قلب در معارف دعا و زیارات

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قلب است. قلب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قلب در قرآن - قلب در حدیث - قلب در نهج البلاغه - قلب در کلام اسلامی - قلب در اخلاق اسلامی - قلب در معارف دعا و زیارات - قلب در معارف و سیره سجادی - قلب در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

واژه قلب به معنای برگرداندن و وارونه کردن است. قلب آدمی را از آن جهت قلب نامیده‌اند که تقلب احوال و دگرگونی آن بسیار است. راغب نیز در تعریف این واژه آن را مصدری می‌داند که به معنای گرداندن چیزی از وجهی به وجه دیگر است، همانند گردانیدن لباس. همو در وجه تسمیه قلب انسان می‌گوید: قلب انسان به این نام نامیده شده به سبب فراوانی تغییر حالتی که در آن صورت می‌گیرد.

قلب از واژه‌های پرکاربرد در قرآن است که به صورت مفرد، تثنیه و جمع بیش از ۱۰۰ بار به کار رفته است. از جمله معانی قلب در قرآن عقل و درک است: ﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ﴾. قلب به معنای جان و روح نیز به کار رفته است: ﴿وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ﴾. قرآن قلب را مرکز عواطف و احساسات گوناگون نیز می‌داند: ﴿وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً﴾.

درست است که مرکز اصلی همه ادراکات و عواطف مغز آدمی و نیز روح و روان اوست ولی تظاهرات و عکس‌العمل‌های آنها متفاوت است. درک و فهم نخست در دستگاه مغز آشکار می‌شود ولی عکس‌العمل مسائل عاطفی از قبیل محبت و دشمنی و غیره در قلب ظاهر می‌شود و ما اثر آنها را در خود احساس می‌کنیم. اما از آنجا که هر تصور و تصدیق ذهنی مادام که با عقیده قلبی انسان همراه نشود و به مرحله باور نرسد و با احساسات آدمی قرین نشود منشأ اثر بیرونی نخواهد شد؛ بدین لحاظ می‌توان همه فعالیت‌های اساسی انسان را که در روح و نفس او رقم می‌خورد، به قلب نسبت داد.

از نکات مهم قرآنی این است که قلب جایگاه ایمان است. بنابراین قلوب انسانی از حیث پذیرش و آراستگی به ایمان یا عدم آن به انواع گوناگونی تقسیم می‌شود. امام باقر(ع) فرمود: دل‌ها (قلب‌ها) چهار نوع‌اند: دلی که در آن نفاق و ایمان است، دلی که وارونه است، دلی که چرکین و زنگ‌زده است و دلی که فروزنده پاک است. راوی پرسید: دل فروزنده کدام است؟ امام فرمود: به مانند چراغی در آن است، و اما دلی که چرکین و زنگ‌زده و مطبوع است دل منافق است، و دل فروزنده دل مؤمن است، اگر به او بدهد شکر کند و اگر گرفتارش کند صبر کند، و دل وارونه دل مشرک است.

قلب در صحیفه سجادیه

به طور کلی در صحیفه نیز از احوالات مختلف قلب و اوصاف گوناگون آن سخن گفته شده است. این اوصاف و حالات را می‌توان در دو دسته خوب و پسندیده و زشت و نامطلوب مورد بررسی قرار داد.

حالات خوب قلب

1. قلب پاک و طاهر؛ امام(ع) در مقام عرض توبه به بارگاه ربوبی می‌گوید: «أَخْلَصَ لَكَ التَّوْبَةَ، فَقَامَ‏ إِلَيْكَ‏ بِقَلْبٍ‏ طَاهِرٍ نَقِيٍّ»؛ «از روی اخلاص به درگاه تو توبه می‌کند و با دلی پاک در مقام قرب تو ایستاده است».
2. تقوای قلب؛ آن حضرت دعا می‌کند: «بار خدایا... خوفِ [تقوای] خود شعار دلم گردان و تنم را به کاری بر گمار که تواش می‌پسندی».
3. محبت قلب نسبت به خدا؛ در همین دعا می‌گوید: «بارخدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و دلم از هر محبت تهی گردان تا تنها جای محبت تو باشد».
4. بصیرت قلب؛ امام عرضه می‌دارد: «ای خداوند، بر من احسان نمای به اعطای تندرستی و امنیت و سلامت در دین من و جسم من... و مرا به ارزانی داشتن بصیرت دل و نفاذ امر و خشیت در برابر عظمت و خوف از خودت بنواز».
5. گشایش قلب؛ در همین دعا می‌گوید: «ای خداوند، زبانم را به حمد خود و شکر خود و ذکر خود و ثنای نیک خود گویا کن و دریچه‌های دلم را در برابر مقاصد دین خود بگشای».
6. وثوق و اطمینان قلب: «بار خدایا دلم را به آنچه در نزد توست آرام و مطمئن نمای».
7. سلامت قلب؛ امام سلامت قلب را در ذکر خدا می‌داند: «بارخدایا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و سلامت دل‌های ما را در یادکرد عظمتت، آسایش ابدان ما را در شکر نعمتت و گشادگی زبان ما را در وصف احسانت قرار ده».

حالات ناپسند قلب

1. فریفته شدن (فتنه) قلب؛ آن حضرت این‌گونه از خدا مسئلت می‌نماید: «ای مولای من، از تو می‌خواهم، همانند کسی که آرزوی دور و درازش به لهو و لعب سرگرم داشته و جسمش به سبب تن‌پروری غافل است و دلش به سبب افزونی نعمت مفتون است».
2. قساوت قلب؛ آن امام از قساوت قلب به خدا پناه می‌برد: «بارخدایا... عمر مرا آن قدر دراز مکن که به قساوت قلبم انجامد».
3. چرک و آلودگی قلب؛ چنین می‌خوانیم: «بار خدایا بر محمد و خاندان او درود بفرست و به قرآن آراستگی ظاهر ما را دوام بخش و تطاول خاطره‌های وسوسه‌انگیز از صفای ضمایر ما دور بدار و آلودگی از دل‌های ما بزدای».
4. خطورات ناشایست قلب: «ای خداوند به درگاه تو توبه می‌کنم از هر خاطره بد که در دلم خطور کرده»..

منابع

1. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «قلب»، دانشنامه صحیفه سجادیه