضای زندگی عالم مادّی از دیگر موجودات استفاده کرده و مانند دیگران در بازارها راه می‌رود و نیازمند خوردن و آشامیدن است: ﴿قَالُوا مَالِ هَذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْشِي فِي الأَسْوَاقِ﴾؛ ولی وی را به لحاظ نشئات و اطوار وجودی دیگرش مقامات و فضایلی است که شناخت و برشمردن همه آنها از عهده فهم انسان‌های معمولی و نیز حوصله این مقال خارج است، ازاین‌رو در اینجا فقط به بیان اجمالی برخی از آنها بسنده می‌شود.

مقامات و فضایل انسان کامل

نخست: یگانگی و وحدت

دوم: جامعیت و خلافت

سوم: علم و قدرت

چهارم: فنا و عبودیت

پنجم: قرب و ولایت

ششم: برگزیدگی و فضیلت

هفتم: رهبری و امامت

حکمت و ضرورت انسان کامل

انسان کامل در فرهنگ مطهر

انسان‌های کامل اسلام از نظر اخلاق، یعنی انسان‌هایی که خود را بهتر از دیگران شناخته‌اند، شرف و کرامت را در ذات خودشان بیشتر از دیگران احساس کرده‌اند. انسان کامل یعنی انسانی که حوادث روی او اثر نمی‌گذارد.... جوهر انسان فکر کردن است و انسان کامل یعنی انسانی که در فکر کردن به حد کمال رسیده است و معنی اینکه در فکر کردن به حد کمال رسیده است، این است که جهان و هستی را آن چنان که هست دریافت و کشف کرده است [یعنی] انسان کامل، ابرمرد و یا سوپرمن.

انسان کامل آن انسانی است که همه ارزش‌های انسانی در او رشد کنند و هیچ‌کدام بی‌رشد نمانند و [به علاوه] همه، هماهنگ با یکدیگر رشد کنند و رشد هرکدام از این ارزش‌ها به حد اعلی برسد؛ آن وقت این انسان می‌شود انسان کامل، انسانی که قرآن از او تعبیر به امام می‌کند: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا﴾ ابراهیم بعد از آنکه از امتحان‌های گوناگون و بزرگ الهی بیرون آمد و همه را به انتها رسانید و در همه آن امتحان‌ها نمره عالی و بیست گرفت، [به مقام امام یعنی انسان کامل رسید]. انسان کامل آن انسانی است که همه این ارزش‌ها [[[عقل]]، عشق، محبت، عدالت، خدمت، عبادت، آزادی] در حد اعلی و هماهنگ با یکدیگر در او رشد کرده باشد. علی(ع) چنین انسانی است. فلاسفه قدیم و از آن جمله برخی فلاسفه قدیم خودمان نظیر بوعلی سینا این طور فکر می‌کرده‌اند. آنها مدعی بوده‌اند که انسان کامل یعنی انسان حکیم، و کمال انسان در حکمت انسان است. انسان کامل یعنی انسانی که حوادث روی او اثر نمی‌گذارد.... انسان کامل یعنی انسان دانا، انسانی که حدّاکثر آنچه ممکن است دانا باشد، به این معنا که لااقل نظامات کلّی جهان را دریافت کند؛ هستی را از اول تا آخر [دریابد؛] ولو این امر به طور جزئی و فرد فرد امکان ناپذیر است ولی صورت کلّی هستی را بتواند در ذهن خود منقش کند. این انسان کامل است. پس جوهر انسان عقل است و کمال انسان در ادراک و دریافت عقلانی است و بنابراین انسان کامل انسانی است که به کمال عقل رسیده باشد. انسان کامل یعنی انسان نمونه، انسان اعلی یا انسان والا انسان کامل باید انسانی باشد که تهذیب و تزکیه نفس کرده باشد.

انسان کامل از نظر افلاطون

انسان کامل یعنی انسانی که در ناحیه روح در نهایت درجه زیبا است. و همان‌طور که گفتیم زیبایی به همراه خودش جاذبه و کشش دارد، عشق و طلب می‌آفریند، حرکت می‌آفریند، ستایش می‌آفریند.

انسان کامل از نظر فلاسفه

انسان کامل به عقیده فلاسفه، انسانی است که عقلش به کمال رسیده است؛ به این معنا که نقش اندام هستی در ذهنش پیدا شده است.

انسان کامل در اگزیستانسیالیسم

یعنی انسان آزاد و هرچه انسان، آزادتر باشد کامل‌تر است؛ هرچه تحت تأثیر عوامل دیگر قرارگیرد، از انسان نیست او کاسته شده است.

انسان کامل در مکتب قدرت

در باب انسان کامل [مکتبی] وجود دارد که نه بر عقل تکیه دارد و نه بر عشق؛ فقط بر قدرت تکیه دارد. انسان کامل یعنی انسان مقتدر، و کمال یعنی قدرت (به هر معنی‌ای که قدرت را در نظر بگیرد) یعنی اقتدار، زور.

انسان کامل کامل

انسان تمام، می‌تواند کامل باشد، کامل‌تر باشد و از آن هم کامل‌تر باشد، تا به آن حد نهائی نهائی (که انسانی از آن بالاتر وجود ندارد) [برسد] که او را انسان کامل کامل (که حد اعلای انسان است) می‌نامیم

منابع

1. رمضانی، حسن؛ انسان کامل؛ دائرة‌المعارف قرآن کریم ج ۴
2. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر

منبع‌شناسی جامع امامت

• کتاب‌شناسی امامت؛
• مقاله‌شناسی امامت؛
• پایان‌نامه‌شناسی امامت.

پانویس