عدل در لغت

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث عدل است. "عدل" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عدل در لغت - عدل در قرآن - عدل در حدیث - عدل در نهج البلاغه - عدل در معارف دعا و زیارات - عدل در کلام اسلامی - عدل در فقه اسلامی - عدل در اخلاق اسلامی - عدل در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل عدل (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• واژه عدل در لغت در معانی مختلفی به کار رفته است. از جمله: میانه‌روی در امور و ضد جور، مثل، فدیه، حکم کردن به حق و... همچنین کلمه عدل، از واژگان متضاد است و در معانی عدول کردن و شریک قرار دادن نیز به کار می‌رود.
• عدالت در لغت، به معنای استواری و استقامت است؛ چنانکه در برخی کتاب‌های لغوی به همین معنا آمده است. ابن اثیر می‌نویسد: هو الذي لا يَمِيلُ به الهوى فيَجورَ في الحكم؛ انسان عادل کسی است که هوای نفس او را از حق روی‌گردان نمی‌کند و او را در داوری به ستم وا نمی‌دارد.
• معانی اصطلاحی عدالت چنین‌اند:

1. عدالت در برابر ستم؛ به معنای رعایت انصاف و ادای حقوق کسانی که شایستگی آن حقوق را دارند.
2. عدالت در برابر سرکشی و فسق؛ به معنای پرهیز از گناه و به سخن دیگر، رعایت تقوای الهی در ابعاد گوناگون است.
3. عدالت به معنای وجود ملکه و نیرویی که پرهیز از سرکشی و نابهنجاری را در پی دارد.
4. عدالت به معنای پرهیز از دروغ‌گویی در نقل روایت و ایجاد انحراف در آن است؛ به عبارت دیگر، پرهیز از آنچه که موجب نپذیرفتن نقل روایت می‌شود.

• غزالی می‌نویسد: عدالت؛ عبارت از مستقیم بودن در رفتار و دین است که سرانجام به حالت و نیروی نفسانی باز می‌گردد و آن نیروی نفسانی به گونه‌ای در نفس پا برجا است که تقوا و اطمینان نفسانی را در پی دارد؛ از این رو به گفتار کسی که از خدا ترسی ندارد، اعتمادی نیست

• عدل در لغت نقیض جور است و به معنی حد متوسط بین افراط و تفریط، رعایت مساوات، رعایت تناسب کیفر و پاداش با عمل و حکم به حق آمده است. همچنین در معنی راه، فدیه و معادل غیر هم‌جنس به کار رفته است و چون انسانی را به این صفت توصیف کنند، منظور آن است که قول و قضاوتش پسندیده و پذیرفته است

• عدل به معنی میانه و در اصطلاح هر چیزی را در جای خود قرار دادن و بدون افراط و تفریط؛ بدون چپروی و بدون راست است. متفکران و اندیشمندان زیادی برای عدالت تعریف ارائه کرده‌اند. نزدیک بودن مفاهیم عدالت در فرهنگ‌های مختلف، ریشه در نزدیک بودن مصادیق آن از نظر تمدن‌های مختلف دارد. در جمعبندی تعاریف مذکور میتوان دو تعریف از عدالت ارائه کرد:

1. عدالت به معنای وَضْعُ كُلِّ شَيْءٍ فِي مَوْضِعِهِ قرار دادن هر چیز در جای مناسب خویش.
2. عدالت به معنای إِعْطَاءُ كُلِّ ذِي حَقٍّ حَقَّهُ یا عطاء به میزان استحقاق و حق را به حقدار رساندن است.

• با توجه به بیانات مقام معظم رهبری میتوان نتیجه گرفت که ایشان از هر دو تعریف استفاده کرده‌اند. گاهی وقت‌ها هر دو تعریف را در کنار هم به کار برده‌اند: عدالت یعنی هر چیزی را به جای خود گذاشتن، به هرکسی حق او را دادن. و در جای دیگر میفرمایند: عدالت، یعنی تأمین کردن هدفی که قرآن برای ارسال رسل و انزال کتب و شرایع آسمانی معین کرده است.
• مفهوم عدل متفاوت از واژه قسط می‌باشد هرچند این دو واژه معمولاً به همراه هم استفاده می‌شود. در اندیشه معظم‌له قسط، همین عدل در مناسبات اجتماعی است. یعنی آن چیزی که امروزه از آن به عدالت اجتماعی تعبیر می‌شود. البته قسط یعنی اینکه عدل، خرد شود و به شکل عدالت اجتماعی درآید.
• از مجموعه تعاریفی که در اندیشه مقام معظم رهبری از عدالت به عمل آمده است برای آن هفت ویژگی اساسی بیان شده است:

1. عدالت عام است؛
2. عدالت مطلق است؛
3. عدالت وسیع است؛
4. عدالت امری غایی است؛
5. عدالت فرازمانی است؛
6. عدالت جانبدارانه است؛
7. عدالت جامع و شامل است.

عدل در عدالت سیاسی در قرآن کریم

در لغت آمده است که عدالت و عدل، حکم به حق است، راغب می‌گوید، عدالت، لفظی است که اقتضای مساوات و برابری دارد. «عدل»، نقیض و مقابل «جور» است و هنگامی که با حرف «عن» استعمال می‌شود، بر اعراض، انصراف و تمایل دلالت دارد. شیخ طوسی می‌گوید عدالت در لغت، آن است که انسان در امورش، احوالی متعادل و متساوی داشته باشد. الفاظ و واژگان دیگر مانند: العَدالة، العُدولة، المَعْدِلةُ و المَعْدَلةُ، همه ذیل معنای واژه عدل قرار می‌گیرد. «عدالت و دادگری کردن»، در لغت به معنای استقامت است.

معنای مفهومی عدل به معنای ملازمت با راه میانه و دوری از زیاده‌روی و تفریط در کارهاست و حقیقت عدل، داشتن هماهنگی در امور است. در عدالت، میانه‌رویی است که زیاده‌روی و کوتاهی در آن نیست، حال، عدالت یا در رأی و اندیشه است، به اینکه فرد، مصون باشد از انحراف، ضعف و شدت. این عدالت، مطابق حق، صواب و درستی است، آن‌گونه که خداوند می‌فرماید: ﴿وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ﴾.

یا عدالت در صفات نفسانی است، به اینکه فرد، دارای اخلاقی درونی و باطنی گردد که در آن زیاده‌روی و کوتاهی نباشد یا در اعمال و کارهاست که در گفتار و وظایف فرد و در اعمال اجتماعی خود را نشان می‌دهد، خداوند می‌فرماید: ﴿وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى﴾.

پس باید دانست که عدالت از مهم‌ترین موضوعات است و هر عمل نیکی، اخلاق مطلوب و رأی و نظر درست به آن باز می‌گردد. در یک جمع‌بندی می‌توان دریافت که در واژه و اصل لغت عدالت، مفهوم محوری «اعتدال» نقشی کلیدی بازی می‌کند که با «حق» و حکم به آن ارتباط مستقیم دارد.

عدل در سیره سیاسی پیامبر اعظم

• واژه «عدل» از نظر لغوی، در معانی مختلفی چون ضد یا نقیض جور، حکم به حق یا حد وسط وضع گردیده است. واژه «قسط» نیز به معنای عدل به کار رفته است. در معنای اصطلاحی، عدالت، به منزله اعطای حقوق، مراعات شایستگی‌ها، مساوات، توازن اجتماعی، بی‌طرفی و وضع بایسته قابلیت طرح دارد و به همین دلیل نمی‌توان از عدالت تعریفی جامع و خالی از ابهام به دست داد. سپردن حق هر صاحب حقی به خودش، احترام دقیق به شخص و حقوق او، اجرای یکسان قوانین، مساوات در برخورداری از مواهب طبیعی و امکانات اجتماعی و... تعاریف مختلفی است که از عدالت ارائه شده است.

• عدل واژه عربی به معنای داد و متضاد ستم و بیداد است. عدل به معنای قسط، مساوات، انصاف، امری بین افراط و تفریط، مساوات در مکافات در نیکی و بدی و داوری به حق به کار رفته است.

واژه عدالت مشتق از عدل است و به معنای دادگری و عدالت کردن آمده است. جرجانی گوید: «عدالت در لغت استقامت کردن باشد و در شریعت عبارت از استقامت بر طریق حق است به اجتناب از آنچه ممنوع است در دین».

راغب اصفهانی در کتاب مفردات الفاظ القرآن می‌گوید: عدالت بر دو قسم است: عدالت مطلق که عقل به خوبی آن دلالت دارد و در هیچ زمانی نسخ نمی‌شود، مانند نیکی در برابر نیکی و آزار نرساندن به کسی که آزار نمی‌رساند. عدالت دیگر عدالت شرعی (قانونی) است که ممکن است در برخی از زمان‌ها نسخ در آن راه یابد، مانند قصاص و دیه جنایات و اصل مال مرتد.

به طور خلاصه می‌توان گفت: عدل، قرار دادن هر چیزی در جای خودش وَضْعُ كُلّ شَيْءٍ فِي مَوْضِعِهِ، و ظلم، قرار دادن هر چیزی در غیر از جایگاهش وَضْعُ الشَّيْ‏ءِ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ است.

جستارهای وابسته

• عدل خداوند (عدل الهی)
• عدل نبوی
• عدل علی
• عدلیه
• عدالت صحابه
• عدل تشریعی
• عدل تکوینی
• عدل جزائی
• عدالت اجتماعی
• شبهات عدل
• عدالت بین حی و میت
• عدالت بین عباد
• عدالت بین عبد و خالق
• عدالت حاکم
• نقد پذیری
• وفا
• آثار عدالت
• اجرای عدالت
• احتیاج به عدالت
• اشرف فضایل
• اعتبارات عدالت
• انظلام
• بد زبانی زن
• برتری محبت بر عدالت
• جور بودن طرفین عدالت
• حریت
• ریا در عدالت
• روایات عدالت
• ستایش عدالت
• ظلم
• عادل
• عدالت مطلق
• عفت
• قبول شهادت
• قوای سه گانه
• لوازم عدالت
• مساوات
• مقتضای عدالت
• الفت
• تسلیم
• انقیاد
• تفضل
• توکل
• دوستی
• صداقت
• راستی
• شفقت
• فسق
• عدلیه
• دارالعدالة
• قسط
• قاسطین
• فاسق
• فسوق

منابع

1. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج14
2. یوسفی غروی، محمد هادی، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۱
3. سیدباقری، سید کاظم، عدالت سیاسی در قرآن کریم
4. ، دهقانی، روح الله، مقاله «نظریه عدالت در دولت نبوی»، سیره سیاسی پیامبر اعظم
5. ، کلهر، محمد علی، مقاله «عدالت‌خواهی و عدالت‌محوری در سیره پیامبر اعظم»، سیره سیاسی پیامبر اعظم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: