انتظار سازنده به چه معناست؟ (پرسش)

انتظار سازنده به چه معناست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار سازنده

انتظار سازنده به چه معناست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

* _{پاسخ جامع به این پرسش، برگرفته از تمامی پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه اندیشمندان و نویسندگانی است که تصویر و متن سخنان آنان در ذیل دیده می‌شود:}

آصفی	طاهری	کارگر	رضوی	حسینی گرگانی	مهدوی‌فرد	ان‍ص‍اری‌	زمانی	سلیمیان	کوثری	محمد‌هاشمی
جعفری	الهی‌نژاد	محمدی منفرد	تونه‌ای	شفیعی	رضوانی	قائمی	ربانی‌	طاووسی	رجایی

مفهوم انتظار سازنده

• انتظار سازنده آن است که انسان نسبت به وضعیت ظلم و ستم موجود ناراضی و متعرض باشد و برای وضعیت مناسب و تحقق عدالت راستین گام بردارد. مشخصۀ اساسی انتظار سازنده، خوش‌بینی به آیندۀ بشریت است؛ آینده‌ای بس روشن و سعادت‌بخش و انسانی، که در آن شر و فساد از بیخ و بن برکنده خواهند شد، صلاح و تقوای الهی صلح و عدالت و آزادی و صداقت را بر زور و استکبار در سراسر گیتی می‌گستراند، حداکثر بهره‌گیری از مواهب زمین برده می‌شود، میان انسان‌ها در امر ثروت مساوات کامل برقرار می‌شود، مفاسد اخلاقی از قبیل زنا، ربا، شرب خمر به‌طور کامل منتفی می‌شوند و.... چنین انتظار پویا و حرکت‌آفرینی، سبب پایداری و مقاومت در برابر دشمنان می‌شود و نیز اصلاح و عدالت را تداوم می‌بخشد..

نقش انتظار سازنده در ابعاد فردی و اجتماعی انسان

• درباره سازنده بودن انتظار و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی انسانِ منتظر باید دانست "منجی موعود" در مذهب شیعه، تنها به عنوان انسان برتری که در آخرالزمان، زمین را از عدالت پر می‌سازد و انسان‌های دربند را رهایی می‌بخشد، مطرح نیست، بلکه او تداوم بخش رسالت پیامبران، وارث اولیای الهی و در یک کلام، "حجت خدا" بر روی زمین است، حجتی که زنده، شاهد و ناظر بر کردار آدمیان است. بنابراین، نقش او در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها تنها به آخرالزمان و زمان ظهور منحصر نمی‌شود و وجود او در لحظه لحظه زندگی ساکنان زمین نقش دارد. به اعتقاد شیعه، حجت خداوند بر روی زمین از یک طرف، دلیل و راهنمای آشکار مردم به سوی صراط مستقیم و از طرف دیگر، ملاک و معیاری است که انسان‌ها می‌توانند با رجوع به او، میزان هماهنگی خود را با دین خدا بسنجند با توجه به این مفهوم، آن کس که در انتظار ظهور حجت است، خود را مکلف می‌کند تا همه مناسبات فردی و جمعی‌اش بازتاب دهنده انتظارش باشد؛ زیرا در غیر این صورت، انتظار، مفهوم خود را از دست می‌دهد و به لقلقه زبان تبدیل می‌شود. انتظار منجی موعود از یک سو، عاملی برای پایداری و شکیبایی در برابر سختی‌ها و مشکلات عصر غیبت و از سوی دیگر، عاملی برای پویایی، تحرک و آماده باش همیشگی شیعیان است.

ویژگی‌های انتظار سازنده

• مهمترین ویژگی‌های انتظار سازنده که روحیه امید را در انسان را زنده نگه می‌دارد عبارت است از:

1. ناخشنودی از وضعیت موجود یا قانع نبودن به آن: انتظار شایسته و سازنده آن است که انسان نسبت به وضعیت ظلم و ستم موجود ناراضی و معترض باشد. آگاهی شیعیان زمینه را برای ظهور و پیام‌های اصلی آن فراهم می‌سازد که عبارتند از: عدم پذیرش نظام فاسد حکومتی، عدم تحمل ظلم و ستم فراوان و دین ستیزی آشکار. بر این اساس منتظر باید نسبت به شرایط موجود و شرایط عصر موعود آگاهی داشته باشد.
2. امید و باور نسبت به آیندۀ مطلوب: باور به تحقق وعدۀ الهی در مورد آیندۀ جهان و حاکمیت نهایی دین خدا بر سراسر زمین. مشخصۀ اساسی انتظار سازنده، خوش‌بینی به آیندۀ بشریت است؛ آینده‌ای روشن و سعادت‌بخش و انسانی، که در آن شر و فساد از بیخ و بن برکنده خواهند شد، صلاح و تقوای الهی صلح و عدالت و آزادی و صداقت را بر زور و استکبار در سراسر گیتی می‌گستراند. ظهور مهدی موعود تحقق بخش وعدۀ الهی به صالحان در کتب آسمانی است.
3. تلاش برای تحقق آیندۀ مطلوب: انتظار جنبش‌‏آفرین، سرچشمۀ قیام و مقاومت و ایثار و حرکت است و حالت فرسایشی و سست‏‌کنندگی ندارد؛ زیرا با تلاش و زمینه‌‏سازی خود، فرج و گشایش را نزدیک کند و امکانات و بسترهای فرهنگی، نظامی، سیاسی فردی و اجتماعی آن را فراهم می‌سازد. انتظاری که جامعه و فرد را به تحرک و سازندگی و تعهدآفرینی وادار کند و امروزش را نسبت به گذشته‌اش بهتر نماید، انتظار مثبت و نوعی عبادت است. بر این اساس هم باید در راستای اصلاح خود و انجام وظایف فردی و عمل به دستورات قرآن کوشید و هم دستورات اجتماعی اسلام را استخراج و به صورت کامل اجرا کرد. منتظِر باید با سعی و تلاش و با تحرک و جنبش به طرف تحقق مقدمات حرکت کند و با رویکرد عملی به دنبال رخداد مورد انتظار باشد. امام خمینی می‌فرماید: "تکلیف، جلوگیری از ظلم و برقراری عدالت است، چون نمی‌توانیم باید اسباب و مقدمات را فراهم کنیم، اتحاد و اجتماع مسلمین زمینه سازی ظهور است. سهیم بودن پیروزی اهل حق در اقدام عملی برای قرار گرفتن در جبهه حق است.
4. مسئولیت‌آور: انتظار، احساس مسئولیت در قبال سرنوشت خود و اجتماع و زمینه‌سازی برای تحقق حکومت عدل است و به عبارتی دیگر انتظار سازنده یا همان انتظار مثبت است که تعهدآور، مسئولیت آفرین، نیرو بخش و به حرکت در آورنده است و این انتظار شواهد قرآنی و روایی دارد. خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ﴾بدون تردید امر به معروف و نهی از منکر با انتظاری می‌سازد که تکلیف‌ساز باشد نه با معنایی که تکلیف‌سوز است. همچنین در روایات انتظار با واژه‌هایی چون بهترین عمل، بزرگترین عبادت و آمادگی نظامی قرین شده که با رکود و گوشه‌گیری و بی‌تفاوتی نسبت به اوضاع جامعه تناسبی ندارد.

نتیجه

• انتظار سازنده سبب پویایی و حرکت بوده و پایداری و مقاومت را در برابر دشمنان، اصلاح خود و جامعه و عدالت را تداوم بخشیده و در نتیجه در تحقق وعدۀ نهایی حضرت حق بسیار مؤثر است. در این انتظار هم فعالیت و حرکت و امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد و هم دعوت به سوی خدا و جهاد برای تشکیل حکومت صالح و حفظ و حراست از کیان اسلامی. این انتظار، از زمینه‌های اساسی ظهور امام عصر(ع) است؛ زیرا ظهور او با زنجیره‌ای از سنت‌های الهی در جامعه و تاریخ ارتباط دارد و این سنت‌ها جز با فعالیت و حرکت، تحقق نمی‌یابد. جنبۀ مثبت انتظار سبب می‌شود انسان با عوامل فساد و طغیان و بی عدالتی هماهنگی نداشته باشد، بلکه با آنها از سرستیز و مبارزه درآید و خود را از نظر روحی و جسمی آن چنان آماده کند که بتواند در محیط پُر از عدل و قسطی که حضرت مهدی(ع) ایجاد می‌کند، به زندگی خود ادامه دهد. انتظار حجت، انتظاری زنده و پویا در زندگی انسان است و تنها مربوط به زمان آینده نیست بلکه زمان حال را هم در بر می‌گیرد و می‌تواند منشأ تحول اساسی در زندگی فردی و اجتماعی منتظِر باشد.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله آصفی؛
محمد مهدی آصفی آیت‌الله محمد مهدی آصفی، در کتاب «انتظار پویا» در این‌باره گفته است: «در چنین انتظاری، هم فعالیت و حرکت و امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد و هم دعوت به سوی خدا و جهاد. این، از زمینه‌های اساسی ظهور امام عصر (ع) است؛ زیرا ظهور او با زنجیره‌ای از سنت‌های الهی در جامعه و تاریخ ارتباط دارد و این سنت‌ها جز با فعالیت و حرکت، تحقق نمی‌یابد».

۲. حجت الاسلام و المسلمین طاهری؛

حبیب‌الله طاهری حجت الاسلام و المسلمین دکتر حبیب‌الله طاهری در کتاب «سیمای آفتاب» در این‌باره گفته‌است: «آن تعداد از آیات قران کریم ریشه این اندیشه بوده و در روایات اسلامی بدانها استنناد شده است. از این آیات استفاده می‌شود که ظهور مهدی موعود حلقه‌ای است از حلقات مبارزه اهل حق و اهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می‌شود، سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروه اهل حق باشد. آیاتی که بدانها در روایات استناد شده است؛ نشان می‌دهد که مهدی موعود (ع) مظهر نویدی است که به اهل ایمان و عمل صالح داده شده است، مظهر پیروزی نهایی اهل ایمان است: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ... وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا...﴾؛ . ظهور مهدی موعود منتی است بر مستضعفان و خوار شمرده شدگان، وسیله‌ای است برای پیشوا و مقتدا شدن آنان و مقدمه‌ای است برای وراثت خلافت الهی آنها در روی زمین: ﴿وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾ظهور مهدی موعود، تحقق‌بخش وعده‌ای است که خداوند متعال از قدیم‌ترین زمان‌ها در کتب آسمانی به صالحان و متقیان داده است که زمین از آنِ آنان است و پایان، تنها به متقیان تعلق دارد: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾، ﴿إِنَّ الأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾. حدیث معروف که می‌فرماید: "يَمْلَأُ اللَّهُ‏ بِهِ‏ الْأَرْضَ‏ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً"، نیز شاهد، مدعای ماست. نه مدعای آن گروه، در این حدیث نیز تکیه بر روی ظلم شده و سخن ازگروه ظالم است که مستلزم وجود گروه مظلوم است و می‌رساند که قیام مهدی برای حمایت مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند- بدیهی است که اگر گفته شده بود: "یَمْلَأُ اللّهُ بِهِ الْاَرْضَ ایماناً وَ تَوْحیداً وَ صَلاحاً بَعْدَ ما مُلِئَتْ كُفْراً وَ شِرْكاً وَ فَساداً"، مستلزم این نبود که لزوماً گروهی مستحق حمایت وجود داشته باشد، در ان صورت، استنباط می‌شد که قیام مهدی موعود برای نجات حق از دست رفته و به صفر رسیده است نه برای گروه اهل حق- ولو به صورت یک اقلیت- شیخ صدوق روایتی از امام صادق(ع) نقل می‌کند مبنی بر این که این امر تحقق نمی‌پذیرد، مگر اینکه هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسد. پس سخن در این است که گروه شعدا و اشقیا هر کدام به نهایتکار خود برسند، سخن در این نیست که سعیدی در کار نباشد و فقط اشقیا به منتها درجه شقاوت برسند. در روایات اسلامی سخن از گروهی زبده است که به محض ظهور امام به آن حضرت ملحق می‌شوند. بدیهی است که این گروه ابتدا به ساکن خلق نمی‌شوند و به قول معروف از پای بوته هیزم سبز نمی‌شوند. معلوم می‌شود درعین اشاعه و رواج ظلم و فساد، زمینه‌هایی عالی وجود دارد که چنین گروه زبده‌ای را پرورش می‌دهد. این خود می‌رساند که نه تنها حق و حقیقت به صفر نرسیده است، بلکه صرفاً اگر اهل حق از نظر کمیت قابل توجه نباشند از نظر کیفیت ارزنده‌ترین اهل ایمان و در ردیف یاران سیدالشهداء هستند. از نظر روایات اسلامی در مقدمه قیام و ظهور امام یک سلسله قیامهای دیگر از طرف اهل حق صورت می‌گیرد، آنچه به نام قیام یمانی قبل از ظهور بیان شده است، نمونه‌ای از این سلسله قیامهاست، این جریانها نیز ابتدا به ساکن و بدون زمینه قبلی رخ نمی‌دهد. در برخی روایات اسلامی سخن از دولتی است که از اهل حق که تا قیام مهدی (ع) ادامه پیدا می‌کند و چنان که می‌دانیم بعضی از "علمای شیعه" که به برخی "دولتهای شیعه" معاصر خود حسن ظن داشته‌اند، احتمال داده‌اند که دولت حقی که تا قیام مهدی موعود ادامه خواهد یافت همان سلسه دولتی باشد. این احتمال هر چند ناشی از ضعف اطلاعات اجتماعی و عدم بینش صحیح آنان نسبت به اوضاع سیاسی زمان خود بوده، اما حکایتگر این است که استنباط این شخصیتها از مجموع آیات و اخبار و احادیث مهدی، این نبوده که جناح حق و عدل و ایمان باید یکسره درهم بشکند و نابود شود و اثری از صالحان و متقیان باقی نماند تا دولت مهدی ظاهر شود، بلکه آن را به صورت پیروزی جناح صلاح و عدل و تقوا، بر جناح صلاح و عدل و تقوا، بر جناح فساد و ظلم و بی‌بند و بار تلقی می‌کرده‌اند. از مجموع آیات و روایات استنباط می‌شود که قیام مهدی موعود (ع) آخرین حلقه از مجموع حلقات مبارزات حق و باطل است که آغاز جهان بر پا بوده است. مهدی موعود تحقق بخش ایده آل همه انبیا و اولیا و مردان مبارزه در راه حق است».

۳. حجت الاسلام و المسلمین کارگر؛

رحیم کارگر حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم کارگر، در کتاب «مهدویت پیش از ظهور» در این‌باره گفته است: «انتظار همه‏ گاه جنبش‌‏آفرین، سرچشمه قیام و مقاومت و ایثار و حرکت می‌‏‏باشد و حالت فرسایشی و سست‏‌کنندگی ندارد؛ زیرا منتظر می‌‏تواند با تلاش و زمینه‌‏سازی خود، فرج و گشایش را نزدیک کند و امکانات و بسترهای فرهنگی، نظامی، سیاسی و اجتماعی آن را فراهم سازد. نقطه شکوفایی و اوج این تفکر (انتظار مثبت)، در عصر پیروزی انقلاب اسلامی ایران نمودار گشت؛ و دوران تاریک و پر از ظلم و فساد رژیم پهلوی را از صفحه تاریخ محو کرد. آگاهی فزون‏تر علما و عموم شیعیان، زمینه را برای ظهور و بروز آثار و پیام‏‏‌های اصلی انتظار فراهم ساخت و آن عبارت بود از: عدم پذیرش نظام فاسد حکومتی، عدم تحمل ظلم و ستم فراوان و دین‏‌ستیزی آشکار و تشکیل حکومت دینی در راستای تعمیق‌‏بخشی به اندیشه مهدویت. پس انتظار ظهور مهدی موعود منشأ خمودگی و رکود جوامع اسلامی نیست و عدم تحقّق آن تا امروز، موجب دلسردی و یأس نمی‌‏‏شود؛ زیرا در روایات متعددی بیان شده است که دوران غیبت، دوره امتحان و آزمایش مردم است. باید تلاش کرد تا با تقویت باورها و اعتقادات در مقابل سختی‏‌های زمان غیبت، مقاومت کرد و در عین‏حال، خود را برای ظهور و شرکت در قیام امام مهدی(ع) آماده ساخت. البته آثار انتظار منحصر در بعد سیاسی نیست؛ بلکه انتظار و مهدی ‏باوری، زوایا و ابعاد مختلفی دارد.

۴. حجت الاسلام و المسلمین رضوی؛

رسول رضوی حجت الاسلام و المسلمین دکتر رسول رضوی، در کتاب «امام مهدی» در این‌باره گفته است: «از آیات استفاده می‌شود که ظهور مهدی(ع) حلقه‌ای است از حلقه‌های مبارزه اهل حق یا اهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می‌شود؛ چنان‌که خداوند می‌فرماید: ﴿...فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾ و درباره شکست و نابودی حزب شیطان می‌فرماید: ﴿أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾. سهیم بودن یک فرد در پیروزی حزب خداوند، موقوف به این است که آن فرد، عملا، در گروه حق و حزب خداوند باشد. خداوند می‌فرماید: ﴿فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا﴾. وقتی از امام کاظم(ع) درباره این آیه سؤال می‌شود، آن حضرت می‌فرماید: "قسم به خدا! وقتی قائم ما(ع) قیام کند، خداوند، شیعیان ما را از همه شهرها، دور او جمع می‌کند". پس، عمل به نیکی و خوبی و سبقت گرفتن، شرط شیعه بودن است و چنین شیعه‌ای می‌تواند جزء یاران امام مهدی (ع) باشد، نه آنکه گناهکار است و برای هیچ کار نیکی تلاش نمی‌کند. بنابراین، مهدی موعود(ع) مظهر نویدی است که به اهل ایمان و صاحبان عمل صالح داده شده است و مظهر پیروزی نهایی اهل ایمان بر حزب شیطان می‌باشد. رسول خدا(ص) خطاب به اصحاب خود فرمود: "شما، اصحاب من هستید، لکن برادران من، مردمی هستند که در آخر الزمان می‌آیند، آنان، به نبوت و دین من ایمان می‌آورند، با آنکه مرا ندیده‌اند. هریک از آنان، اعتقاد و دین‌ خویش را با هرسختی نگاه می‌دارد، چنانکه گویی درخت خار مغیلان را در شب با دست، پوست می‌کند یا آتش پردوام چوب تاغ را در دست نگاه می‌دارد. آن مؤمنان، مشعله‌ای فروزاناند در تاریکی‌ها. خداوند، آنان را از آشوب‌های تیره و تار (آخر الزمان) نجات خواهد داد. طبق این حدیث، هرچند داشتن ایمان و عمل به احکام اسلام در دوره آخر الزمان، مشکل و سخت است، ولی تنها همین افراد هستند که به دلیل حفظ دین و ایمان خود و عمل به صالحات، برادران پیامبر(ص) هستند و به هنگام ظهور امام(ع) به یاری او خواهند شتافت، نه آنان‌که با ترویج گناه و اشاعه فساد، ناخواسته، به گروه شیطان پیوسته‌اند».

۵. حجت الاسلام و المسلمین حسینی گرگانی؛

میرتقی حسینی گرگانی حجت الاسلام و المسلمین میرتقی حسینی گرگانی، در کتاب «نزول مسیح و ظهور موعود» در این‌باره گفته است: «انتظار فرج و آرزو و امید به آینده دو گونه است: انتظاری سازنده و نگه‌دارنده است، تعهدآور است، نیرو آفرین و تحرک‌‌‌بخش است، به گونه‌ای که می‌تواند نوعی عبادت و حق‌پرستی شمرده شود. انتظاری که گناه است و ویرانگر است، اسارت‌بخش است، فلج‌کننده است و نوعی اباحی گری باید محسوب گردد. این دو نوع انتظار فرج، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود است، و این دو نوع برداشت بر طبق طبیعت خود عمل می‌کند ».

۶. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «با مراجعه به قرآن کریم و روایات معصومین(ع) روشن می‌شود که معنای صحیح و دقیق انتظار، این است که انتظار را احساس مسئولیت در قبال سرنوشت خود و اجتماع و زمینه‌سازی برای تحقق حکومت عدل می‌داند. اینک نمونه‌هایی از آیات و روایات ذکر می‌گردد: خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾. و در آیه‌ای دیگر این دو وظیفه بزرگ (امر به معروف و نهی از منکر) را از امتیازات و افتخارات مسلمانان محسوب کرده و می‌فرماید: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾. بدون تردید امر به معروف و نهی از منکر با انتظاری می‌سازد که تکلیف‌ساز باشد نه با معنایی که تکلیف‌سوز است. روایاتی در باب انتظار بیان شده که تصویر روشنی را از انتظار به نمایش می‌گذارند که به هیچ وجه با برداشت ضد انتظار تناسبی ندارند؛ زیرا در این روایات "انتظار" را با واژه‌هایی، بهترین عمل، بزرگترین عبادت، و آمادگی نظامی قرین ساخته‌اند و هر عقل سالمی می‌پذیرد که واژه‌های عبادت و عمل و آمادگی نظامی، با انتظاری که معنایش گوشه‌گیری و رکود است تناسبی ندارد. امامی که مهمترین لقبش "قائم" است و منتظران با شنیدن این لقب، قیام می‌کنند، و با این کار آمادگی خود را به نمایش می‌گذراند، چگونه می‌توان چشم به راهی منتظرانش را به رکود تفسیر کرد و عاشقانش را به عزلت و ایستایی متهم کرد. مرحوم طالقانی در این باره می‌فرماید: "قیام در هنگام شنیدن لقب قائم(ع)،.... دستور آمادگی و فراهم کردن مقدمات نهضت جهانی و در صف ایستادن برای پشتیبانی این حقیقت است". علاوه بر این، دوران دولت مهدی(ع)، به تعبیر قرآن کریم، دوران عباد صالح است یعنی صالحان وارث زمین می‌شوند. آیا انتظار این دوران، بدون گرایش به صلاح و زمینه‌سازی برای شایستگی درست است، یا انتظاری است کاذب؟ مگرنه این است که ما به انتظار وعده "زمین را بندگان صالح به ارث می‌برند" نشسته‌ایم؟. اگر منتظر این معنا هستیم و انتظاری راستین داریم، باید نخست در زمره عباد صالح درآییم، آن‌گاه طالب نویدی که به آنان داده‌اند باشیم: و در زمره عباد صالح درآمدن، نیازمند حرکت در مسیر است. بنابراین انتظار به هیچ‌وجه با رکود سر سازش ندارد. غیبت جریانی بسیار عمیق، و انتظار جریانی بسیار سازنده و مهم است. دوره غیبت و انتظار از یک جهت، مانند مدتی است که معلم از کلاس خارج می‌شود تا بنگرد که شاگردان در غیاب او چه می‌کنند؟ و درباره تعالیم و تکالیف خود چسان رفتار می‌نمایند. انسان منتظر، که شاگرد مکتب پیامبران و حاضر در کلاس دین حق است، باید همواره مراقب خود باشد و در علم و عمل بکوشد، و بداند که معلم از کلاس بیرون رفته است و هر لحظه ممکن است برسد و او را در آن حال که هست ببیند... باید همیشه در حالی باشد که رضای کامل خاطر معلم را فراهم آورد. آری، هنگامی که در مسائل یادشده به ژرفی می‌نگریم، و به ماهیت دین و تعلیم‌ها و تکلیف‌های دین می‌اندیشید، و به زندگی و تکلیف با شناخت‌های درست فکر می‌کنیم، به این نتیجه می‌رسیم، که روزگار انتظار، نه تنها روزگار رهایی و بی‌تفاوتی و قعود و تحمل و ظلم‌پذیری نیست، بلکه دوران انتظار، دوران حساس حضور تکلیفی است، هم در ابعاد تکالیف فردی، هم در ابعاد و تکالیف اجتماعی، دوران انتظار، دوران تکلیف بزرگ است، و آن تکلیف بزرگ نگهبانی دین خدا است در سطح فرد و در سطح اجتماع. و اگر روزگار انتظار، روزگار فتور بود، و انسان وظایفِ چندانی نداشت، باید تکلیف برداشته می‌شد و باید در تعالیم پیشوایان سخن از چنگ زدن به دین و رعایت تقوی و پارسایی و حفظ خط مکتب و رهبری و امامت گفته نمی‌شد. با اینکه می‌بینیم چنین نیست، بلکه احکام خدا به قوت خود باقی است و حوزه تکلیف محروس و محفوظ است. بر چنگ زدن به دین تأکید شده است».

۷. حجت الاسلام و المسلمین ان‍ص‍اری‌؛
عبدالرحمن انصاری حجت الاسلام و المسلمین عبدالرحمن انصاری، در کتاب «در انتظار خورشید ولایت» در این‌باره گفته است: «جنبه مثبت انتظار سبب می‌شود که انسان با عوامل فساد و طغیان و بی عدالتی هماهنگی نداشته باشد، بلکه با آنها از سرستیز و مبارزه درآید و خود را از نظر روحی و جسمی آن چنان آماده کند که بتواند در محیط پُر از عدل و قسطی که حضرت مهدی (ع) ایجاد می‌کند، به زندگی خود ادامه دهد».

۸. حجت الاسلام و المسلمین زمانی؛

احمد زمانی حجت الاسلام و المسلمین احمد زمانی، در کتاب «اندیشه انتظار» و مقاله «در انتظار رؤیت خورشید» در این‌باره گفته است: در این‌باره گفته است: «انتظاری که جامعه و فرد را به تحرک و سازندگی و تعهدآفرینی وادار کند و امروزش را نسبت به گذشته‌اش بهتر نماید. این، انتظار مثبت است. در مکتب ارزشمند اسلام، کسی که دو روزش مساوی باشد مغبون شمرده شده و آن کسی که روز بعدش نسبت به روز پیشین بدتر باشد ملعون و مطرود است. پیشوایان معصوم (ع) گفته‌اند:«"وَ مَنْ كَانَ فِي نَقْصٍ فَالْمَوْتُ خَيْرٌ لَهُ"» حال با چنین فرهنگی، افراد و جامعه‌ای که بخواهد برای گسترش عدل به پاخیزد و آن را جایگزین محرومیت‌ها و تجاوزها و ستم‌ها نماید، باید تلاشی خستگی‌ناپذیر و حرکتی مداوم را دنبال کند و در برابر همه ناپاکی‌ها و کج‌روی‌ها، بایستد. زشتی‌ها و منکرات را دفن کند و قیامی خداپسندانه داشته باشد. این انتظار زمینه اجرای عدالت قائم آل محمد (ع) را فراهم می‌سازد. امام هشتم، علی بن موسی الرضا (ع)، تحقق انتظار فرج را چنین تبیین فرمود: "انتظار فرج [در نزد ما] پایداری و مقاومت [در برابر دشمنی‌ها و کج‌روی‌ها و ستم‌ها]، مصاحبت زیبا و خوش‌رفتاری با همسایگان و اعطای خوبی‌ها [به همگان] و جلوگیری و ممانعت از آزار و شکنجه روحی و جسمی دیگران و خوش‌رویی و پند دادن و نصیحت و مهربانی نسبت به انسان‌های مؤمن می‌باشد" چنین انتظاری را امام جعفر صادق (ع) افضل اعمال دانست و بر آن پافشاری کرد و آن را تکلیف الهی دانست و لحظه‌ای از آن غافل نشد و به دیگران توصیه فرمود». «سازندگی و پویایی جهت بهتر زیستن از آرمان‌های جوامع اسلامی است. در مکتب ارزشمند اسلام، آن که دو روزش مساوی باشد و در مقایسه به گذشته خود رشد و تکاملی نداشته باشد، مغبون و زیانکار شمرده شده است؛ و آن کس که امروزش از دیروز بدتر باشد، ملعون و طرد شده است. علاوه بر این، معصومان پاک گفته‌اند؛ آن که پرونده عملش چنان باشد که آینده خود را از گذشته بهتر نبیند، مرگ برایش از زندگی سزاوارتر و بهتر است. منتظران واقعی، چنانچه در زمان یبت به فرمان رهبران راستین خود گوش فرا دهند، باید از هیچ تلاشی در راستای اصلاح جامعه کوتاهی نکنند، بلکه هر خطری را به جان بخرند تا صلاح و سعادت تحقق یابد و زمینه ظهور آن نجات بخش فراهم گردد. در انتظار سازنده چنانچه مؤمنان تلاشی پی‌گیر در اصلاح جامعه نداشته باشند و با زشتی‌ها و منکرات مبارزه نکنند، منتظر شمرده نمی‌شوند. در این نوع انتظار، جامعه آمادگی ویژه‌ای دارد؛ در هر حال خود را در خدمت مصلحی بزرگ می‌بیند و آماده است با تلاش صادقانه جامعه بشری را متحول کند و با رهبری آن نجات‌بخش، عدل و انصاف را بر سرنوشت همه انسان‌ها حاکم گرداند. مفضل بن عمر، که از شاگردان امام صادق(ع) بود، می‌گوید: خدمت آن حضرت بودیم، سخن از انتظار و آمادگی و پذیرش نجات‌بخش الهی، که از فرزندان رسول خدا(ص) است، به میان آمد؛ آن حضرت فرمود: «مَنْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ كَانَ كَمَنْ كَانَ مَعَ الْقَائِمِ فِي فُسْطَاطِهِ لَا بَلْ كَانَ بِمَنْزِلَةِ الضَّارِبِ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) بِالسَّيْفِ»؛ آن که در انتظار فرج به سر برد و با حال آمادگی برای ظهور قائم و مصلح کل از دنیا رود وضعیت او مانند کسی است که در خیمه فرماندهی آن نجات‌بخش جهت اصلاح جامعه به سر می‌برد و گوش به فرمان است. سپس امام صادق(ع) فرمود: بلکه بالاتر، او همانند کسی است که شمشیر در دست دارد و در راه خدا در رکاب رسول خدا(ص) جهت اصلاح جامعه و نشر اسلام حقیقی جهاد می‌کند».

۹. حجت الاسلام و المسلمین جعفری؛

محمد صابر جعفری حجت الاسلام و المسلمین محمد صابر جعفری، در کتاب «اندیشه مهدویت و آسیب‌ها» و در مقاله «انتظار فرج» در این‌باره گفته است: «نگرشی هم وجود دارد که انتظار را به معنای فراهم آوردن زمینه‌های ظهور، ظلم‌ستیزی به مقدار توان و آمادگی برای ظهور حضرت می‌داند. در این دیدگاه، فرد بایستی عالم را برای آمدن حضرت مهیا کند و نه تنها امر به معروف و نهی از منکر نماید، بلکه باید به دنبال تشکیل حکومت صالح و حفظ و حراست از کیان اسلامی نیز باشد. حضرت امام در این باره می‌فرماید: البته پرکردن دنیا از عدالت، این را ما نمی‌توانیم بکنیم. اگر می‌توانستیم می‌کردیم. اما چون نمی‌توانیم باید ایشان بیایند. الان عالم پر از ظلم است، اگر ما بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم، تکلیفمان است. ضرورت اسلام و قرآن [است] و... باید چنین کنیم. اما چون نمی‌توانیم باید او بیاید. اما باید فراهم کنیم کار را. فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک کنیم. کاری کنیم که عالم مهیا شود برای آمدن حضرت. اینهایی که می‌گویند هر عَلَمی بلند شود و هر حکومتی، خیال کردند که هر حکومتی باشد. این برخلاف انتظار فرج است. اینها نمی‌فهمند چه می‌گویند. این حرف‌ها را به اینها تزریق کردند، اما خودشان نمی‌دانند دارند چه می‌گویند. نبودن حکومت، یعنی این که همه مردم به جان هم بریزند. بکشند هم را، بزنند هم را، از بین ببرند، برخلاف نص آیات الهی رفتار کنند. ما اگر فرض کنیم دویست تا روایت هم در این باب داشتند، همه را به دیوار می‌زدیم. برای این که برخلاف آیات قرآن است. اگر هر روایتی بیاید که نهی از منکر نباید کرد، این را باید به دیوار زد. این گونه روایات قابل عمل نیست. شما باید زمینه را فراهم کنید برای آمدن او. فراهم کردن این است که مسلمین را با هم مجتمع کنید. همه با هم بشوید. ان‌شاء الله ظهور می‌کند ایشان. اکنون که دوران غیبت امام(ع) پیش آمده و بناست احکام حکومتی اسلام باقی بماند و استمرار پیدا کند و هرج و مرج روا نیست، تشکیل حکومت لازم می‌آید. عقل هم به ما حکم می‌کند که تشکیلات لازم است تا اگر به ما هجوم آورند، بتوانیم جلوگیری کنیم. اگر به نوامیس مسلمین تهاجم کردند، دفاع کنیم. از غیبت صغرا تا کنون که هزار و چند صد سال می‌گذرد - و ممکن است صد هزار سال دیگر بگذرد و مصلحت اقتضا نکند که حضرت تشریف بیاورند - در طول این مدت مدید، احکام اسلام باید زمین بماند و اجرا نشود؟! و هر که هر کاری خواست بکند؟! و هرج و مرج است؟! اعتقاد به چنین مطلبی یا اظهار آنها بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است. هیچ کس نمی‌تواند بگوید دیگر لازم نیست از حدود و ثغور و تمامیت ارضی وطن اسلامی دفاع کنیم یا امروز مالیات و خرید و خراج و خمس و زکات نباید گرفته شود، قانون کیفری اسلام و دیات و قضا باید تعطیل شود. هر که اظهار کند که تشکیل حکومت اسلامی ضرورت ندارد منکر ضرورت اجرای احکام اسلام شده و جامعیت احکام و جاودانگی دین مبین اسلام را انکار کرده است. اکنون که شخص معینی از طرف خدای تبارک و تعالی برای احراز امر حکومت در دوره غیبت تعیین نشده است، تکلیف چیست؟ آیا باید اسلام را رها کنید؟ دیگر اسلام نمی‌خواهیم؟ اسلام فقط برای دویست سال بود؟ یا این که اسلام، تکلیف را معین کرده است، ولی تکلیف حکومتی نداریم؟ معنای نداشتن حکومت این است که تمام حدود و ثغور مسلمین از دست برود و ما با بی‌حالی دست روی دست بگذاریم که هر کاری می‌خواهند بکنند و ما اگر کارهای آنها را امضا نکنیم رد نمی‌کنیم. آیا باید این طور باشد؟ نتیجه: دلایل عقلی و نقلی که معیار درستی دیدگاه‌های متفاوت در انتظار فرج می‌باشند بیانگر مطالب زیر می‌باشند: از سویی سخن آیات و روایات درباره امر به معروف و نهی از منکر، حدود، دیات، دفاع، جهاد، کمک به محرومان، چگونگی برخورد با ظلم و عدم تسلیم در برابر ستم (مانند پیمان خداوند از دانشمندان که بر شکم‌بارگی عده‌ای و گرسنگی عده‌ای دیگر آرام نگیرند و حق مظلومان را از ظالمان بستانند و...) و دیگر مواردی که دین مورد تأکید قرار داده، ما را به انتظار مثبت رهنمون می‌شود. از سوی دیگر، پیامبر درون یعنی عقل، نیز تکلیف ما را کاملاً مشخص نموده است: آیا می‌شود همه احکام و دستورهای الهی در دوران غیبت تا زمان ظهور، تعطیل و بدون متولی و مجری بماند؟ بدیهی است کسی بایستی عهده‌دار و حافظ شریعت الهی بوده و پناهگاه ایتام آل محمد(ص) باشد. بایستی به قدر توان کوشید و زمینه را فراهم کرد و عالم را برای آمدن حضرت مهیا نمود: «"فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ يَعْنِي سُلْطَانَهُ"». برنامه امام زمان(ع) بسیار عالی، اما دشوار است؛ زیرا باید تمام جهان را اصلاح کند. از سوی دیگر، از روایات استفاده می‌شود که امام زمان(ع) و یارانش به وسیله جنگ و جهاد بر کفر و مادیگری و بیدادگری غلبه می‌کنند و به واسطه نیروی جنگی، سپاه می‌سازند. با توجه به این دو مطلب، وظیفه مسلمانان این است که: اولاً: در اصلاح خود بکوشند و به اخلاق اسلامی آراسته گردند. وظایف فردی و احکام و دستورهای قرآن را عمل کنند. ثانیاً: دستورهای اجتماعی اسلام را استخراج و بین خود به طور کامل اجرا کنند تا نتایج درخشان آن را عملاً در پیش جهانیان مجسم سازند. آری، منتظر مصلح، خود بایستی صالح باشد و کار بزرگ امام زمان(ع) انتظاری گسترده می‌طلبد و برنامه‌ریزی‌های کلان و جهانی: "انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان‌شاء الله تهیه شود".». «انتظار به معنای فراهم آوردن زمینه‌های ظهور حضرت است. ظلم ستیزی به مقدار توان و آمادگی برای ظهور حضرت. یعنی در این دیدگاه، فرد بایستی عالم را برای آمدن حضرت مهیّا کند. نه تنها امر به معروف و نهی از منکر، بلکه به فکر و به دنبال تشکیل حکومت صالح و حفظ و حراست از کیان اسلامی نیز بایستی بود. حضرت امام در این باره می‌فرمایند: البته پر کردن دنیا را از عدالت، این را ما نمی‌توانیم [پُر] بکنیم. اگر می‌توانستیم می‌کردیم. امّا چون نمی‌توانیم ایشان باید بیایند. الان عالم پر از ظلم است. شما در یک نقطه در عالم هستید. عالم پر از ظلم است. ما بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم. تکلیفمان است ضرورت اسلام و قرآن[است]... باید چنین کنیم. چون نمی‌توانیم باید او بیاید. امّا باید فراهم کنیم کار را. فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک کنیم. کار را همچو کنیم که عالم مهیّا شود برای آمدن حضرت". "اینهایی که می‌گویند هر عَلَمی بلند شود و هر حکومتی، خیال کردند که هر حکومتی باشد، این بر خلاف انتظار فرج است. اینها نمی‌فهمند چی دارند می‌گویند. اینها تزریق کردند بهشان که این حرف‌ها را بزنند. نمی‌دانند دارند چه می‌گویند. حکومت نبودن؛ یعنی این که همه مردم به جان هم بریزند، بکشند هم را، بزنند هم را، از بین ببرند. بر خلاف نص آیات الهی رفتار کنند. ما اگر فرض کنیم دویست تا روایت هم در این باب داشتند، همه را به دیوار می‌زدیم، برای این که بر خلاف آیات قرآن است اگر هر روایتی بیاید که نهی از منکر نباید کرد، این را باید به دیوار زد. این گونه روایات قابل عمل نیست". "شما باید زمینه را فراهم کنید برای آمدن او و فراهم کردن این است که مسلمین را با هم مجتمع کنید. همه با هم بشوید، ان شاء الله ظهور می‌کند ایشان. در جای دیگر ایشان می‌فرماید: اکنون که دوران غیبت امام(ع) پیش آمده و بناست احکام حکومتی اسلام باقی بماند و استمرار پیدا کند و هرج و مرج روا نیست، تشکیل حکومت لازم می‌آید. عقل هم به ما حکم می‌کند که تشکیلات لازم است تا اگر به ما هجوم آوردند، بتوانیم جلوگیری کنیم. اگر به نوامیس مسلمین تهاجم کردند، دفاع کنیم».

۱۰. حجت الاسلام و المسلمین الهی‌نژاد؛

حسین الهی‌نژاد حجت الاسلام و المسلمین حسین الهی‌نژاد، در کتاب «بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت» در این‌باره گفته است: «انتظار مثبت که همان انتظار صحیح و سازنده است، در میان اقوال علما و اندیشمندان اهل سنت جایگاه مهم و خطیری دارد و در کتاب‌ها و مقالات و سخنرانی‌هایشان فراوان مورد گفتگو قرار گرفته است. در این مورد علی بن نایف الشحود در کتاب فقه الابتلاء می‌نویسد: انتظار به این معنا نیست که فرد منتظر در خانه بنشیند و با آرزومندی در انتظار فراهم شدن مقدمات و زمینه‌های تحقق منتظر به سر ببرد، بلکه راه درست این است که فرد منتظر با سعی و تلاش و با تحرک و جنبش به طرف تحقق مقدمات و تمهید بسترها حرکت کند و با رویکرد عملی، به دنبال رخداد مورد انتظار باشد. علامه البانی در این باره مطلب بسیار مهمی را گوشزد می‌کند و می‌نویسد: "پس اقتضای شرع و عقل این است که مسلمانان مخلص به انتظار عمل کنند تا اینکه امام مهدی(ع) ظهور و مسلمانان را به سوی پیروزی رهبری کند و اگر این حرکت انسان‌های مخلص به ظهور منتهی نشد، دست‌کم به واجب الهی عمل کرده‌اند؛ زیرا خداوند به پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: ﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ﴾.

۱۱. حجت الاسلام و المسلمین محمدی منفرد؛

مرتضی مطهری حجت الاسلام و المسلمین بهروز محمدی منفرد در کتاب «مهدویت» (ج۱۰ «چلچراغ حکمت»؛ برگرفته از آثار شهید مطهری) در این‌باره گفته‌ است: «براساس آیات و روایات، ظهور مهدی(ع) حلقه‌ای است از حلقات مبارزۀ اهل حق و باطل که به پیروزی نهایی اهل حق می‌انجامد و سهیم بودن یک فرد، در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروه اهل حق باشد. انتظار شایسته و سازنده آن است که انسان نسبت به وضعیت ظلم و ستم موجود ناراضی و متعرض باشد و برای وضعیت مناسب و تحقق عدالت راستین گام بردارد. مشخصۀ اساسی انتظار سازنده و انتظار بزرگ، خوش‌بینی به آیندۀ بشریت است؛ آینده‌ای بس روشن و سعادت‌بخش و انسانی، که در آن شر و فساد از بیخ و بن برکنده خواهند شد، صلاح و تقوای الهی صلح و عدالت و آزادی و صداقت را بر زور و استکبار در سراسر گیتی می‌گستراند، حداکثر بهره‌گیری از مواهب زمین برده می‌شود، میان انسان‌ها در امر ثروت مساوات کامل برقرار می‌شود، مفاسد اخلاقی از قبیل زنا، ربا، شرب خمر به‌طور کامل منتفی می‌شوند و... . این‌گونه انتظار به معنای پویایی و حرکت بوده و پایداری و مقاومت را در برابر دشمنان، اصلاح و عدالت را تداوم بخشیده و در نتیجه در تحقق وعدۀ نهایی حضرت حق بسیار مؤثر است و در حقیقت قراری طرفینی است؛ مانند آنکه شخصی با دیگری قرار می‌گذارد که فلان روز و فلان ساعت در نقطۀ خاصی منتظر من باش و طرف دیگر ناچار است در آن نقطه برود و بایستد و اگر نرود، هرگز به ملاقات او موفق نمی‌شود و این گونه نیست که انتظار و عدم انتظار او در تحقق ملاقات بی‌تأثیر بوده و به هر حال ملاقات حاصل شود، بلکه در حقیقت انتظار نوعی آمادگی برای ملاقات است. پس انتظار واقعی زمانی محقق می‌شود که آدمی را به حرکت و پایداری و مقاومت در مقابل حق‌ستیزان و همچنین اصلاح خود و جامعه وادارد».

۱۲. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در مقاله «مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین» در این‌باره گفته است: «انتظار سازنده، تحرک‌بخش و تعهد آور، همان انتظار راستینی است که در روایات از آن به عنوان "با فضیلت‌ترین عبادت" و "برترین جهاد امت پیامبر(ص)" یاد شده است. مرحوم محمد حسین مظفر در گفتاری کوتاه و جامع، انتظار راستین را این‌گونه تفسیر کرده است: "معنای انتظار ظهور مصلح حقیقی و نجات‌بخش الهی، حضرت مهدی(ع) این نیست که مسلمانان در وظایف دینی خود دست روی دست گذاشته و در آنچه بر آنان واجب است، مانند یاری حق، زنده کردن قوانین و دستورهای دینی، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر فروگذاری کنند و به این امید که قائم آل محمد(ع) بیاید و کارها را در دست کند از آنها دست بردارند. هر مسلمان موظف است که خود را به انجام دستورهای اسلام مکلف بداند، برای شناسایی دین از راه صحیح از هیچ کوششی فروگذاری نکند و به قدر توانایی خود از امر به معروف و نهی از منکر دست نکشد، همچنان که پیامبر بزرگوار اسلام(ص) فرمود: «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ». همه شما رهبر یکدیگر و در راه اصلاح هم مسئول هستید. بر این اساس، یک مسلمان نمی‌تواند به سبب انتظار به ظهور مهدی مصلح از وظایف مسلم و قطعی خود دست بکشد یا کوتاه بیاید، چه، انتظار به ظهور نه اسقاط تکلیف می‌کند و نه به تأخیر انداختن عمل را مجاز می‌کند و سستی در وظایف دین و بی‌تفاوتی به آن به هیچ وجه جایز نیست". با توجه به این امور، به صراحت می‌‌توان گفت که از بهترین رازهای نهفته بقای تشیع، همین روح انتظاری است که کالبد شیعه را آکنده ساخته و پیوسته او را به تلاش، کوشش، جنبش و جوشش وامی‌‌دارد. با توجه به مطالب بالا به روشنی می‌توان این نوع انتظار را همان انتظار فعال و توانمند دانست .

۱۳. حجت الاسلام و المسلمین کوثری؛

ابراهیم کوثری حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم کوثری، در مقاله «انتظار و وظایف منتظران» در این‌باره گفته است: «انتظار سازنده و راستین؛ از این برداشت، در روایات به عنوان با فضیلت ترین عبادت یاد شده است‌؛ زیرا انقلاب مهدی(ع)، آخرین حلقه مبارزه حق علیه باطل است و این مبارزه به پیروزی اهل حق خاتمه پیدا می‌کند‌. سهم انسان در این سعادت و پیروزی، مشروط به این است که انسان پیش از ظهور، از اهل حق باشد و انتظار پیروزی حکومت حق راداشته باشد.شهید مطهری می‌نویسد فرماید‌: در روایات ظهور، سخن از گروه عمده است که در زمان انقلاب حضرت مهدی(ع)، به محض ظهور ایشان، به حضرت می‌‌پیوندد. بدیهی است که این گروه، ابتدا به ساکن خلق نشده و به قول معروف، این گروه از پای بوته سبز نگردیده است‌. پس معلوم است. در اثر ظلم و فسادی که در جامعه انسانی می‌‌شود، این گروه در جامعه پرورش پیدا می‌‌کند. از این جا نتیجه می‌‌گیریم که حق نا بود شدنی نیست؛ زیرا در جهانی که انواع ظلم وجود دارد، گرچه اهل حق از نظر کمیت اندک باشد؛ اما از نظر کیفیت، ارزنده ترین افراد و در ردیف یاران سید الشهدا‌(ع) است».

۱۴. آقای محمد‌هاشمی؛
عبدالله محمد‌هاشمی آقای عبدالله محمد‌هاشمی، در مقاله «فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی» در این‌باره گفته است: «انتظار سازنده انتظاری است که تعهدآور، نیروبخش و تحرک‌آفرین بوده و زمینه‌ساز ظهور حضرت مهدی(ع) است‌».

۱۵. آقای تونه‌ای (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

مجتبی تونه‌ای آقای مجتبی تونه‌ای، در کتاب «موعودنامه» در این‌باره گفته است: «انتظار مثبت، نقطه مقابل انتظار منفی است. این گروه معتقدند: ظهور حضرت مهدی (ع) حلقه‌ای است از حلقه‌های مبارزه اهل حق و باطل که به پیروزی اهل حق منتهی می‌شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت، موقوف به این است که آن فرد عملا در گروه اهل حق باشد. در روایت آمده است: "يَمْلَأُ اللَّهُ بِهِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا بَعْدَ مَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْرا"؛ خداوند، زمین را پر از عدل و داد می‌کند، پس از آنکه از ظلم و جور پر شده باشد. در این حدیث، تکیه بر روی ظلم شده و سخن از گروه ظالم است که مستلزم وجود گروه مظلوم است و می‌رساند که قیام مهدی (ع) برای حمایت مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند. شیخ صدوق روایتی از امام صادق (ع) نقل می‌کند مبنی بر این‌که، این امر تحقق نمی‌پذیرد، مگر این‌که هریک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسد. پس سخن در این است که گروه سعدا و اشقیا هرکدام به نهایت کار خود برسند، سخن در این نیست که سعیدی در کار نباشد و فقط‍‌ اشقیاء به منتها درجه شقاوت برسند (که در انتظار منفی آمده است). از نظر روایات اسلامی در مقدمه قیام و ظهور امام (ع)، یک سلسله قیام‌های دیگر از طرف اهل حق صورت می‌گیرد. آن‌چه به نام قیام یمانی قبل از ظهور بیان شده است، نمونه‌ای از این سلسله قیام‌هاست. پس "انتظار مثبت"، انتظاری است که در آن، هرفرد نسبت به خود و جامعه مسؤول است. این انتظار، تعهدآفرین و تحرّک‌بخش است و نوعی عبادت شمرده می‌شود».

۱۶. آقای دکتر شفیعی سروستانی (پژوهشگر معارف مهدویت)؛

ابراهیم شفیعی سروستانی آقای دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی، در کتاب «چشم به راه» و مقاله «انسان موجود منتظر» در این‌باره گفته است: «انتظار منجی موعود از یک سو، عاملی برای پایداری و شکیبایی در برابر سختی‌ها و مشکلات عصر غیبت و از سوی دیگر، عاملی برای پویایی، تحرک و آماده باش همیشگی شیعیان است. بر اساس آموزه‌های ائمه معصومین (ع)، منتظر باید هر لحظه آماده ظهور باشد و زندگی خود را چنان سامان دهد که هر زمان، اراده خدا به ظهور تعلق گرفت، بتواند با سربلندی در پیشگاه حجت خدا حاضر شود. با توجه به این نگرش، انتظار در تکامل فرد و جامعه نقشی سازنده دارد و در صورت شناخت دقیق و درست آن می‌تواند مبنای نظری مستحکمی برای تحول مادی و معنوی جامعه اسلامی باشد. برای روشن‌تر شدن نقش سازنده انتظار در فرد و جامعه، از دو زاویه به تحلیل این موضوع می‌پردازیم: 'از زاویه مفهوم انتظار: برای درک درست نقش سازنده انتظار و امید به آینده در فرد و جامعه لازم است ارکان و پایه‌های اساسی آن را بررسی کنیم. هر کس با مراجعه به خود و بررسی مصداق‌های مختلف انتظار در می‌یابد که این مفهوم سه پایه اساسی دارد: ناخشنودی از وضع موجود یا قانع نبودن به آن؛ امید و باور داشتن به آینده مطلوب؛ تلاش برای تحقق آینده مطلوب. بدون تردید، انتظار، چه در معنای عام و چه در معنای خاص آن زمانی فعلیت می‌یابد که سه رکن یاد شده محقق شود. کسی که نسبت به وضع موجود خود و شرایطی که در آن به سر می‌برد، هیچ احساس ناخوشایندی ندارد، یا آینده روشنی پیش روی خود نمی‌بیند و نسبت به امکان تغییر شرایط موجود، باور درستی ندارد، با در راه تحقق آینده‌ای که آن را مطلوب می‌داند و رسیدن به هدفی که چشم انتظار رسیدن آن است، هیچ تلاشی نمی‌کند، هرگز نمی‌تواند در شمار منتظران باشد حال اگر بخواهیم با توجه به سه رکن اساسی انتظار، به تحلیل مفهومی انتظار ظهور امام مهدی (ع) بپردازیم و مشخص کنیم چه زمانی می‌توان فردی را واقعا منتظر ظهور دانست، باید به سه نکته اساسی اشاره کنیم: آگاهی نسبت به شرایط موجود و معرفت نسبت به شرایط عصر موعود؛ باور به تحقق وعده الهی در مورد آینده جهان و حاکمیت نهایی دین خدا بر سراسر زمین؛ حرکت و تلاش در راه زمینه سازی یا تحقق جامعه موعود. نخستین شرط انتظار این است که انسان به آن حد از آگاهی و شناخت برسد که بفهمد وضع موجود جهان و مناسبات حاکم بر آن خشنودکننده نیست و شرایطی که در آن زندگی می‌کند، با عظمت وجودی انسان و شأن او تناسبی ندارد. این شناخت تنها در صورتی به دست می‌آید که آدمی ابتدا شرایط موجود جامعه خود و شرایط جامعه موعود را به درستی بشناسد و آن‌گاه به مقایسه آنها بپردازد و به داوری بنشیند که واقعا کدام یک از این شرایط، شایسته مقام انسان به عنوان اشرف مخلوقات است. شرط دوم، باور به سعادتمند شدن جهان و رستگاری بشر در پایان تاریخ است. باور به این حقیقت که سرانجام جهان طعم خوش حقیقت، عدالت و معنویت را خواهد چشید و ریشه هر چه دروغ، ستم، فساد و تباهی است، از زمین کنده خواهد شد. بی تردید، تحقق شرایط یادشده مستلزم تلاش فراگیر فردی و اجتماعی در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی است. تلاشی که اگر محقق شود، فرد و جامعه، مصداق روایاتی خواهند شد که در آنها منتظران ظهور را با یاوران امام مهدی (ع) و حاضران در صحنه‌های نبرد عصر ظهور مقایسه کرده و ثواب و شأن و مرتبه آنها را یکسان دانسته اند کلام را با ذکر روایتی از امام صادق (ع) به پایان می‌بریم: روایتی که با تأمل در آن می‌توان همه بایسته‌های انتظار فرج را دریافت: برای ما دولتی است که خداوند هر زمان بخواهد، آن را محقق می‌سازد. آن‌گاه امام فرمود: هر کس دوست دارد از یاران حضرت قائم، باشد، باید منتظر باشد و در این حال به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار کند، در حالی که منتظر است، پس چنانچه بمیرد و پس از مردنش، قائم به پا خیزد، پاداش او همچون پاداش کسی خواهد بود که آن حضرت را درک کرده است. پس کوشش کنید و در انتظار بمانید. گوارا باد بر شما [این پاداش]ای گروه مشمول رحمت خداوند! از زاویه متعلق انتظار: آنچه درباره نقش سازنده انتظار گفته شد، تنها زمانی مفهوم خود را به درستی باز می‌یابد که بدانیم در مذهب، شیعه، "منجی موعود"، تنها به عنوان انسان برتری که در آخرالزمان، زمین را از عدالت پر می‌سازد و انسان‌های دربند را رهایی می‌بخشد، مطرح نیست، بلکه او تداوم بخش رسالت پیامبران، وارث اولیای الهی و در یک کلام، "حجت خدا" بر روی زمین است، حجتی که زنده، شاهد و ناظر بر کردار آدمیان است. بنابراین، نقش او در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها تنها به آخرالزمان و زمان ظهور منحصر نمی‌شود و وجود او در لحظه لحظه زندگی ساکنان زمین نقش دارد. به اعتقاد شیعه، حجت خداوند بر روی زمین از یک طرف، دلیل و راهنمای آشکار مردم به سوی صراط مستقیم و از طرف دیگر، ملاک و معیاری است که انسان‌ها می‌توانند با رجوع به او، میزان هماهنگی خود را با دین خدا بسنجند با توجه به این مفهوم، آن کس که در انتظار ظهور حجت است، خود را مکلف می‌کند تا همه مناسبات فردی و جمعی‌اش بازتاب دهنده انتظارش باشد؛ زیرا در غیر این صورت، انتظار، مفهوم خود را از دست می‌دهد و به لقلقه زبان تبدیل می‌شود. منتظر نمی‌داند حجت خدا کدامین روز می‌آید، ولی می‌داند باید چنان زندگی کند که هر زمانی ایشان ظهور کرد، اعمال و شیوه زندگی‌اش را بپذیرد. به بیان دیگر، تنها کسانی در زمان "ظهور" سربلندند که در زمان غیبت، برای تأمین رضایت مولایشان تلاش کرده باشند. این معنا را به صراحت می‌توان از قرآن و روایات استفاده کرد. در یکی از آیات قرآن کریم آمده است: ﴿يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْرًا قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ﴾. ذیل این آیه، روایات متعددی از شیعه و اهل سنت نقل شده که در آنها عبارت "روزی که برخی نشانه‌های خدا آشکار شود"، به زمان ظهور حضرت مهدی تفسیر شده است. از جمله در روایتی که از امام صادق (ع) در تفسیر این آیه وارد شده، چنین آمده است: مراد از نشانه‌ها امامان هستند و آن نشانه‌ای که انتظار کشیده می‌شود، قائم - درود خدا بر او باد - است. در آن زمان، ایمان کسی که پیش از قیام آن حضرت با شمشیر، ایمان نیاورده است، برای او سودی نخواهد داشت، اگرچه به پدران آن حضرت که پیش از او بودند، ایمان آورده باشد. امام صادق (ع) در روایت دیگری، آیه یاد شده را چنین تفسیر می‌کند: [مراد از آن روز]، زمان خروج قائم ماست که انتظارش کشیده می‌شود. آن‌گاه فرمود: ای ابابصیر! خوشا به حال پیروان قائم ما که در زمان غیبت او چشم به راه ظهور اویند و در زمان ظهورش، او را پیروی می‌کنند. آنها دوستان خدا هستند که به بیمناک می‌شوند و نه اندوهگین می‌گردند. در زیارت آل یاسین نیز که از ناحیه مقدسه امام عصر (ع) نقل شده، با اشاره به این آیه، خطاب به ائمه معصومین (ع) آمده است: ... رجعت شما [[[امامان]]] حق است و هیچ تردیدی در آن نیست. روزی که ایمان کسی که پیش از آن ایمان نیاورده یا هنگام ایمان کار نیکی انجام نداده است، برای او سودی نخواهد داشت. با توجه به این نکته که "رجعت" از رویدادهای مقارن با عصر ظهور امام مهدی (ع) است، به روشنی می‌توان نتیجه گرفت که آیه یاد شده نیز در زمان ظهور تحقق می‌یابد. نکته‌ای که از آیه و روایات یاد شده استفاده می‌شود، این است که هر کس باید تا پیش از آشکار شدن حجت خداوند چنان زندگی کند و خود و جامعه‌اش را چنان بسازد که بتواند هنگام ظهور، در پیش‌گاه آن حضرت پاسخگو باشند؛ زیرا در آن روز، دیگر توبه و پشیمانی سودی ندارد. در روایتی که پیش از این از حضرت صاحب الامر (ع) نقل کردیم، دیدیم که آن حضرت همه شیعیان را دعوت می‌کند در زمان غیبت، آنچه را موجب دوستی و محبت ایشان می‌شود، پیشه خود سازند و از هر آنچه موجب خشم و ناخشنودی ایشان می‌شود، دوری گزینند؛ زیرا امر فرج یک‌باره و ناگهانی فرا می‌رسد. در آن زمان نیز توبه و بازگشت برای کسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه، کسی را از کیفر ایشان نجات نمی‌بخشد. با توجه به آنچه گفته شد، درمی‌یابیم که انتظار "حجت"، انتظاری است زنده و پویا که در لحظه لحظه زندگی آدمی جاری می‌شود و زندگی فردی و اجتماعی او را متحول می‌سازد. به بیان دیگر، انتظار "حجت" تنها به زمان "آینده" مربوط نمی‌شود، بلکه زمان "حال" را هم در بر می‌گیرد و می‌تواند منشأ تحولی اساسی در زندگی منتظر باشد».

۱۷. آقای رضوانی (پژوهشگر حوزه علمیه قم)؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «موعودشناسی و پاسخ به شبهات» در این‌باره گفته است: «انتظاری که سازنده است، تحرک بخش است، تعهدآور است، عبادت بلکه با فضیلت‌ترین عبادات است. از مجموعه آیات و روایات اسلامی استفاده می‌شود که ظهور مهدی موعود(ع) حلقه‌ای است از حلقات مبارزه اهل حق و اهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می‌شود. سهیم بودن یک فرد در این سعادت موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروه اهل حق باشد. امامان و رهبران معصوم الهی به طور روشن و صریح با ارائه تصویری مناسب از انتظار، روی برداشت درست و صحیح از مفهوم آن تکیه داشته اند و انتظار را از مقوله عمل به حساب آورده اند، و لذا پیامبر(ص) می‌فرماید: «أفضل أعمال أُمّتی انتظار الفرج»؛ افضل اعمال امت من انتظار فرج است. و نیز در روایتی دیگر از امام صادق(ع) می‌خوانیم: «"أفضل الأعمال انتظار الفرج من اللَّه"»؛ بزرگ ترین اعمال انتظار فرج از خداست. اهمیت آمادگی و زمینه سازی را می توان در پیام امام صادق(ع) یافت که فرمود: «لیعدنّ أحدکم لخروج القآئم ولو سهماً»؛ باید هرکدام از شما برای خروج قائم آمادگی پیدا کند اگرچه با تهیه کردن یک تیر باشد».

۱۸. آقای دکتر قائمی (پژوهشگر معارف دینی)؛

علی قائمی آقای دکتر علی قائمی، در کتاب «نگاهی به مسأله انتظار» در این‌باره گفته است: «انتظار عاملی برای زمینه‌سازی جهت ایجاد تحول و در نتیجه خودسازی است. چشم‌داشتی به تعمیم یک انقلاب روحانی و اجتماعی عظیم با تکیه به تلاش و کوششی است که در سایه آن استقرار حق و عدل، برادری و مساوات، وحدت در اندیشه و هدف و و اصالت‌های اندیشیده و معنوی است. بر این اساس انتظار امری تحرک‌بخش، سازنده و نیرودهنده و عاملی جهت سوق دادن به حکومت و عدالت و ایمان است. آدمی با صبر و مقاومتی جهت که در این سوق راه از خود به بروز می‌دهد و شکیبائی و بردباری که ابراز می‌نماید سعی دارد در دعا رانیکو تحمل کند تا زمینه برای موفقیت نهائی از هر سو فراهم باشد».

۱۹. آقای ربانی‌ خوراسگانی؛
محمد صادق ربانی‌ خوراسگانی آقای محمد صادق ربانی‌ خوراسگانی، در کتاب «بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی» در این‌باره گفته است: «انتظار سازنده و صحیح، انتظاری است که انسان را به عمل، حرکت، پویایی، امر به معروف و نهی از منکر و دعوت به خدا و جهاد در راه او فرا می‌خواند».

۲۰. خانم طاووسی؛

سکینه طاووسی سرکار خانم سکینه طاووسی، در کتاب «انتظار از دیدگاه اهل بیت» در این‌باره گفته‌ است: «نوع دیگری از انتظار که در واقع نگرش صحیح نسبت به امر مقدس انتظار است؛ انتظار سازنده یا همان انتظار مثبت است که تعهدآور، مسئولیت آفرین، نیرو بخش و به حرکت در آورنده می‌‌باشد. با کمی دقت در می‌‌یابیم که مفهوم راستین و واقعی انتظار عبارت است از: حرکت و تلاش سازش ناپذیر در جهت مبارزه با ظلم و ظالم به منظور زمینه سازی حکومت جهانی اسلام و ظهور حضرت مهدی(ع). این مفهوم راستین دارای سه معنای تدریجی است که عبارتند از: فرج و گشایش که همچون نقطه روشنی است که انسان با انتظار به آن سو حرکت می‌‌کند، پس حرکت باید به سوی نقطه معینی باشد؛ یعنی به آن سویی که از طرف خدا ترسیم شده است. پس انتظار فرج، روشنی بخش دل‌ها با نور امید است؛ امید به رفع ظلم و تلاش در جهت ریشه کن نمودن آن، نه سکون و سکوت در برابر ستمگری‌های موجود در جامعه. در حقیقت انتظار فرج، درمان کننده مشکل یأس است و شیعیان همیشه مخالف ستم بوده و ذکر همیشگی‌شان در هنگام مقاومت‌ها "یا حجت بن الحسن و یا مهدی" است به عنوان نمونه؛ زمانی که رژیم صهیونیستی برای ماندن در جنوب لبنان آمده بود تا به اشاعه فساد و تجاوز به ناموس‌ها بپردازد، شیعیان به امام مهدی(ع) روی آورده و اسلحه‌ها را به سوی متجاوزان نشانه گرفته و سرانجام پیروز شدند. پس علتی که وادار کننده همیشگی شیعه برای ستیز با دشمنان است، انتظار فرج می‌‌باشد و اگر شیعه انتظار فرج را به طور کامل درک کند هیچ گاه، مظلومی باقی نمی‌ماند؛ زیرا شیعیان در این صورت، ظلم را نپذیرفته و خداوند آنها را پیروز می‌‌گرداند. در مفهوم دوم انتظار فرج سازنده، توجه ما به سوی مرکز فرماندهی و ولایت الهی؛ یعنی امام مهدی(ع) است. این امر در رهبری معنوی؛ یعنی مرجعیت بازتاب یافته و اینکه رهبر مذهبی مسلمانان به ویژه شیعیان باید از بین پارساترین و نزدیکترین افراد به ارزش‌های الهی انتخاب شود به این دلیل است که افرادی مثل علامه انصاری، سید طباطبایی، آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی و...به عنوان رهبران شیعه، رو به سوی قله والاتری داشته‌اند که آن قله امام مهدی(ع) است و ما این قله بلند و متکامل را"انتظار فرج" می‌‌نامیم. چون انتظار فرج به معنای واقعی و اصیل خود، ما را وادار به حرکت به سمت قله‌های روشن و اُفق‌های دور دست می‌‌کند. مفهوم عمیق‌تر انتظار فرج این است که ما چون دوستدار امامیم باید آن طور که مورد پسند امام است زندگی کنیم و با یافتن الگویی مناسب - که جستجوی الگوی مطلوب از جمله اصیل‌ترین صفات بشر است - می‌‌توانیم نفس خود را به نمونه کوچکی از آن الگوی برتر، دگرگون ساخته و این الگوی مناسب که ارزش‌های والا در او تجسم یافته، امام مهدی(ع) است؛ از این رو در انتظار ظهور او بوده و سعی می‌‌کنیم، با تهذیب نفس و سایر آمادگی‌ها، اعمال خود را مورد رضایت امام قرار دهیم و این معنای والا و حقیقی انتظار فرج است».

۲۱. سرکار خانم رجایی؛

محبوبه رجایی سرکار خانم محبوبه رجایی، در مقاله «مؤلفه­‌های انتظار توان­مند در قرآن کریم و سنت» در این‌باره گفته است: «انتظاری توانمند است که موجب جنبش، پویایی، حرکت و تلاش می‌‌شود و با سکون و رکود و تن دادن به وضع موجود مخالف است. امام خمینی در این باره چنین می‌‌فرماید: "بعضی‌ها انتظار فرج را به این میدانند که در مسجد، در حسینیه و در منزل بنشینند و دعا کنند و فرج امام زمان را از خدا بخواهند یک دسته دیگری بودند که انتظار فرج را می‌‌گفتند این است که ما کار نداشته باشیم به اینکه در جهان چه می‌‌گذرد، بر ملت‌ها چه می‌‌گذرد، برای جلوگیری از این امور هم خود حضرت بیایند، إن ‌شاء الله، درست می‌‌کنند. یک دسته‌ای می‌‌گفتند که خوب! باید عالم پر معصیت بشود تا حضرت بیایند ما باید نهی از منکر نکنیم، امر به معروف هم نکنیم، تا مردم هر کاری می‌‌خواهند بکنند، گناهان زیاد بشود که فرج نزدیک بشود. یک دسته‌ای از این بالاتر بودند و می‌‌گفتند باید دامن زد به گناهان، دعوت کرد مردم را به گناه تا دنیا پر از ظلم و جور بشود و حضرت تشریف بیاورند. یک دسته‌ای دیگر بودند که می‌‌گفتند: هر حکومتی اگر در زمان غیبت محقق بشود، این حکومت باطل است و بر خلاف اسلام است". ایشان همه دیدگاه‌های یاد شده را رد و دیدگاه خود را چنین بیان می‌‌کنند: "همه ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور، ان ‌شاء الله، تهیه شود". "ما اگر دستمان می‌‌رسید و قدرت داشتیم باید برویم تمام ظلم‌ها و جورها را از عالم برداریم. تکلیف شرعی ماست... ما با خواست خدا دست تجاوز و ستم همه ستمگران را در کشورهای اسلامی می‌‌شکنیم و با صدور انقلابمان که در حقیقت صدور اسلام راستین و بیان احکام محمدی است، به سیطره و سلطه ظلم جهان‌خواران خاتمه می‌‌دهیم و به یاری خدا راه را برای ظهور منجی و مصلح کل و امامت مطلقه حق امام زمان، ارواحنا فداه، هموار می‌‌کنیم". بنابراین مسلمان تسلیم ظلم و فساد نمی‌شود و با ستمگران و مفسدان همکار و همراه و هم‌صدا نخواهد شد. این اصل انتظار مانند یک قوه مبقیه و عامل بقا و پایداری، طرفداران حق و عدالت و اسلام‌خواهان حقیقی را در برابر تمام دستگاه‌های فشار، استبداد، جهل، شرک، و فسادانگیز، پایدار نگه می‌‌دارد. این انتظار است که تمام نظام‌های سلطه‌گر را واپس می‌‌زند و همه رژیم‌های انحرافی را مطرود می‌‌سازد و با ظلم و فساد و انحراف به مبارزه برمی‌‌خیزد، و منتظران را به حرکت و جنبش و خیزش وامی‌‌دارد، و از آنان مردانی مبارز، مقاوم و ضد سلطه می‌‌سازد و آنان را همچون سدی آهنین در برابر جنایتکاران، سلطه‌جویان و قدرت‌طلبان ثابت و استوار نگه می‌‌دارد. این اصل انتظار است که در مبارزه حق و باطل صفوف طرفداران حق را فشرده‌تر و مقاوم‌تر می‌‌کند، و آنان را به نصرت خدا و فتح و ظفر نوید می‌‌دهد، و گوششان همواره با صداهای نویدبخش قرآن آشنا می‌‌دارد: ﴿فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ﴾».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع مهدویت

• کتاب‌شناسی مهدویت؛
• مقاله‌شناسی مهدویت؛
• پایان‌نامه‌شناسی مهدویت.