سیاست در معارف و سیره سجادی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سیاست است. "سیاست" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سیاست در قرآن | سیاست در حدیث | سیاست در نهج البلاغه | سیاست در فقه اسلامی - سیاست در فقه سیاسی | سیاست در معارف دعا و زیارات | سیاست در معارف و سیره سجادی | سیاست در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سیاست (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

“سیاست” واژه‌ای عربی است که از ریشه “ساس، یسوس” گرفته شده و به معانی مختلفی به کار رفته است از جمله: برپای داشتن هرچیز بر مدار مصالح آن ارشاد مردم به راه راست که هدایت کننده باشد و فن حکومت و اداره امور داخلی و خارجی کشور در حقیقت این واژه بیان یکی از ویژگی‌های امام، والی و حاکم جامعه است.

امام خمینی نیز سیاست را این‌گونه تعریف می‌کند: سیاست این است که جامعه را هدایت کند و راه ببرد، تمام مصالح جامعه... و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت کند به طرف آن چیزی که صلاحشان است،...، دیگران این سیاست را نمی‌توانند اداره کنند. این مختص به انبیا و اولیا است.

مبانی نظام سیاسی اسلام

تشکیل حکومت مقدمه اعمال سیاست

برای اعمال سیاست لازم است ابتدا حکومت تشکیل شود و امام و حاکم جامعه مشخص گردد. قرآن کریم حکومت را مخصوص خداوند می‌داند در منظر قرآن حکومت و سرپرستی (ولایت) پیامبر و امامان در امتداد ولایت الهی و امری مقرر است. در منطق قرآن؛ رسول گرامی اسلام و اولوالامر بر مردم ولایت داشته و اطاعت آنان بر امت واجب است.

امام سجاد(ع) در نیایش‌های صحیفه سجادیه به این مبانی اشاره فرموده است. او حکومت و سلطنت را مخصوص خداوند می‌داند: «به صبح درآمدیم در پنجه (قدرت) تو که پادشاهی و توانایی‌ات ما را فرا می‌گیرد، و اراده و خواست تو ما را گرد می‌آورد، و از روی امر و فرمان تو است که در کارها دست می‌بریم، و در تدبیر تو (آنچه بر وفق مصلحت قرار داده‌ای) رفت‌و‌آمد می‌نماییم».

سپس با اشاره به مقام رسالت و ولایت پیامبر اعظم(ص) و معصومین(ع)، اطاعت از ایشان را بر مردم واجب می‌داند و درخواست می‌کند: «شهادت می‌دهم... که محمد بنده توست و پیام‌آور توست و برگزیده‌ترین آفریدگان توست، او را به ابلاغ رسالت خویش برانگیختی، آن را ابلاغ کرد؛ فرمانش دادی که امت خود اندرز دهد، اندرز داد». «بار خدایا، در هر زمان دین خویش به امامی یاری بخشیده‌ای و او را بر پای داشته‌ای تا علم راهنمای بندگانت شود و در بلاد تو چراغ فروزان هدایت گردد و رشته پیمان او به رشته پیمان خود پیوسته‌ای... و اطاعت او فریضه گردانیده‌ای و مردم را از سرکشی در برابر او برحذر داشته‌ای و فرمان داده‌ای که به هر چه امر می‌کند اطاعت کنند و از هرچه نهی می‌کند باز ایستند و کس بر او پیشی نگیرد و کس از او واپس نماند».

ولایت و قدرت الهی، سلطه‌ناپذیری نسبت به ستمگران

زمانی که حاکمیت و قدرت مخصوص خداوند باشد، قدرت‌های ظاهری پادشاهان، خلفا و قدرت‌های بین‌المللی زودگذر، زوال‌پذیر و حقیر هستند، لذا انسان فقط در برابر ذات خداوند تسلیم می‌شود و اطاعت هیچ‌کس را، مگر اطاعت خداوند، نمی‌پذیرد. از سوی دیگر توجه به این قدرت، حاکمان جامعه را از فساد و ظلم برحذر می‌دارد. امام سجاد(ع) با اشاره به قدرت نامحدود خداوند عرض می‌کند: «ای خداوند، (...)، چه قهّار است قدرت تو، چه سخت است نیروی تو، چه نافذ است فرمان تو». سپس با اشاره به سلطنت ثابت و جاودان خداوند به قدرت‌های پادشاهان ستمگر و غاصب، حقیرانه می‌نگرد و عرض می‌کند: «ای خداوندی که پادشاهان در برابر تو، یوغ مذلّت بر گردن نهاده‌اند و از سطوت تو بیمناک‌اند. ای خداوندی که سزاوار آنی که از تو بترسند».

درباره مهلت دادن به ستمکاران و قدرت‌های ظاهری و زوال حکومت آنان عرض می‌کند و حال آنکه در کیفر آنان درنگ کرده‌ای تا مگر به فرمان تو سر نهند، و آن را که مهلت عنایت کرده‌ای از آن روست که به دوام ملک خود اعتماد داری.... همه بر مقتضای حکم تو شوند هرچه شوند و بازگشت امورشان به توست... هر چند زمان سرکشیشان به درازا کشد از سلطه تو فرو نخواهد کاست.

تولی و تبری

تولی و تبری دو رکن اعتقادی و عملی است که در قرآن کریم نیز به آنها اشاره شده است. این دو رکن علاوه بر زمینه فردی، در حیطه سیاست و حکومت نیز جلوه‌گر است. امام سجاد(ع) با اشاره به این دو، این راه را به سیاستمداران نشان می‌دهد که با دوستان خداوند تولّی و با دشمنان خدا تبرّی داشته باشند. حضرت درخواست می‌کند: «ای خداوند، فرزندان مرا همه نیکان و پرهیزگاران و بینایان قرار ده. و چنان کن که فرمان‌های تو را بنیوشند و اطاعت کنند، یاران تو را محبان و نیک‌خواهان و با دشمنان تو دشمن و کینه‌توزان باشند». «چنان کن که پیوسته در جست‌وجوی خشنودی تو باشم و در تلاش برای انتقام‌جویی از دشمنان تو». بنابراین یکی از امور مهم در حکومت و سیاست، شناخت دوستان و دشمنان تولی و تبری نسبت به آنان است.

عمل به احکام الهی

بر اساس تعریف سیاست که هدایت جامعه به سوی خیر و صلاح است، سیاست در نظام اسلامی منوط به اجرای احکام الهی است که افراد را به سوی خیر و صلاح هدایت می‌کند. امام سجاد(ع) با دعا از خداوند متعال می‌خواهد که او را در عمل به سیره اولیاء الله توفیق دهد و از سیره دشمنان خدا دور نگه دارد. و همچنین توفیق نسبت به اعمال روزانه‌ای را از خداوند می‌خواهد که روح مسئولیت اجتماعی در آن متبلور است. امام(ع) عرض می‌کند: «بار خدایا،... ما را در این روز و این شب و هر روز به انجام دادن کارهای نیک و دوری از کارهای ناپسند توفیق ده و به شکر نعمت‌ها و پیروی از سنت‌ها و دوری از بدعت‌ها و امر به معروف و نهی از منکر و پاسداشت اسلام و نکوهش باطل و خوار داشت آن، و نصرت حق و عزیز داشتن آن و راهنمایی گمگشتگان و یاری ناتوانان و فریادرس ستمدیدگان، توفیق ده».

اصول سیاست داخلی و خارجی

حفظ وحدت و پرهیز از قبیله‌گرایی

یکی از اصول اساسی در سیاست داخلی حفظ وحدت جامعه و پرهیز از قبیله‌گرایی است. امام سجاد(ع) به خدا عرض می‌کند: «ای خداوند، مرا سیمای صالحان ده و جامه پرهیزگاران: در خاموش کردن آتش دشمنی و به هم پیوستن تفرقه‌جویان و آشتی دادن خصمان و فاش کردن نیکی... ای خداوند، این صفات را در من به کمال رسان، به دوام طاعت خود... و همسویی با جماعت مقبول» و در مذمت قبیله‌گرایی می‌گوید: «بار خدایا، به تو پناه می‌برم از شر... چیرگی عصبیتم.

افزایش قدرت در دفاع از جامعه اسلامی

افزایش توان نظامی و قدرت مبارزه در برابر تهدیدات یکی از امور اساسی در هر جامعه‌ای است. خداوند در قرآن کریم به این امر اشاره فرموده است. امام سجاد(ع) درباره افزایش قدرت جامعه اسلامی عرض می‌کند: «بار خدایا، بدین نیایش، بلاد مسلمانان نیرومند گردان و شهرهاشان استوار. اموالشان را فزونی ده و چنان کن که از نبرد با دشمن فراغت جویند و روی به پرستش تو نهند و به جای پیکار با دشمن با تو خلوت کنند» «وَ اجْعَلْ لِي يَداً عَلَى‏ مَنْ‏ ظَلَمَنِي»؛ ید، استعاره از قدرت است، و در اینجا خواستار افزایش قدرت در برابر ستمکاران است.

دشمن‌شناسی و مقابله با دشمن

امام سجاد(ع) در نیایش‌های صحیفه با عبارت‌های مختلف به شناخت دشمن و نقشه‌های شوم آنان در مقابله با مسلمانان، و کمک از خداوند در راستای مقابله با این نقشه‌ها اشاره فرموده است. حضرت در نیایش بیست‌و‌هفتم از راه‌های مختلف، از خدا، تقاضای قوی کردن جبهه مقابل را دارد. با این حال او از خداوند می‌خواهد به وی توفیق دهد که در صورت غلبه بر دشمنان، به آنها ظلم ننماید. ای خداوند، آن‌سان که در دل من ستمدیدگی را نکوهیده داشته‌ای مرا نیز توفیق ده که به کس ستم نکنم.

دشمنان و سیاست خارجی

دعای امام سجاد(ع) درباره مرزداران یکی از جلوه‌های توجه ایشان به سیاست خارجی است. این دعا نشان می‌دهد در زمان رویارویی با دشمن خارجی همه باید متحد شوند. امام درباره دشمنان خارجی عرضه می‌دارد: «ای خداوند، دشمنانشان را راه مدد بربند و از شمارشان بکاه و قلوبشان لبریز از وحشت نمای و دستشان از تطاول کوتاه کن و زبانشان از گفتن به بند آر و چنان کن که شکست ایشان سبب پراکندگی و عبرت آن کسان گردد که از پی‌شان می‌آیند و چون ایشان را به خواری درافکنی از آن پس هیچ لشکر طمع در ستیز با ما نکند».

امام از خداوند می‌خواهد دشمنان و مشرکان را به یکدیگر مشغول دارد تا توجه آنها از مسلمانان منصرف گردد: «ای خداوند، مشرکان را به مشرکان مشغول دار تا از تطاول بر بلاد اسلامیان باز مانند و از شمار ایشان بکاه تا از شمار مسلمانان نکاهند». در حقیقت امام با این بیان اشاره به یک تاکتیک نظامی می‌نماید که به موجب آن مسلمانان باید تلاش نمایند وحدت دشمنان را از بین ببرند زیرا وقتی دشمنان به یکدیگر مشغول شوند، اتحاد آنها از بین می‌رود و فکر حمله به بلاد مسلمین را فراموش می‌کنند.

توصیه اخلاقی امام سجاد(ع) به سیاست‌مداران و صاحبان قدرت

امام سجاد(ع) در دعای مکارم‌الاخلاق از خداوند متعال درخواست می‌نماید: «هر گاه مرا در نظر مردم به درجتی فرا می‌بری به همان قدر در نفس خود خوارم گردان و هر گاه مرا به عزّتی آشکار می‌نوازی به همان قدر در نفس خود ذلیل گردان». امام در این فراز به یک اصل مهم اشاره می‌نماید که ممکن است فرد زمانی که صاحب مقام و قدرتی شود، دچار غرور و خودشیفتگی گردد و رفتار او با سایر مردم مناسب نباشد؛ لذا از خداوند می‌‌خواهد هر زمان که در بین مردم صاحب مقام و درجه‌ای می‌شود در نفس خود به همان مقدار کوچک شود که دچار غرور نگردد؛ زیرا این غرور علت فساد رفتاری در فرد می‌گردد. امام با این مناجات به رهروان نشان می‌دهد که هر قدر درجه و مقامشان در بین مردم بالا می‌رود باید تواضع آنها نسبت به مردم بیشتر گردد و نسبت به آنها فروتنی نمایند تا از خطر بلندپروازی و خودبزرگ‌بینی مصون و محفوظ باشند..

جستارهای وابسته

منابع

1. فرح‌زادی، فاطمه، مقاله «سیاست»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس