حذیفة بن منصور خزاعی

حذیفة بن منصور خزاعی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حذیفة بن منصور خزاعی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حذیفة بن منصور، در یکی از اسناد روایات تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از اصول الکافی واقع گردیده است:

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ أَبِي طَلْحَةَ عَنْ حَبِيبٍ الْأَحْوَلِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ صَدَقَةٌ يُحِبُّهَا اللَّهُ إِصْلَاحٌ بَيْنِ النَّاسِ إِذَا تَفَاسَدُوا وَ تَقَارُبٌ بَيْنِهِمْ إِذَا تَبَاعَدُوا. عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) مِثْلَهُ».

شرح حال راوی

مراد از راوی ابو محمد حذیفة بن منصور بن کثیر بن سلمة بن عبدالرحمن الخزاعی از راویان امامی کوفی است که در کتب رجالی قدمای شیعه مانند رجال البرقی، رجال الکشی، الرجال ابن غضائری، رجال النجاشی، رجال الطوسی و الفهرست شیخ طوسی از وی یاد گردیده است و در اسناد و طرق با عناوین حذیفة، حذیفة بن منصور نیز با عبارت أبیه از سوی پسرش حسن بن حذیفة روایت کرده است.

شغل وی پارچه فروشی بوده است، از این رو شیخ طوسی از وی با عنوان «بیاع السابری» یاد کرده است. او دو پسر با نام‌های حسن و محمد داشت که آنها نیز از راویان احادیث بوده‌اند.

حذیفة بن منصور دارای یک اثر علمی بوده است که نجاشی و شیخ طوسی با تعبیر "له کتاب" از آن نام بردند و شماری از محدثان و راویان، از جمله راوی جلیل القدر و عظیم المنزله محمد بن أبی عمیر آن را روایت کرده است.

ابن حجر عسقلانی از رجالیان معروف سنی از راوی نام برده و نوشته است: حذیفة بن منصور صاحب الأسقاط ذکرهما الطوسي في رجال الشیعة وذکر الثاني ابن النجاشي فقال: هو حذیفة بن منصور بن كثير بن سلمة بن عبدالرحمن الخزاعي يكنى أبا محمد وقال: إنه يروي عن الباقر والصادق والكاظم -رحمة الله عليهم- روى عنه القاسم بن إسماعیل و محمد بن سنان و أیوب بن الحر و قال مات في عهد موسی الکاظم.

در عبارت ابن حجر مطالبی آمده که در رجال الطوسی و رجال النجاشی وجود ندارد؛ مانند جمله صاحب الأسقاط که در رجال شیخ طوسی، بیاع السابری است؛ یا عبارت "يروي عنه محمد بن سنان و أیوب بن الحر" که نه در رجال الطوسی است؛ نه در رجال النجاشی؛ نیز عبارت "مات في عهد موسى الكاظم"

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و درگذشت راوی اطلاعی در دست نیست؛ لکن برقی او را از اصحاب امام صادق(ع) و شیخ طوسی از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) دانسته‌اند. ابن غضائری او را از راویان امام صادق و امام کاظم(ع) و نجاشی از راویان امام باقر، امام صادق و امام کاظم(ع) معرفی کرده‌اند و در اسناد روایات، بیشترین روایت را از امام صادق(ع) و یک روایت هم از امام باقر(ع) گزارش کرده؛ ولی روایتی از وی از امام کاظم(ع) یافت نشده است؛ اما از بعضی روایات استفاده می‌شود که وی در زمان امام رضا(ع) زنده بوده است؛ برای نمونه: «عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ: مَاتَ أَخٌ لِي وَ تَرَكَ ابْنَتَهُ فَأَمَرْتُ إِسْمَاعِيلَ بْنَ جَابِرٍ أَنْ يَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيّاً(ع) عَنْ ذَلِكَ فَسَأَلَهُ فَقَالَ الْمَالُ كُلُّهُ لِلِابْنَةِ».

آیة الله خویی پس از نقل روایت یاد شده نوشته است: ليست في هذه الرواية قرينة علی أن المراد بأبي الحسن هو الرضا(ع)، ومن المحتمل أن يراد به أميرالمؤمنين(ع)، وذلك من جهة أن إسماعيل بن جابر من أصحاب الباقر(ع)، و كما يبعد سؤاله أميرالمؤمنين(ع) لتأخر زمانه عن زمانه(ع)، كذلك يبعد سؤاله الرضا(ع) لتقدم زمانه علي زمانه(ع)، فالرواية في نفسها لا تخلو عن شيء.

در جواب چنین گفته می‌شود: بسیار ضعیف است کسی احتمال دهد مراد از «أبو الحسن علیاً(ع)» در سند روایت، امیرمؤمنان(ع) باشد؛ زیرا در روایت تصریح شده که حذیفة بن منصور به اسماعیل بن جابر دستور داده که از ابو الحسن سؤال کند و با توجه به اینکه حذیفة بن منصور و اسماعیل بن جابر هر دو امام کاظم(ع) را ادراک کردند، به احتمال قوی مراد از ابوالحسن در سند روایت، آن حضرت(ع) و کلمه علیاً(ع) از اضافات ناقل حدیث بوده باشد، چون کنیه امام رضا(ع) نیز ابو الحسن است، چنانکه احتمالاً عبارت "أن يسأل أبا الحسن علياً(ع)" درست باشد و مقصود امام رضا(ع) زیرا گرچه در کتب رجال، اسماعیل بن جابر و حذیفة بن منصور از اصحاب امام رضا(ع) شمرده نشده‌اند، از اصحاب امام کاظم(ع) شمرده شده‌اند و تاریخ مشخصی هم برای وفاتشان ذکر نشده است، بنابراین چه بعدی دارد که زمان امام رضا(ع) را ادراک کرده باشند و خود همین روایت دلیل آن باشد و این مطلب که ابن حجر به گزارش از نجاشی نوشته که حذیفة بن منصور در زمان امام کاظم(ع) وفات نموده است، صحت ندارد؛ زیرا در رجال النجاشی چنین چیزی وجود ندارد، چنان که گذشت.

استادان و شاگردان راوی

در اسناد روایات، حذیفة بن منصور از معاذ بن کثیر، شهاب بن عبد ربه، میسر بن عبدالعزیز النخعی و... روایت کرده است که از اساتید او شمرده می‌شوند؛ همچنین کسانی مانند محمد بن سنان زاهری، مغیرة البجلی، عبدالله بن الصیرفی، محمد بن الفضیل، جمیل بن دراج، حماد بن عثمان الناب، حکم بن مسکین، صفوان بن یحیی، احمد بن محمد بن رباح، حسن بن حذیفة بن منصور، محمد بن ابی عمیر و... از او روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی به شمار می‌آیند.

مذهب راوی

حذیفة بن منصور در شمار راویان امامی قرار دارد، از این رو در رجال النجاشی که به یاد کرد راویان شیعه امامی اختصاص دارد، عنوان گردیده است و افزون بر آن، مضامین روایاتش گواه روشنی بر امامی بودنش دارد؛ نمونه‌ها:

1. «... عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ كَانَ أَبِي يَقُولُ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً أَخَذَ بِعُنُقِهِ فَأَدْخَلَهُ فِي هَذَا الْأَمْرِ قَالَ وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى رَأْسِهِ».
2. «... عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ الْمُتَعَرِّبُ بَعْدَ الْهِجْرَةِ التَّارِكُ لِهَذَا الْأَمْرِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ».
3. «... عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ بِالْحِيرَةِ فَأَتَاهُ رَسُولُ أَبِي الْعَبَّاسِ الْخَلِيفَةِ يَدْعُوهُ فَدَعَا بِمِمْطَرَةٍ لَهُ أَحَدُ وَجْهَيْهِ أَسْوَدُ وَ الْآخَرُ أَبْيَضُ فَلَبِسَهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَمَا إِنِّي أَلْبَسُهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْ لِبَاسِ أَهْلِ النَّارِ». شیخ صدوق پس از نقل این روایت نوشته است: قال مؤلف هذا الكتاب لبسه للتقية؛ و إنما أخبر حذيفة بن منصور بأنه لباس أهل النار لأنه إئتمنه و قد دخل إليه قوم من الشيعه يسألونه عن السواد و لم يثق إليهم في كتمان السر فأتقاهم فيه.
4. «... عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع): كَمْ حَجَجْتَ؟ قُلْتُ تِسْعَةَ عَشَرَ- قَالَ فَقَالَ أَمَا إِنَّكَ لَوْ أَتْمَمْتَ إِحْدَى وَ عِشْرِينَ حِجَّةً لَكُنْتَ كَمَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ(ع)».
5. «عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ لِي أَخاً لَا يُوَلِّي مِنْ مَحَبَّتِكُمْ وَ إِجْلَالِكُمْ وَ تَعْظِيمِكُمْ غَيْرَ أَنَّهُ يَشْرَبُ الْخَمْرَ فَقَالَ الصَّادِقُ إِنَّهُ لَعَظِيمٌ أَنْ يَكُونَ مُحِبُّنَا بِهَذِهِ الْحَالَةِ وَ لَكِنْ أَ لَا أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ هَذَا النَّاصِبُ لَنَا شَرٌّ مِنْهُ وَ إِنَّ أَدْنَى الْمُؤْمِنِ وَ لَيْسَ فِيهِمْ دَنِيٌّ لَيَشْفَعُ فِي مِائَتَيْ إِنْسَانٍ وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ الْأَرَضِينَ السَّبْعِ وَ الْبِحَارِ السَّبْعِ تَشَفَّعُوا فِي نَاصِبِي مَا شُفِّعُوا فِيهِ إِلَّا أَنَّ هَذَا لَا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يَتُوبَ أَوْ يَبْتَلِيَهُ اللَّهُ بِبَلَاءٍ فِي جَسَدِهِ فَيَكُونُ تَحْبِيطاً لِخَطَايَاهُ حَتَّى يَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا ذَنْبَ عَلَيْهِ إِنَّ شِيعَتَنَا عَلَى السَّبِيلِ الْأَقْوَمِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَبِي كَانَ كَثِيراً مَا يَقُولُ أَحْبِبْ حَبِيبَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِنْ كَانَ موقفا زبالا [مُرَهَّقاً ذَيَّالًا] وَ أَبْغِضْ بَغِيضَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ إِنْ كَانَ صَوَّاماً قَوَّاماً».

جایگاه حدیثی راوی

نجاشی رجالی بزرگ شیعه، حذیفة بن منصور را توثیق و کشی روایتی در مدح وی نقل و شیخ مفید نیز او را توثیق و مدح کرده؛ ولی ابن غضائری درباره جایگاه حدیثی وی نوشته است: حديثه غير نقي، يروي الصحيح و السقيم، و أمره ملتبس، و يخرج شاهداً.

بر این اساس، علامه حلی در مورد راوی، قول به توقف را اختیار کرده و پس از نقل عبارت ابن غضائری نوشته است: و الظاهر عندي: التوقف فيه، لما قاله هذا الشيخ، و لما نقل عنه: أنه كان واليا من قبل بني أمية و يبعد إنفكاكه عن القبيح. و قال النجاشي: إنه ثقة.

ابن داوود نیز نام راوی را در هر دو قسم رجالش عنوان نموده: یک بار در قسم ممدوحین به اعتبار قول نجاشی و بار دوم در قسم ضعفاء به اعتبار قول ابن غضائری.

بررسی

در توثیق حذیفة بن منصور نمی‌توان تردید کرد؛ ادله آن:

1. اعتماد امام صادق(ع) به ایشان، چنانکه گذشت.
2. تصریح نجاشی به وثاقت ایشان، چنان که گذشت.
3. توثیق و مدح راوی از سوی شیخ مفید بر اساس نقل علامه حلی.
4. قرار گرفتن نام راوی در اسناد روایات کتاب کامل الزیارات.
5. نقل اجلای روات از راوی؛ مانند ابن ابی عمیر، صفوان بن یحیی، محمد بن سنان، حماد بن عثمان و جمیل بن دراج و عبدالله بن مغیره.
6. روایت کشی: «حَمْدَوَيْهِ وَ مُحَمَّدٌ، قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى، عَنْ صَفْوَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ:، سَأَلَ أَبُو الْعَبَّاسِ فَضْلٌ الْبَقْبَاقُ لِحَرِيزٍ الْإِذْنَ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَلَمْ يَأْذَنْ لَهُ، فَعَاوَدَهُ فَلَمْ يَأْذَنْ لَهُ، فَقَالَ أَيَّ شَيْءٍ لِلرَّجُلِ أَنْ يَبْلُغَ مِنْ عُقُوبَةِ غُلَامِهِ قَالَ، قَالَ: عَلَى قَدْرِ ذُنُوبِهِ، فَقَالَ قَدْ عَاقَبْتَ وَ اللَّهِ حَرِيزاً بِأَعْظَمَ مِمَّا صَنَعَ، قَالَ، وَيْحَكَ إِنِّي فَعَلْتُ ذَلِكَ أَنَ حَرِيزاً جَرَّدَ السَّيْفَ، ثُمَّ قَالَ: أَمَا لَوْ كَانَ حُذَيْفَةُ بْنُ مَنْصُورٍ: مَا عَاوَدَنِي فِيهِ بَعْدَ أَنْ قُلْتُ لَا».

سند روایت صحیح و معتبر است؛ زیرا حمدویه و برادرش محمد هر دو ثقه هستند.

محمد بن عیسی: به قرینه اتحاد راوی و مروی عنه، محمد بن عیسی بن عبید الیقطینی است و ثقه است.

صفوان: صفوان بن یحیی از اصحاب اجماع و ثقه است. عبدالرحمان بن الحجاج نیز ثقه است. علامه بحر العلوم نوشته است: و الحدیث صحیح.

متن حدیث، بر شدت انقیاد و اطاعت‌پذیری حذیفة بن منصور در برابر امام صادق(ع) دلالت دارد.

مامقانی: دل الخبر علی مدح حذيفة بتمام انقياده له، و عدم معاودته فيما قال(ع): لا.

حسن بن زین الدین: و فیه مدح لحذیفة بن منصور.

محدث نوری: و دلالته علي المدح العظيم، خصوصا اختصاصه(ع) حذيفة بخصلة التسليم -الذي هو من أشرف الخصال- من بين أصحابه غير خفي علي المنصف البصير.

پاسخ اشکالات

در مورد روایت کشی سه اشکال شده است:

۱. ضعف سند روایت کشی به جهت محمد بن عیسی:

علامه حلی پس از نقل روایت کشی، سند آن را به جهت محمد بن عیسی ضعیف دانسته است. در جواب گفته می‌شود:

1. نجاشی درباره محمد بن عیسی نوشته است: جلیل فی (من) أصحابنا، ثقة، عین، کثیر الروایة، حسن التصانیف
2. خودش در ترجمه محمد بن عیسی نوشته است: و الأقوی عندی قبول روایته
3. در سرتاسر کتاب رجال خود، توثیق نجاشی را بر تضعیف‌های ابن غضائری مقدم می‌داشته است.

بر این پایه، این مسئله از او بسیار عجیب است که در مورد حذیفة بن منصور توثیق نجاشی و شیخ مفید را به دلیل تضعیف ابن غضائری که البته آن هم به شخصیت راوی یعنی حذیفة بن منصور مرتبط نیست، بلکه به بعضی روایاتی است که وی آن را گزارش کرده، ربط دارد، کنار مینهد، از این رو نوه شهید ثانی نوشته است: و الطعن بمحمد بن عيسي غير ظاهر الوجه و العجب أن العلامة في الخلاصة قال في ترجمة محمد بن عيسي: و الأقوي عندي قبول روايته ثم يتوقف هنا فيه.

محدث نوری: فالمناقشة فی السند بابن عیسی فی غیر محله.

۲. تضعیف حذیفة بن منصور از سوی ابن غضائری:

1. ابن غضائری شخص حذیفة بن منصور را تضعیف نکرده، بلکه در احادیث وی مناقشه نموده و نوشته است: حدیثه غیر نقی، یروی الصحیح و السقیم و منافاتی میان وثاقت شخص و نقل روایات ضعیف نیست
2. تضعیفات ابن غضائری در مقابل توثیق نجاشی و شیخ مفید اعتباری ندارد.

۳. پذیرش ولایت در حکومت بنی امیه:

اولاً: در هیچ کتابی نقل نشده، بلکه تنها علامه حلی آن را گفته و گوینده او را مشخص نکرده، بلکه با تعبیر نقل آورده است.

ثانیاً: صرف والی شدن در حکومت بنی امیه دلیل تضعیف نیست؛ زیرا شخصیت‌های دیگری مانند علی بن یقطین در دستگاه حکومتی حاکمان فاسد، متولی امور حکومتی بوده‌اند؛ اما هم عقیده با آنها نبوده؛ حتی از جانب امامان(ع) مأمور بوده‌اند در پست‌های حکومتی باقی مانده و برای حل مشکلات شیعیان تلاش کنند، پس حذیفة بن منصور نیز اگر عهده‌دار مقام حکومتی بوده الزاماً به معنای هم عقیده بودن وی با بنی امیه نیست، تا جرحی در مورد او شمرده شود، بنابراین تردیدی در وثاقت حذیفة بن منصور نیست.

وحید بهبهانی: الظاهر أنه لا تأمل فی شأنه و جلالته و الوثوق بقوله و کلام غض لیس ظاهرا فی قدحه؛ و بعد الإنفکاک عن القبیح لا ینافی و لا یقاوم التوثیق الصریح کیف و کثیر من الثقات ولاة و عمال للظلمة. هذا مضافا إلی ما فی حذیفة من أمارات الجلالة و الإعتماد.

آیة الله خویی: الظاهر وثاقة الرجل بشهادة النجاشي، و بشهادة المفيد حسب إخبار العلامة و يؤكد ذلك صحيحة ابن الحجاج الدالة علي ترجيح حذيفة علي حريز. و أما كلام ابن الغضائري فعلي تقدير ثبوته، ليس فيه دلالة علي ضعف الرجل، بل علي أنه غير نقي الحديث، لأنه يروي الصحيح و السقيم، فيكون حديثه فيما لم يحرز أنه من الثبقات ملتبسا و أما ولايته من قبل بني أمية فلم تثبت، بل قول قيل و نقل عنه و لم يعرف الناقل، و علي تقدير صحة النقل، فهي لا تنافي الوثاقة، بل لا تنافي العدالة أيضاً إذا كانت علي طبق الميزان الشرعي.

یادآوری

بعضی از بزرگان استظهار کردند که منظور ابن غضائری از عبارت "حدیثه غیر نقی، یروی الصحیح و السقیم"، روایت شهر رمضان "لا ینقص عن ثلاثین یوماً" است که حذیفة بن منصور آن را گزارش کرده است و همین امر سبب شده که علامه حلی به تضعیف ایشان میل پیدا کند، در حالی که در همه موارد، قول نجاشی را بر قول ابن غضائری ترجیح می‌داده است.

جستارهای وابسته

• حسن بن حذیفة (فرزند)
• محمد بن حذیفة (فرزند)

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶