اطاعت امام در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اطاعت امام است. اطاعت امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اطاعت امام در قرآن - اطاعت امام در حدیث - اطاعت امام در کلام اسلامی - اطاعت امام در معارف و سیره رضوی - اطاعت امام در معارف مهدویت - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

اطاعت، پذیرشی برخاسته از میل و رغبت درونی و تمکین قلبی است، نه تحمیل بیرونی. اطاعت از اهل بیت(ع) نیز به معنای عمل به دستورات آنها با میل و رغبت درونی است. این مهم به عنوان یک حق بر گردن هر انسانی است که از امام خود اطاعت کند. از امام باقر(ع) پرسیده شد، حقّ امام بر مردم چیست؟ فرمود: «حقّ امام بر مردم آن است که به سخنان او گوش فرا دهند و از او اطاعت کنند» امیرمؤمنان(ع) نیز می‌فرمایند: «یکی از حقوق من بر گردن شما اطاعت از من است» ازاین‌رو، باید بدانیم سعادت در پرتو گوش دادن و اطاعت کردن از خدا و اهل بیت(ع) است: ﴿سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾

حق اطاعت، یکی از دو حق امام بر امت است، حق دیگر، یاری و نصرت است. اگر اطاعت از امام نباشد، امام هم نمی‌تواند مسؤولیت رهبری و هدایت را انجام دهد. اطاعت مردمی، پشتوانۀ قدرت اجتماعی و بسط ید امام در عمل به اسلام است. امیرالمؤمنین(ع) در خطبۀ جهادیّۀ خویش، ضمن شکایت از سستی و کوتاهی همراهانش در نبرد با دشمن و ردّ این اتّهام که می‌گفتند: علی مرد شجاعی است، لکن دانش جنگ ندارد، از سابقۀ بیش از چهل سالۀ خویش در حضور در میدان‌های رزم و جنگاوری یاد می‌کند و می‌فرماید: «از کسی که اطاعت نکنند، رأیی ندارد» یعنی اشکال در فرماندهی و پیشوایی او نیست، بلکه در عدم فرمانبری و پیروی مردم است

در کلام حضرت علی(ع)، اطاعت از امام، به عنوان یک فریضه و به خاطر بزرگداشت امامت شمرده شده است: «وَ الطَّاعَةَ تَعْظِیماً لِلْإِمَامَة» در احادیث مربوط به اهل بیت و ائمه(ع)، وظایفی همچون لزوم اقتدا به آنان، تمسّک به آنان، اعتقاد به ایشان، تبعیّت از فرمان، عقب نماندن و جلو نیفتادن، مقدّم داشتن ایشان و... مطرح است. امام علی(ع) می‌فرماید: ‏«به خاندان پیامبرتان بنگرید، همراه راه‌ و روش آنان باشید و درپی آنان بروید». پیامبر خدا(ص) نیز فرموده است: «به فرمانبرداری از امامان خود تمسّک جویید و با آنان مخالفت نکنید،؛ چراکه اطاعت آنان اطاعت خداست» و در زیارت جامعۀ کبیره آمده است: «هرکس از شما اطاعت کند از خداوند اطاعت کرده است» و اینگونه است که اطاعت از اهل بیت و امامان، با اطاعت الهی پیوند خورده است و معیار اطاعت الهی، پیروی از این خاندان است. این اطاعت، گاهی نیز با تعبیر عمل به سخنان و اخذ به قول بیان شده است، یا تسلیم امر بودن. امام رضا(ع) در معرفی اوصاف شیعه فرمود: «شیعیان ما آنانند که تسلیم امر ما باشند، به گفتۀ ما عمل کنند، با دشمنانمان مخالف باشند، پس هر که چنین نباشد از ما نیست» بر این اساس در اینکه از اولی الأمر باید اطاعت کرد، سخنی نیست، ولی در مصداق اولی الأمر اختلاف وجود دارد.

اطاعت امام در روایات

روایات بسیاری در زمینه «لزوم اطاعت از حاکم» در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت، وجود دارد. در ادامه به نقل چند روایت، بسنده می‌کنیم:

1. ابن عباس از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است: «بشنوید و پیروی کنید از کسی که خداوند به او ولایت امر داده است؛ چراکه اطاعت از او (یا ولایت امر)، موجب استقرار و نظام بخشیدن و تحقق اسلام است».
2. امام علی(ع) که فرمودند: «بر امام، لازم است طبق قوانین الهی حکم کند و امانت را ادا کند و اگر چنین کند، بر مردم واجب است که به سخنانش گوش فرا دهند و اطاعت کنند و هر گاه آنان را فرا خواند، اجابتش کنند».

دلایل یادشده درباره لزوم اطاعت، مربوط به اطاعت از امام معصوم است؛ نه هر زمامداری که به شیوه‌های گوناگون بر یک مملکت سلطه می‌یابد. این موضوع نیز مستند به دلایل متقن است که فقط به چند مورد اشاره می‌شود:

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾. خداوند در این آیه شریفه، همه مؤمنانِ أقطار عالم را در همه عصرها و زمان‌ها تا روز قیامت خطاب قرار داده و به اطاعت از خدا، رسول و اولی الأمر فراخوانده است. سؤال این است که آیا إطاعت از اولی الأمر مقید و مشروط به قیود زمانی، مکانی و... است یا همانند اطاعت از الله و اطاعت از رسول، در هر زمان و مکان و در همه شرایط و حالات بر انسان واجب است؟ ظاهر آیه نشان می‌دهد که وجوب إطاعت از اولی الأمر، مطلق است و قید و شرط خاصی مثل عدم اشتباه و خطأ و... مشروط ندارد؛ یعنی همچنان که إطاعت از خدا و رسول به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی واجب است، اطاعت از اولی الأمر نیز چنین است. لازمه این دستور الهی این است که اولوالأمر باید معصوم باشند؛ زیرا إطلاق وجوب اطاعت صحیح نیست، مگر درباره کسی که معصوم از اشتباه و خطا باشد و درباره کسی که مرتکب خطا و اشتباه در امور مختلف از جمله احکام و فرامین می‌شود، صحیح نیست. با این حساب، اولی الأمر که معصوم هستند نمی‌توانند همه امت اسلامی یا علما و متفکران و وکلا و نمایندگان مردم یا اکثریت مردم یا اهل حل و عقد از میان مردم باشند؛ چنان که فخر رازی به آن گرایش دارد؛ بلکه باید آن معصوم، شخص خاص و فرد معین از میان آنها باشد. از آنجا که عصمت مرتبه عالی معنوی و درجه کاملی از تقواست، شناخت و تشخیص مصداق عینی خارجی برای آن معیارها در توان مردم نیست؛ بدین جهت باید تعیین اولی الأمر از جانب خدای تعالی یا نبی اکرم(ص) باشد؛ همان چیزی که در باور شیعیان امامیه وجود دارد که هر معصوم با تعیین معصوم قبلی شناخته می‌شود؛ همچنان‌که رسول خدا(ص) اوصیا و جانشینان دوازده‌گانه خود را با نام و مشخصات، معرفی کردند. پیامبر اسلام(ص) علی(ع) را به عنوان جانشین خود و به منزله نفس خویش معرفی کرد و فرمود: «أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي‌» و امام علی(ع)، اهل بیت و ائمه(ع) را پایه و ستون دین معرفی کرد و فرمود: «هُمْ أَسَاسُ الدِّينِ‌» و «هُمْ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ». نتیجه بحث اینکه اولوالأمر باید معصوم باشند و آن معصوم باید فرد خاص و معین باشد و تعیین آن معصوم نیز باید از جانب الله تعالی صورت بگیرد.
2. کسانی واجب الاطاعه هستند که پیامبر اسلام(ص) در حدیث الله ثقلین -که در منابع معتبر شیعه و اهل سنت نقل شده- آنان را همراه و قرین جدایی‌ناپذیر قرآن قرار داده است و آنان همان اهل بیت (ائمه اطهار(ع)) هستند. که پیامبر اکرم(ص) تمسک به قرآن و اهل بیت(ع) را مایه نجات از گمراهی معرفی کرده است. از آنجا که قرآن از هر خطایی مصون است و با توجه به اینکه پیامبر(ص) در حدیث ثقلین، اهل بیت را قرین جدایی‌ناپذیر قرآن معرفی کرده، آنها هم باید مصون از خطا باشند. همچنین پیامبر اکرم(ص) در حدیث سفینه، اهل بیت اطهار(ع) را مانند کشتی نوح(ع)، مایه نجات دانسته است: «إِنَّ مَثَلَ أَهْلِ بَيْتِي فِيكُمْ مَثَلُ سَفِينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ». مفاد حدیث این است که تنها راه نجات انسان‌ها پیروی از خاندان پیامبر(ص) است. پس اطاعت از آنان واجب است.
3. در منابع معتبر شیعه و اهل سنت با عبارت‌های مختلف از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: «هر کسی بمیرد، در حالی که امامی برایش نیست، به مرگ جاهلی مرده است». آیا می‌توان پذیرفت که منظور از این امام، هر حاکمی است که قدرت را به دست می‌گیرد؛ (هر چند ستمگر و جائر و عاصی بوده باشد؟!) طبعاً منظور از امام در حدیث فوق، کسی است که از سوی خداوند تعیین و اطاعتش نیز بر اساس دلایل پیشین، بر امت اسلامی واجب شده است. علی(ع) فرمود: «کسی که به ما (اهل بیت) تمسک بجوید، به حق پیوندد و کسی که غیر طریقه ما را طی کند، دچار غرق و فنا می‌شود». این سخن ریشه در کلام نبوی دارد که فرمود: «کسی که پس از من به آنان تمسک بجوید، در واقع به رشته خداوند پیوسته است و هر کس از آنان دوری بجوید، در واقع از خدا دوری جسته است».

شبهه: عدم ذکر لزوم اطاعت از امامان در قرآن و سنت

وهابیان گفته‌اند ادعای شیعه در مورد وجوب ایمان به ائمه و اطاعت از آنان، ادعایی بی‌دلیل است خدای تعالی و رسول اکرم(ص) به مردم فرمانی نداده‌اند، مگر کتاب و سنت، و هیچ دستور صریحی در رجوع به خصوص مراجعه به ائمة اثناعشر وجود ندارد.

پاسخ شبهه: مستند بودن وجوب اطاعت از ائمه به قرآن و سنت: اوّلاً اگر در قرآن تنها به وجوب اطاعت از پیامبر اسلام(ص) اشاره شده، پس دلیلی برای اطاعت از خلفای اول، دوم و سوم نیز وجود ندارد. بنابراین چرا شما اطاعت از آنان را بر خود واجب می‌دانید؟ در ثانی، انسان برای راهیابی به حقیقت و درک واقعیت‌ها نیازمند راهنما و دلیل راه است. تنها افرادی می‌توانند مردم را به سرمنزل مقصود برسانند که خودشان راه‌شناس و راه‌رفته باشند. با دلایلی که در ادامه این گفتار، از قرآن و روایات و وقایع تاریخ صدر اسلام ذکر می‌شود، راهنمایان مورد تأیید خداوند پس از پیامبر اسلام(ص)، ائمه معصوم(ع) هستند و مردم ناگزیرند برای نجات خود از مهلکه‌های زندگی به آنان رجوع، و سعادت خود را با پیروی از آنان تأمین کنند.

گزارش‌های صدر اسلام

بر پایه مستندات تاریخی که در هر دو گزارش شیعی و سنی منعکس شده پیامبر اسلام(ص) امامت امامان اهل بیت(ع) و ضرورت پیروی از آنان را به مردم گوشزد کرده است. گزارش‌های بسیاری در این زمینه وجود دارد که برای نمونه به چند مورد اشاره می‌شود:

1. در اولین دعوت عمومی پیامبر(ص) پس از نزول آیه ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾ پیامبر اسلام(ص) گروهی از بنی‌هاشم را دعوت، و از آنان پذیرایی کرد و فرمود: خداوند مرا برای ارشاد مردم مبعوث کرده و به من امر نموده که مخصوصاً شما را به اسلام و قرآن دعوت کنم. اگر شما دو کلمه شهادتین را بر زبان جاری سازید و به آن معتقد شوید، بر عرب و عجم فرمانروایی خواهید کرد و از آتش رهایی پیدا می‌کنید و به بهشت داخل می‌شوید. هر کس از شما در این امر از من پشتیبانی کند و پاسخ مرا بگوید، وی برادر و جانشین و وارث من پس از وفاتم خواهد بود. پیامبر(ص) سه بار این کلام را بیان کرد؛ ولی آنان در هر سه نوبت سکوت کردند و امیرالمؤمنین علی(ع) عرض کرد: «یا رسول الله، من در این امر از شما پشتیبانی خواهم کرد». پیغمبر فرمود: «اکنون بنشین. شما وصی و خلیفه و وارث من خواهی بود». پس از این جریان، فرزندان عبدالمطلب از منزل بیرون شدند و به ابوطالب گفتند اگر در دین برادرزاده‌ات داخل شوی خود را حقیر و ذلیل می‌کنی؛ زیرا وی فرزندت را بر تو امیر قرار داد.
2. پیامبر اسلام(ص) با دستور خداوند، چندین نوبت مردم را فراخواند و علی(ع) را به عنوان امام و رهبر جامعه اسلامی پس از زمان خود معین، و مردم را به اطاعت از ایشان دعوت کرد؛ از جمله اینکه در حضور گروهی از مردم به علی(ع) اشاره کرد و فرمود:
   1. این (علی) جانشین من است پس از من پس به او گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید.
   2. «این (علی) سرپرست هر مؤمن است بعد از من». ایشان همچنین خطاب به علی(ع) فرمود: «أَنتَ أَخِي وَ وَصِيِّي وَ خَلِيفَتِي مِن بَعدِي وَ قاضِي دِينِي».
   3. تو برادر، وصی و جانشینم بعد من و قاضی دین من هستی. «أَنَا سَيِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَ أَنْتَ يَا عَلِيُّ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِكَ سَادَةُ أُمَّتِي... مَنْ أَطَاعَنَا فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَانَا فَقَدْ عَصَى اللَّهَ». من سرور فرزندان آدم هستم یا علی تو و امامان پس از خودت، سروران امّت من هستید.... هر کس ما را اطاعت کند، خدارا اطاعت کرده است و هر کس ما را نافرمانی کند، پروردگار را نافرمانی کرده است.
3. پیامبر(ص) هنگام بازگشت از حجة الوداع و معرفی علی(ع) در غدیر خم به عنوان جانشین خود و امام المسلمین، فرمود:

من میان شما دو گوهر گرانمایه به یادگار می‌گذارم؛ چنانچه هر دو را حفظ کنید گمراه نخواهید شد یکی کتاب خداست که به منزله ریسمانی از آسمان به سوی زمین امتداد یافته و دیگری عترت و اهل بیت من‌اند و از هم جداناپذیرند.

مطابق این حدیث پیامبر(ص) گواهی دادند که اهل بیت گرامی ایشان(ع) چون همواره با قرآن هستند و از قرآن جدا نمی‌شوند، معصوم از خطا هستند و در نتیجه پیروی از آنان نیز همانند پیروی از قرآن لازم است؛ زیرا همان‌گونه که خطا و گرایش به باطل از ساحت قرآن به دور است. خاندان مطهر پیامبر(ص) نیز (که طبق حدیث ثقلین، عِدل قرآن هستند) از خطا مصونند و گرایش به باطل به ساحت آنان راه ندارد. برابر روایات متعدد، حقّ اطاعت اهل بیت(ع)، همانند حقّ معرفت و مودت آنان، خاستگاه الهی دارد؛ یعنی پیروی از اهل بیت(ع)، پیروی از خدا، و نافرمانی از آنان نیز به منزله نافرمانی از خداوند است. ابن مغازلی شافعی به سند خود از رسول خدا(ص) نقل می‌کند: خداوند درباره علی عهدی با من بست. گفتم: «خدایا آن را برای من بیان نما». خداوند فرمود: «همانا علی پرچم هدایت و امام دوستان من است»... تا اینکه فرمود: «مَنْ أَحَبَّهُ أَحَبَّنِي وَ مَنْ أَطَاعَهُ أَطَاعَنِي فَبَشِّرْهُ بِذَلِكَ‌»؛ «هر کس علی را دوست بدارد من را دوست داشته و هر کس از علی اطاعت کند، از من اطاعت کرده است. پس به علی بشارت بده». در روایت دیگری رسول الله(ص) فرمود: حق علیّ علی المسلمین کحق الوالد علی ولده}}؛ «حق علی بر مسلمانان مانند حق پدر بر فرزند است». وجوب اطاعت فرزند از پدر، امری واضح و مبرهن است.

البته تصریح به امامت و وصایت ائمه(ع) و ضرورت پیروی از آنان، درباره بقیه امامان نیز به همین منوال صورت گرفته است؛ چنان‌که امام باقر(ع) به ابوبصیر فرمود: «همانا رسول خدا(ص) به علی و حسن و حسین(ع) وصیت کرد و چون علی(ع) درگذشت، (زمان وفاتش فرارسید) به حسن و حسین وصیت کرد... و امام حسن نیز به امام حسین وصیت نمود».... امام باقر در ادامه سخن خود فرمود: «قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ هِيَ فِينَا وَ فِي أَبْنَائِنَا»؛ «خدای عزوجل فرماید: خویشاوندان، بعضی بر بعضی دیگر سزاوارترند. این آیه درباره ما و فرزندان ماست». امام صادق(ع) فرمود: به راستی که خداوند دوستی و موالات ما را واجب کرد و اطاعت ما را فرض گردانید». امام رضا(ع) از پدر و اجداد خود، سپس از رسول خدا(ص) نقل کرده است: امامان از فرزندان حسین‌اند. هر کس از آنان اطاعت کند و فرمان برد، از خدا اطاعت کرده و هر کس معصیت و نافرمانی آنان کند، خدای عزوجل را معصیت کرده است. آنان عروة الوثقی (چنگاویز محکم و دستگیره استوار) و وسیله و راهنمای به سوی خدای عز وجل هستند.

جستارهای وابسته

• آیه اطاعت
• اطاعت خدا
• توحید در اطاعت
• اطاعت پیامبر
• اطاعت پیامبر خاتم
• اطاعت از اولی الامر
• اطاعت امام
• وجوب طاعت امام
• بیعت اطاعت
• مقام مطیعان
• مقام افتراض طاعت
• اطاعت از اوصیای انبیا
• اطاعت انبیا در افعال
• اطاعت انبیا در اقوال
• اطاعت سلطان عادل
• اطاعت ولی فقیه
• اطاعت مخلوق در معصیت خالق
• طاعت غیر افضل
• استثقال طاعت
• تنعم به طاعت
• اطاعت از حاکم جائر
• اطاعت از ابوین
• اطاعت از زوج
• اطاعت از نماینده ولی فقیه
• اطاعت در عبادات
• اطاعت در غیر عبادات
• تأسی
• تمکین
• امتثال
• تسلیم
• انقیاد
• اتباع
• قصد قربت در عبادت

منابع

1. مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت
2. ربانی گلپایگانی، علی، مقاله «امامت»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱
3. جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، اطاعت، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳
4. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
5. نجفی، حافظ، مقاله «وجوب اطاعت از ائمه از دیدگاه قرآن و سنت»، موسوعه رد شبهات ج۲۱