احقاق حق در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احقاق حق است. احقاق حق از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احقاق حق در قرآن - احقاق حق در سیره معصوم - احقاق حق در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، خلقت انسان و جن برای عبودیت خدا است. این عبودیت در عبادت خودش را نشان می‌‌دهد که البته اختصاص به نماز و روزه و حج و زکات و خمس ندارد، بلکه مراد همه اعمالی است که انسان برای رضایت خدا انجام می‌‌دهد که گاه در اطاعت از معصومان(ع) خودش را نشان می‌‌دهد.

از نظر قرآن، بندگی انسان می‌‌بایست دایمی باشد و هرگز دمی انسان دست از بندگی و عبودیت بر ندارد؛ بنابراین، حتی وقتی در خواب و استراحت است، می‌‌بایست بندگی داشته باشد و این شدنی نیست مگر آنکه نیت بندگی همه هستی او را در بر گیرد و هر کاری حتی استراحت و خواب را برای رضای الهی انجام دهد.

همچنین از نظر قرآن، رضای الهی در این است که بنده هماره یاد خدا و ذکر الله را در دل و زبان و گفتار و رفتار داشته باشد و هیچ چیزی او را از ذکر الله باز ندارد؛ بلکه هر کاری را انجام می‌‌دهد به مفهوم واقعی کلمه ذکرالله باشد که رضایت الهی در آن است.

حق‌شناسی و حق‌گرایی

از نظر قرآن نفس انسانی به طور فطری با قلب سالم و تعقل و تفقه و تذکر و تدبر و تبصر، حق شناس است و آن را از باطل جدا می‌‌کند و به حق و مصادیق آن از عدالت، صداقت و ایمان و شکر گرایش داشته و نسبت به اضداد آنها به عنوان باطل گریزش دارد. این گونه است که نفس انسانی به طور فطری اهل تقوا و گریزان از فجور است. البته این امر تا زمانی است که انسان با گناه و فجور و دریدگی نفس را تغییر نداده و دفن و دسیسه نکرده یا مختوم ومطبوع ننموده باشد؛ زیرا در این صورت، دیگر کارکردهای فطری خویش را از دست داده و دچار وارونگی شناختی و گرایشی می‌‌شود که ریشه در سفاهت به جای عقلانیت و فقاهت دارد.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، انسان بر اساس فطرت گرایش به احسان دارد که حقیقت آن بندگی خدا به گونه ای است که او را می‌‌بیند و اگر نبیند می‌‌داند که خدا او را می‌‌بیند. این گونه است که شخص محسن حقیقی هماره تابع حق است که خاستگاه آن حق تعالی است. همچنین چون خدا و آموزه‌های وحیانی تشریعی او را حق می‌‌داند نسبت به آن گرایش دارد و همچنین نسبت به کسانی که حق را احقاق می‌‌کنند گرایش داشته و از آنان اطاعت و پیروی می‌‌کنند. این گونه است که اهل فطرت سالم الهی به حکم عقلانیت و فقاهت فطری، اطاعت از پیامبران و معصومان را عین اطاعت از خدا بر می‌‌شمارند؛ زیرا آنان را زبان و بیان خدا می‌‌ دانند؛ یعنی خدا به زبان ایشان سخن می‌‌گوید و به فعل ایشان کاری را انجام می‌‌دهد.

امیرمؤمنان امام علی(ع) با توجه به چنین حقایقی می‌‌فرماید: «من استسلم للحق و اطاع المحق كان من المحسنين»؛ هر که تسلیم حق باشد و از افراد محق اطاعت کند او ازجمله محسنین است. امام صادق(ع) نیز می‌‌فرماید: {{متن حدیث|من علم ان الله يراه و يسمع ما يقول و يعلم ما يعلمه من خير او شر فيحجزه ذلك عن القبيح من الاعمال فذلك الذي خاف مقام ربه و نهي النفس عن الهوي]]؛ کسی که می‌‌داند خدا او را می‌‌بیند و هرچه می‌‌گوید می‌‌شنود و ازآن چه از خیر و شر انجام می‌‌دهد آگاه است، چنین شخصی کسی است که از مقام پروردگارش ترسان است و نفس را از هوی و اعمال زشت باز می‌‌دارد.

از نظرآموزه‌های قرآنی، مؤمنان می‌‌بایست هماره براساس علم و یقین عمل کنند؛ زیرا علم حق را به آنان معرفی می‌‌کند؛ اما ظنون موجب می‌‌شود تا انسان به جای تبعیت از حق تابع هواهای نفسانی شود که موجبات سقوط انسان است. البته برخی تا جایی تابع هواهای نفسانی می‌‌شوند که آن را معبود خویش قرار داده و زندگی را بر اساس تذکرهای هواهای نفسانی سامان می‌‌دهند. چنین افرادی در حقیقت مبغوض‌ترین معبودان را اختیار کرده‌اند که همان هواهای نفسانی است.

البته برخی از هواپرستان تلاش می‌‌کنند تا حق واهل آن نیز از هواهای نفسانی تبعیت کنند. بی‌گمان چنین رویه و شیوه ای موجب تباهی همه هستی است: و اگر حق از هواهای نفسانی آنان پیروی کند، آسمان‌ها و زمین و تمام کسانی کهدر آن هستند، تباه می‌‌شوند؛ زیرا فساد دین و دنیا به هواهای نفسانی است و کسی که تابع هواهای نفسانی باشد کور و کر و خوار و گمراه می‌‌شود و درک درستی از حقایق نداشته و گرایش هایش نیز مخدوش است و این گونه سقوط را برای خویش و دیگران رقم می‌‌زند.

احقاق حق و اقامه مصادیق آن

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، مؤمنان بر اساس هدایت فطری عقلی و تشریعی نقلی خود را موظف و مکلف می‌‌دانند تا حق و مصادیق آن را بشناسند و بدان گرایش یابند و در احقاق حق اقدام کنند و مصادیق آن از جمله عدالت را اقامه نمایند.

از نظرقرآن، مؤمنان می‌‌بایست به عنوان شاهدان الهی در امر احقاق حق تا جایی اقدام کنند که به در میان خالق و خلق به عنوان «قوامین بالقسط» شناخته شوند. شکی نیست که عدالت امر جامعی است؛ اما آن چه انسان می‌‌بایست بیش‌ترین توجه بدان را در ساحت عدالت داشته باشد، عدالت قسطی است؛ به این معنا که حق و حقوق و سهم هر کسی یا چیزی را بشناسد و برای احقاق و اقامه عدالت قسطی قیام کند.

از نظر آموزه‌های قرآنی، حقیقت عبودیتی که به عنوان حکمت و هدف وفلسفه خلقت انسان وجن قرارداده شده، چیزی جز اطاعت در راستای رضایت الهی نیست. بنابراین، انسان می‌‌بایست بداند که چه چیزی مصداق اطاعت خدا است تا با انجام آن رضایت الهی را به دست آورد. بسیاری از مردم یا مصادیق اعمالی را که بدان اطاعت خدا تحقق می‌‌یابد، نمی‌شناسند؛ یا اگر می‌‌شناسند بدان اهتمام نمی‌ورزند.

از نظر قرآن، راه‌های کشف مصادیق حق که اطاعت الهی در آن تحقق می‌‌یابد، شامل راه عقل فطری و نقل وحیانی است. به این معنا که نفس مستوی و معتدل و قلب سالم و سلیم به طور فطری می‌‌داند که چه چیزی حق است و باید بدان گرایش داشت و چه چیزی باطل است و می‌‌بایست از آن گریزش داشت.

البته از نظرقرآن، راه کشف دوم همان نقل وحیانی است که امروزه در کتاب الله و عترت(ع) و سنت‌ها و سیره‌های آنان نمود یافته است. بنابراین، ثقلین خود راه دوم کشف حقایق و مصادیق آن است که می‌‌بایست از آن برای شناخت و احقاق و اقامه حق بهره برد.

ازنظرآموزه‌های وحیانی قرآن، احقاق حق می‌‌بایست برای همگان باشد، خواه مؤمن یا کافر؛ زیرا آنان نیز قسط و سهمی از نعمت‌های الهی دارند. از همین روست که دراقامه قسط سخن از ناس یعنی توده مردم است. در آیات قرآنی بیان شده که مؤمنان در مقام قوامین بالقسط می‌‌بایست حتی نسبت به دشمنان نیز این اصل را مراعات کنند.

شگفت این که ارزش اقامه حق از جمله عدالت و ظلم ستیزی تا جایی است که مؤمنان مکلف هستند تا به جنگ وقتال با مستکبران و ظالمان بروند و مستضعفان و مظلومان را نجات دهند خواه مؤمن باشد یا غیر مؤمن؛ زیرا اصالت همان عنوان مظلوم و مستضعف است.

البته از نظر قرآن، احقاق حق و ادای حقوق مؤمنان در درجه اول اولویت است و مؤمنان می‌‌بایست ظهیر و پشتیبان مؤمنان باشند که به عنوان برادران دینی از آنان یاد می‌‌شود. بنابراین، رضایت الهی را می‌‌بایست در اطاعتی جست که بتواند به جامعه ایمانی کمک کند و امت اسلام را یاری رساند. از این روست که امام صادق(ع) می‌‌فرماید: ما عبدالله بشیء افضل من اداء حق المؤمن؛ خدا به چیزی برتر از رعایت حق مؤمن بندگی نشده است.

بی‌گمان کسی که بخواهد احقاق حقی نماید یا اقامه عدلی داشته باشد، می‌‌بایست قدرت و حکومت و به تعبیری سلطان و سلطنت داشته باشد؛ اما بسیاری از مردم که به قدرت دست می‌‌یابند، چون نفس خویش را تزکیه نکرده‌اند و تقوای الهی ندارند، به سوء استفاده از قدرت می‌‌پردازند و نه تنها احقاق حقی یا اقامه عدلی ندارند، بلکه به باطل و ظلم گرایش می‌‌یابند. از این روست که در آموزه‌های وحیانی قرآن، قدرت را لایق و شایسته کسانی می‌‌داند که تقوای الهی دارند. همین تقوای الهی موجب می‌‌شود تا به ادای حق نسبت به زیردستان هر کسی که باشد، قیام کنند و هرگز ظلم و ستمی نداشته باشند. قدرتمندان در محیط خانه و کار و کشور می‌‌بایست اصل را بر عدالت بگذارند و همانند پدری بس مهربان و دلسوز با آنان برخورد کرده و از خطای و رفتارجاهلانه آنان بگذرد و تنها با عقوبت آنان را تنبیه نکند، بلکه قدرت را به بهترین شکل به کار گیرد که حقیقت شکرگزاری است.

خدا به صراحت در قرآن به حاکمان که قدرت حکم و حکومت به دستان ایشان است، فرمان می‌‌دهد تا در میان مردم در گفتار ورفتار به عدالت حکم کنند؛ زیرا اگر کسی بخواهد مصداق اتم و اکملی ازتقوای الهی را به نمایش گذارد و حقی را احقاق و باطلی را ابطال کند، عمل بر اساس عدل و عدالت است؛ چراکه هستی بر موازین حق ساخته وپرداخته شده و نخستین تجلی حق در عدالت است؛ زیرا این عدالت است که هر چیزی را در مواضع و جایگاهی قرار می‌‌دهدکه حق تعالی به عنوان حق برای آن چیز مشخص ومقدر و تعیین کرده است.

دیگر جلوه و مصداق احقاق حق این است که قدرتمند گاه حتی در مسایلی که می‌‌تواند اغماض و رفاقت و مدارا داشته، عبور کریمانه از خطا و اشتباه و حتی گناه فردی غیر اجتماعی است که موجب تشییع فاحشه و ظلم اجتماعی و ناامنی نمی‌شود؛ در این موارد می‌‌بایست با آنکه عزت و قدرت دارد، با رافت و رحمت رحیمی با مردم تعامل داشته باشد و با عفو و گذشت آنان را به راه آورد؛ زیرا عفو از دیگر مصادیق اتم و اکمل به تقوای الهی است که معیار کرامت انسانی نیز است.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن مستضعفین و مظلومان می‌‌بایست مورد عنایت ویژه قرارگیرند و فقیران و سائلان و طبقات آسیب پذیر جامعه تحت تکفل ویژه قرارگیرند تا عدالت قسطی در میان آنان تحقق یابد و آنان نیز به کرامت انسانی خویش دست یابند. بنابراین، حمایت از این اقشار خود مهم‌ترین جلوه از اعمال عبادی است که مورد رضایت خدا است.

سعد بن قیس همدانی می‌‌گوید: روزی در گرمای کوفهدیدم که امیرمؤمنان امام علی(ع) کنار دیواری نشسته است؛ عرض کردم: ای امیرمؤمنان! دراین ساعت از روز چرا این جا نشسته‌ای؟ فرمود: ما خرجت الا لاعین مظلوما او اغیث ملهوفا؛ از خانه بیرون نیامدم مگراین که به مظلومی کمک کنم یا دلسوخته ای را یاری دهم… سپس زنی به پناه آمد و هراسان به امیرمؤمنان(ع) از ستم شوهر شکایت کرد. آن حضرت(ع) بلند شد و رفت حق زن را ستاند و میان زن و شوهر را اصلاح کرد.

امیرمؤمنان امام علی(ع) سه امر اجتماعی را بسیار مهم دانسته و ترک آن را منع نموده است. این سه امر عبارتند از: اقامه حدودالهی برخویش و بیگانه؛ حکم براساس کتاب الهی در رضا و غضب، مساوات در تقسیم بیت المال میان سفید و سیاه از اجناس مردم.

از نظر امیرمؤمنان امام علی(ع) احقاق حق و ابطال باطل می‌‌بایست در دستور کار حکومت‌ها و دولت‌ها باشد و این جز با تحقق اموری شدنی نیست. آن حضرت(ع) می‌‌فرماید: یستدل علی ادبار الدول باربع: تضییع الاصول و التمسک بالفروع و تقدیم الاراذل و تاخیر الافاضل؛ دلیل سقوط دولت‌ها چهار امر است: از میان رفتن امور اساسی و اصول، پرداختن به کارهای فرعی، مقدم شدن انسان‌های پست و دور کردن افراد با فضلیت از دستگاه حکومت و دولت.

بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن و سنت و سیره معصومان(ع) بر دولتها است که احکام شریعت از جمله به اقامه نماز و اداء زکات و امر به معروف و نهی از منکر که همان اقامه حدود و احکام الهی است، اهتمام ورزند و گرنه اگرچنین نکنند، نه تنها حکومت آنان از حکومت الهی خارج شده و حکم حکومت طاغوت را می‌‌گیرد، بلکه زوال آن قطعی است؛ زیرا هر گاه احکام دین تعطیل شود و ربا و زنا و بی‌حجاب و فحشاء و منکر در آن گسترش بلکه به وسیله حاکمان قانونی و قانونمند شود، آن حکومت از میان می‌‌رود و زوال آن قطعی است.

بنابراین بر امت اسلام است تا در مقام نصحیت اولیای امور آنان را به اقامه حدود و احکام الهی فرمان دهند و دعوت کنند و در مقام ولایت متقابل دولتمردان را به دین بخوانند؛ چنان که هدف قیام امام حسین(ع) نیز در مقام همین فریضه بوده و ایشان فرموده است: الا و ان السنه قد امیتت و ان البدعه قد احییت؛ همانا سنت پیامبر(ص) مرده و بدعت زنده شده است.

امام حسین(ع) در جایی دیگر نیز می‌‌فرماید: انی ادعوکم الی احیاء معالم الحق و اماته البدع؛ من شما را به زنده کردن نشانه‌های حق و میراندن بدعت‌ها دعوت می‌‌کنم...

منابع

1. منصوری، خلیل، عبودیت در رضایت و اطاعت