صراط مستقیم در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث وحی است. "وحی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

صراط مستقیم | صراط مستقیم در حدیث | صراط مستقیم در کلام اسلامی | صراط مستقیم در فلسفه اسلامی | صراط مستقیم در عرفان اسلامی | صراط مستقیم از دیدگاه برون‌دینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل صراط مستقیم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه‌شناسی لغوی

• "صراط"، مشتق از "سرط" است. سرط، یعنی بلعیدن سریع. به راه روشن و وسیع از آن جهت که روندگان بسیاری را در خود جا می‌دهد، صراط گفته شده است. مستقیم، راه راستی است که هیچ‌گونه کجی در آن نباشد بنابراین صراط مستقیم یعنی راه روشن و راست. اینکه مقصود از صراط مستقیم چیست، اقوالی نقل شده است: قرآن، اسلام، پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع). مرحوم شیخ طبرسی پس از نقل اقوال یاد شده ذیل آیه ﴿﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾﴾ می‌نویسد: بهتر است که آن را بر معنای عام آن حمل کرد: به طوری که شامل همه مصادیق یاد شده بشود؛ چرا که صراط مستقیم، دینی است که خداوند به آن فرمان داده؛ اعمّ از توحید، عدل و ولایتِ کسانی که اطاعت از آنان واجب است و همین معنا در اینجا مقصود است.

ابليس و صراط مستقیم

• اعتراف ابلیس، به مستقیم بودن صراط الهی: ﴿﴿فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ ﴾﴾ و ﴿﴿فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾﴾.

اسوه‌هاى صراط مستقیم

• نقش مهم الگوها و نمونه‌های عینی راه یافتگان، در نیل به صراط مستقیم و سلوک در آن:﴿﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ﴾﴾.

گمراهى از صراط مستقیم (انحراف از صراط مستقیم)

• تصمیم ابلیس، بر گمراه کردن مردم، با کمین کردن در صراط مستقیم، به تلافی گمراه شدن خویش:﴿﴿فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ ﴾﴾ و ﴿﴿ قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ﴾﴾.

۶۵. شیطان، عامل گمراهی و انحراف از صراط مستقیم:یـاَبَتِ اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یأتِک فَاتَّبِعنی اَهدِک صِرطـًا سَویـًّا * یـاَبَتِ لاتَعبُدِ الشَّیطـنَ اِنَّ الشَّیطـنَ کانَ لِلرَّحمـنِ عَصیـّا.[۱۸]مریم (۱۹) ۴۳ و ۴۴

اَلَم اَعهَد اِلَیکم یـبَنی ءادَمَ اَن لاّ تَعبُدوا الشَّیطـنَ اِنَّهُ لَکم عَدُوٌّ مُبین * واَنِ اعبُدونی هـذا صِرطٌ مُستَقیم * ولَقَد اَضَلَّ مِنکم جِبِلاًّ کثیرًا اَفَلَم تَکونوا تَعقِلون. یس (۳۶) ۶۰ - ۶۲

۶۶. گمراه ساختن مردم از صراط مستقیم، هدف ابلیس از مهلت خواهی:...فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ... * قالَ اَنظِرنی اِلی یومِ یبعَثون * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم. اعراف (۷) ۱۱ و ۱۴ و ۱۶

۶۷. شرک، انحراف از دین حنیف و صراط مستقیم:...قالَ یـقَومِ اِنّی بَرِیءٌ مِمّا تُشرِکون *...حَنیفـًا وما اَنا مِنَ المُشرِکین. انعام (۶) ۷۸ و ۷۹

ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشاءُ مِن عِبادِهِ ولَو اَشرَکوا لَحَبِطَ عَنهُم ما کانوا یعمَلون. انعام (۶) ۸۷ و ۸۸

قُل اِنَّنی هَدنی رَبّی اِلی صِرط مُستَقیم دینـًا قِیمـًا مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنِیفـًا وما کانَ مِنَ المُشرِکین. انعام (۶) ۱۶۱ واَن اَقِم وجهَک لِلدِّینِ حَنیفـًا ولا تَکونَنَّ مِنَ المُشرِکین. یونس (۱۰) ۱۰۵

وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَینِ اَحَدُهُما اَبکمُ لا یقدِرُ عَلی شَیء وهُوَ کلٌّ عَلی مَولـهُ اَینَما یوَجِّههُ لا یأتِ بِخَیر هَل یستَوی هُوَ ومَن یأمُرُ بِالعَدلِ وهُوَ عَلی صِرط مُستَقیم. نحل (۱۶) ۷۶

اِنَّ اِبرهیمَ کانَ اُمَّةً قانِتـًا لِلّهِ حَنیفـًا ولَم یک مِنَ المُشرِکین. نحل (۱۶) ۱۲۰

واذکر فِی الکتـبِ اِبرهیمَ اِنَّهُ کانَ صِدّیقـًا نَبیـًّا * اِذ قالَ لاَِبیهِ یـاَبَتِ لِمَ تَعبُدُ ما لا یسمَعُ ولا یبصِرُ ولا یغنی عَنک شیــا * یـاَبَتِ اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یأتِک فَاتَّبِعنی اَهدِک صِرطـًا سَویـًّا. مریم (۱۹) ۴۱ - ۴۳

قُل سیروا فِی الاَرضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عـقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلُ کانَ اَکثَرُهُم مُشرِکین * فَاَقِم وجهَک لِلدّینِ القَیمِ مِن قَبلِ اَن یأتِی یومٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّهِ یومَئِذ یصَّدَّعون. روم (۳۰) ۴۲ و ۴۳

۶۸. انکار آخرت، عامل گمراهی و انحراف از صراط مستقیم:واِنَّ الَّذینَ لا یؤمِنونَ بِالأخِرَةِ عَنِ الصِّرطِ لَنـکبون. مؤمنون (۲۳) ۷۴

۶۹. هجوم همه جانبه ابلیس، برای بازداشتن مردم از صراط مستقیم:ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.اعراف (۷) ۱۱ و ۱۶ و ۱۷

۷۰. استفاده ابلیس از فرزندان، برای گمراه کردن مردم از صراط مستقیم:ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[۱۹]اعراف (۷) ۱۱ و ۱۶ و ۱۷

۷۱. گمراه کردن مردم از صراط مستقیم از جانب ابلیس، با استفاده از امور دینی:ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[۲۰]اعراف (۷) ۱۱ و ۱۶ و ۱۷

۷۲. گمراه کردن مردم از صراط مستقیم، از سوی ابلیس، به وسیله تزیین فحشا و منکرات:ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[۲۱]اعراف (۷) ۱۱ و ۱۶ و ۱۷

۷۳. ابلیس، دارای شیوه های مختلف، در منحرف ساختن انسانها از صراط مستقیم:ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.اعراف (۷) ۱۱ و ۱۶ و ۱۷

۷۴. استفاده ابلیس از اموال و بخل ورزیدن، برای گمراه کردن مردم از صراط مستقیم:ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[۲۲]اعراف (۷) ۱۱ و ۱۶ و ۱۷ ۷۵. ابلیس، گمراه کننده مردم از صراط مستقیم، با ایجاد تساهل نسبت به امور آخرتی:ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[۲۳]اعراف (۷) ۱۱ و ۱۶ و ۱۷ ۷۶. نقش شیطان در گمراه کردن مردم از صراط مستقیم، با محبوب قرار دادن لذّات و غلبه دادن شهوات در دلهای مردم:ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[۲۴]اعراف (۷) ۱۱ و ۱۶ و ۱۷

کیفر گمراهی از صراط مستقیم ۷۷. جهنّم، کیفر گمراهی از صراط مستقیم:قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * قالَ اخرُج مِنها مَذءومـًا مَدحورًا لَمَن تَبِعَک مِنهُم لاََملاََنَّ جَهَنَّمَ مِنکم اَجمَعین.اعراف (۷) ۱۶ و ۱۸

قالَ هـذا صِرطٌ عَلَی مُستَقیم * اِنَّ عِبادی لَیسَ لَک عَلَیهِم سُلطـنٌ اِلاّ مَنِ اتَّبَعَک مِنَ الغاوین * واِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوعِدُهُم اَجمَعین.حجر (۱۵) ۴۱ - ۴۳

سلوك صراط مستقیم (پيروى از صراط مستقیم)

تشبيه به صراط مستقیم

دعوت به صراط مستقیم

سالكان صراط مستقیم

موارد صراط مستقیم

هدايت به صراط مستقیم

حق و باطل

• هیچ پیامبری مبعوث نشد، مگر آنکه از حق و باطل، بهشت و جهنم، عقل و جهل و خیر و شر سخن گفت و بشر را به برخی امور فراخواند و از برخی امور نهی نمود؛ همه انبیاء انسان‌ها را به خداپرستی، صداقت، عدالت، عفت، احسان، حسن خلق، گذشت، تقوا و... دعوت کردند و از کفر، شرک، بت پرستی، گوساله پرستی، فرعون پرستی، ظلم، نفاق، تجاوز و... نهی کردند
• هیچ پیامبری از سوی خداوند به سوی خلق فرستاده نشد، مگر آنکه عمل به فرامین الهی را موجب رستگاری و سعادت دانست و سرپیچی از اوامر خداوند و عدم تواضع در برابر حق را سبب هلاکت و بدبختی شمرد. کتب آسمانی بی‌هیچ استثنایی از بهشت و نعمت‌های پایان ناپذیر آن و نیز از جهنم و عذاب‌های ابدی‌اش سخن رانده‌اند. قرآن کریم نیز حاکی از وعده‌ها، وعیدها، بشارت‌ها و انذارها است. جای جای این کتاب بی‌مثال، سخن از بهشت، نعمت‌های بهشتی و خلود اهل آن و نیز سخن از جهنم و عذاب‌های دردناک و همیشگی بودن آن برای اهلش می‌باشد
• تعابیر و مفاهیمی همچون: ﴿﴿ النَّجْدَيْنِ ﴾﴾، ﴿﴿ سِجِّينٌ ﴾﴾، ﴿﴿ أَحْسَنِ أَسْفَلَ ﴾﴾، ﴿﴿ الأَبْرَارَ الْفُجَّارَ ﴾﴾، ﴿﴿نَعِيمٍ الْجَحِيمِ ﴾﴾ ﴿﴿ فَلْيُؤْمِن فَلْيَكْفُرْ ﴾﴾ و... که در قرآن کریم آمده است، از این حقیقت پرده برمی دارد که دو راه کلی در عالم وجود دارد که یکی حق است و نور و دیگری باطل است و ظلمت؛ یکی چراغ راه سعادت ابدی انسان است و دیگری شب تار و تحیر و بیچارگی
• سخنان اهل بیت(ع) که همان تفصیل و تفسیر قرآن کریم است، به تواتر لفظی و معنوی شاهد این دوگانگی در طریق و ضدیت حق و باطل است. در حدیثی، پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید:"همانا خدا است و شیطان، حق است و باطل، هدایت است و گمراهی، راه راست است و نومیدی، دنیا است و آخرت، حسنات است و سیئات، پس هرچه حسنات است از خدا و هرچه سیئات است از شیطان است". فطرت آدمی نیز شاهد و گواه آن است که درعالم راستی و ناراستی وجود دارد؛ حق و باطل وجود دارد؛ آدمی فطرتا می‌داند که همه افکار و عقاید، حق نیستند. همه رفتارها و کردارها عدل نیستند، همه گفتارها و پندارها صدق نیستند. همچنان که وجدان آدمی گواهی می‌دهد که همه اینها باطل نیستند. لذا یکی از موضوعاتی که در طول تاریخ بشریت، همواره اذهان بشر را به خود مشغول ساخته است، این است که راه راست و صراط مستقیم کدام است؟ کدام راه است که می‌تواند انسان را به سعادت ابدی برساند و از عذاب الهی در امان نگه دارد؟
• گرایش فطری بشر به دین و مذهب و پیدایش مذاهب، فرقه‌ها و نحله‌های گوناگون نیز شاهد آن است که بشر پیرو حق جویی و فطری‌اش، یا به دین حق رسیده و بدان پایبند شده و یا در اثر شهوات و شبهات، گمراه شده و به مذهبی باطل گراییده است
• تضادها و جنگ‌های بسیاری که در هر برهه از تاریخ بشریت، چه درعرصه فرهنگی و چه درعرصه سیاسی به وقوع پیوسته، نشانگر این است که همواره بشر اجمالا می‌دانسته و می‌داند که همه افکار و اندیشه‌ها و همه روش و رویه‌ها حق نیستند بلکه حق و باطل و خوب و بد و زشت و زیبا در همه ابعاد زندگی بشر وجود داشته و دارد. به همین خاطر ازسویی پیامبران که حجت‌های معصوم خداوند و راهنمایان بی‌غل و غش بشر بوده اند، دائما همراه بشر بوده و بشریت را به حق و صدق و خوبی‌ها فراخوانده‌اند، ولی متاسفانه همواره بندگان شکرگزار، قدردان و متواضع کم بوده‌اند: ﴿﴿قَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ ﴾﴾ و درمقابل شیاطین، فراعنه و سلاطین شهوت ران، رفاه طلب و سلطه خواه، در طول تاریخ از این ویژگی فطری بشر یعنی حق جویی آدمی، سوءاستفاده کرده و خود و مکتب شیطانی شان را حق جلوه داده و عده‌ای را بدنبال خود کشیده‌اند. اکثریت انسانها نیز که اهل تعقل نبوده‌اند و افکار شیطانی آنها را حق پنداشته‌اند و به آنها گرویده‌اند:﴿﴿ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ ﴾﴾، ﴿﴿ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴾﴾، ﴿﴿ أَكْثَرُهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴾﴾ و ﴿﴿ أَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾﴾

صراط مستقیم و صراط جحیم

• قرآن کریم به دو صراط تصریح کرده است: یکی صراط مستقیم است که قرآن کریم، ۴۳ بار با تعابیر از آن سخن گفته است. علاوه بر اینکه تعابیر دیگری همچون ﴿﴿ سَبِيلِ اللَّهِ ﴾﴾، ﴿﴿ سَوَاء السَّبِيلِ ﴾﴾ و... نیز گویای همین راه حق است
• و اما صراط دوم، ﴿﴿ صِرَاطِ الْجَحِيمِ ﴾﴾است که قرآن کریم در سوره صافات از آن یاد کرده است
• نکته جالب توجه این است که با آنکه قرآن کریم، راه باطل را نیز با واژه "صراط" یادکرده و آن را "صراط جحیم" نامیده، لکن تنها یک بار واژه "صراط" را در آن به کار برده که نشانگر بی‌اعتنایی خداوند به این صراط پست و حقیر است
• نتیجه اینکه همواره بشریت، به دو دسته قابل تقسیم بوده‌اند. چنین گروهی را خداوند متعال از صراط مستقیمش منحرف دانسته و در سوره مؤمنون فرموده است: ﴿﴿ وَإِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ عَنِ الصِّرَاطِ لَنَاكِبُونَ ﴾﴾
• و اما گروه دوم کسانی هستند که علاوه بر دنیا، آخرت را نیز در معادلات سعادت طلبانه خود داخل می‌کنند و بلکه به آن اصالت می‌دهند. سخن این گروه این است که پروردگارا! در دنیا و در آخرت به ما نیکی عطا کن:﴿﴿ وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴾﴾ درحالی که گروه اول تنها حسنه و نیکی دنیا را طلب می‌کردند: ﴿﴿ فَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ ﴾﴾.

صراط مستقیم راه روشن

• صراط مستقیم به معنای راه راست و روشن است. لذا در روایتی امام صادق(ع) "صراط مستقیم" را به ""الطَّرِيقِ‏ الْوَاضِحِ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"" یعنی "راه روشن و آشکار" تفسیر فرمودند. ۲ با این تعریف، طبعاً تعریف صراط غیرمستقیم و صراط جحیم نیز روشن می شود که "راه تاریک و ظلمانی" است.
• بنابر این در واقع "صراط مستقیم" تعبیر زیبایی از نور و "صراط جحیم" تعبیری از ظلمت است که قرآن کریم در آیه ۶۱ مائده:﴿﴿ وَيُخْرِجُهُم مِّنِ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾﴾ و ﴿﴿ وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا صُمٌّ وَبُكْمٌ فِي الظُّلُمَاتِ مَن يَشَإِ اللَّهُ يُضْلِلْهُ وَمَن يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾﴾ بدان اشاره فرموده است. در این آیات، تقابل نور و ظلمت و صراط مستقیم بودن طرف نور بیان شده است.
• اکنون این سؤال مطرح می‌شود که این راه روشن چیست؟ چگونه می‌توان این راه روشن را از راه تاریک و ظلمانی باز شناخت؟

راه خدا

• از دیدگاه قرآن کریم صراط مستقیم، تنها راه خداوند متعال است که مالک آسمان‌ها و زمین و همه هستی است: ﴿﴿ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ ﴾﴾ در عالم هستی تنها یک صراط وجود دارد و آن صراط توحید و خداپرستی و دوری از شرک و بت پرستی است. تنها این صراط است که در نهایت انسان را به خدا و رضوان او می رساند و به سعادت ابدی نائل می‌کند و از عذاب الهی و گرفتاری آخرت نجات می‌دهد. لذا وجود صراط دیگری غیر از آن، شرک و صراط شیطان است که در نهایت انسان را به خشم و غضب خداوند مبتلا و به جهنم گرفتار می‌کند و این همان ﴿﴿ صِرَاطِ الْجَحِيمِ ﴾﴾ است که قرآن کریم بدان تصریح کرده و قبلا اشاره کردیم.

راه بندگی خدا

• ربوبیت خداوند متعال و عبودیت همه خلق، دو حقیقت بزرگ است که اگر انسان اندکی تعقل کند، وضوح و روشنی آنها آشکار خواهد شد. خداوند متعال آیات حقانیت و ربوبیت خود را در آفاق و انفس قرارداده تا پروردگاری اش بر احدی مخفی نماند:﴿﴿ سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴾﴾.
• لذا پیامبر اکرم(ص) فرمود:"هر کس خودش را بشناسد، پروردگارش را می شناسد" و امام رضا(ع) در پاسخ به کسی که از دلیل حدوث عالم سؤال کرد، فرمود:"تو وجود نداشتی و پیدا شدی، و قطعا تو خودت را به وجود نیاوردی و کسی هم که مثل تو است تو را به وجود نیاورده". هیچ چیز در عالم نیست، مگر آن که به زبان گویا فریاد می زند: من خالقی و رازقی دارم که نه مثل او هستم و نه او مثل من. امام حسین(ع) در دعای ملکوتی عرفه، می فرماید:"کور است دیده ای که تو را نبیند... خود را به هر چیز شناساندی و چیزی نیست که تو را نشناسد... تو خود را در هر چیزی به من شناساندی و تو را در هر چیز روشن دیدم و تو برای هر چیزی روشنی".
• قرآن کریم به این دو حقیقت روشن یعنی ربوبیت خدا و بندگی خلق، و اینکه آنها، صراط مستقیم خدا است، تصریح فرموده:﴿﴿ وَإِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ ﴾﴾ و در سوره یس فرمود:﴿﴿ وَأَنْ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ ﴾﴾ و در سوره زخرف فرموده:﴿﴿ وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ ﴾﴾.

راه محبت خدا

• امام صادق(ع) درباره آیه ﴿﴿ اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾﴾ فرمود:"یعنی خدایا راهنمائی کن که ملتزم راهی باشیم که به محبت تو می انجامد و ما را به دین تو می رساند و از اینکه از هوای نفس خود و یا از آراء خود پیروی کنیم و هلاک گردیم، باز می دارد".
• محبت خدا، آب گوارایی است که اگر بر کامی بریزد، دیگر تشنه نگردد و اگر بر دلی بریزد، دیگر بی‌تاب نشود. به تعبیر دیگر محبت خدا آتشی است که اگر در دلی افروخته شود، خرمن غیر خدا را بسوزاند و جز دلدادگی به محبوب هیچ نماند:" حُبُ‏ اللَّهِ‏ نَارٌ لَا يَمُرُّ عَلَى‏ شَيْ‏ءٍ إِلَّا احْتَرَقَ‏ ‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏". چنین محبتی مخصوص اولیای خدا و مؤمنان حقیقی است:﴿﴿ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ ﴾﴾ راه این محبت جز پیروی از رسولان خداوند که رساننده پیام توحید هستند، میسر نمی شود: ﴿﴿ قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ ﴾﴾.

صراط مستقيم دین خدا

• آن راه روشنی که انسان را در مسیر عبودیت و بندگی خداوند حفظ می‌کند، و دلدادگان حق و حقیقت را به کوی محبوب می‌رساند، دین خداوند است. خداوند حکیم برای آنکه بندگانش تکالیف خود را بشناسند و راه خدا و شیطان را از هم باز شناسند و بتوانند با اطمینان در راه خدا گام بردارند و در شبهات شیطانی گرفتار نشوند، دین خود را از طریق رسولانش فرستاده و راه بندگی را واضح و آشکار ساخته است.
• قرآن کریم در سوره انعام در این باره فرمود:﴿﴿ قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِّلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴾﴾.
• امام رضا(ع) در تفسیر﴿﴿ اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾﴾ فرمود:"طلب ارشاد به سوی دینش و چنگ زدن به ریسمانش و خواهش برای افزون شدن معرفت و شناخت پروردگار خویش است".
• بنابر این وقتی ما از خداوند متعال می خواهیم که بار خدایا ما را به راه مستقیم و راست و مصون از هر کجی و ناراستی هدایت فرما، در واقع از پروردگار متعال می خواهیم که ما را به سوی دینش که همه کمالات لایق ما در آن بیان شده و ضامن سعادت ما است، رهنمون گردد. و نیز از عزیز بی‌همتا می‌خواهیم که به ما توفیقی عنایت کند که بتوانیم ریسمان الهی را شناخته و به آن چنگ بزنیم. همچنین از او می خواهیم که ما را در راه شناخت روزافزون و شایسته وحدانیتش، هدایت کند. این خواسته‌ها به قدری مهم است که در سوره حمد که ام الکتاب است و تمام حقایق قرآن در آن نهفته است، آمده و نیز به دلیل همین اهمیت است که راوی گوید: پشت سر امام صادق(ع) نماز می‌خواندم، شنیدم که حضرت دعا می‌کرد و بی‌شمار به خداوند عرض می‌کرد:﴿﴿ اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾﴾ .

دین اسلام

• گفتیم که دین خدا، همان راه راست و روشنی است که انسان را به توحید می‌رساند و از شرک بازمی دارد. بدیهی است هر دینی که پیامبران از سوی خداوند آورده باشند، در زمان خود این ویژگی را دارند، لکن کامل‌ترین دین الهی که امروز حجت خدا بر خلق بوده و تا قیامت نیز راه سعادت بشر است، دین اسلام است.
• در روایتی امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در تفسیر﴿﴿ اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾﴾ فرمودند:"مراد دین خدا است که جبرئیل آن را برای حضرت محمد(ص) آورده است" .
• قرآن کریم در این باره می‌فرماید:﴿﴿ فَمَن يُرِدِ اللَّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلامِ وَهَذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيمًا قَدْ فَصَّلْنَا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ ﴾﴾. در سوره زخرف، آیه:۳۴ نیز می‌فرماید: ﴿﴿ فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَّكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ ﴾﴾ ظاهر آیه شریفه این است که وحی خدا که همان قرآن کریم و مایه هدایت است، همان دین خدا است که همان صراط مستقیم است.

راه بهشت

• امام حسن عسکری(ع) درباره آیه ﴿﴿ اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾﴾ فرمود:"منظور این است که چنانچه ما را در گذشته توفیق داده‌ای تا از دستور تو اطاعت کنیم، پیوسته موفق بدار تا در آینده نیز مطیع تو باشیم سپس فرمودند:اما صراط مستقیم دو نوع است: یکی صراط دنیا و دیگری صراط آخرت: صراط مستقیم در دنیا آن روش میانه‌ای است که نه غلو دارد و نه کوتاهی و تقصیر و نه گرایش به باطل. اما طریق دیگر همان راه مؤمنین به سوی بهشت است که مستقیم است و انحراف ندارد نه به جانب جهنم و نه به جای دیگری غیر جهنم، فقط مستقیم به سوی بهشت است .
• امیرالمؤمنین(ع) در تفسیر سوره حمد که برای پادشاه روم نوشتند، فرمود:"و اما قول خداوند متعال که فرمود:﴿﴿ اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴾﴾ عبارت است از راه روشن که هر کس در دنیا عمل صالح انجام دهد، در قیامت از آن راه به بهشت رهسپار می گردد.

راه انبیا(ع)

• تا اینجا روشن شد که صراط مستقیم، راه روشن بندگی، عبودیت و محبت خدا است. و نیز معلوم شد که بندگی خدا در حقیقت همان عمل به فرامین دین خدا و به خصوص اسلام است. یعنی بندگی خدا، چه در حوزه نظر و چه در حوزه عمل جز از راه عمل به دستورات و رهنمودهای دین میسر نیست؛ به بیان دیگر، شناخت خداوند چنان که خود معرفی کرده است، انجام واجبات، ترک محرمات، تخلق به اخلاقیات اسلامی، و پایبندی به آداب اسلام همان طریق بندگی خدا است.
• اکنون این نکته باید روشن گردد که دین خداوند، چیزی جز قول، فعل و تقریر انبیا(ع) نیست و در رأس آنها، خاتم الانبیاء(ص) است، البته بدیهی است که قول و فعل و تقریر معصوم همان نور توحید خداوند و امر و نهی و رضا و غضب او است که پیامبران(ع) از طریق وحی به آن عالم شده و به تأیید و تسدید و توفیق خداوند، تبلیغ می‌کنند. از این رو امام صادق(ع) درباره آیه شریفه﴿﴿ اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ﴾﴾ فرمود:"راه انبیاء است که خدا به آنان نعمت داده است".
• و قرآن کریم درباره پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: ﴿﴿ فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَّكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ ﴾﴾ و نیز می‌فرماید:﴿﴿ يس وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾﴾.

امیرالمؤمنین(ع) و ائمه اطهار(ع)

• از آنچه گذشت روشن شد که راه روشن و صراط مستقیم الهی، اعتقاد به وحدانیت خدا و بندگی او است و پایبندی به دین خدا، تنها راه بندگی است که از طریق پیامبران ابلاغ می‌شود. به عبارت دیگر از دیدگاه قرآن کریم، اطاعت از خدا، راه راست و روشنی است که انسان را به وصال محبوب و به مقامات بالای بهشت و رضوان الهی می‌رساند و اطاعت خدا تنها در اطاعت رسول است:﴿﴿ مَّنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ ﴾﴾.
• اکنون که اطاعت از رسول اکرم(ص)، تنها با اطاعت از امیرالمؤمنین(ع) و ائمه اطهار(ع) میسر است. زیرا از سویی اسلام دین خاتم است و تا قیامت پابرجا است و قرآن کامل‌ترین کتاب وحی است که بیان حقایق تا قیامت در آن نهفته است و از سوی دیگر با اینکه به تصریح قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) مأمور به تبیین آن است: ﴿﴿ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ﴾﴾، لکن در آن مدت کوتاه رسالت و با آن شرایط جاهلی که در آن برهه از تاریخ وجود داشته است، یقیناً بیان همه حقایق قرآن تا قیامت، برای عموم مردم ممکن و میسر نبوده و حکیمانه هم نبود که تمام حکمت ها را به عموم مردم تعلیم کند درحالی که قرآن کریم اکثرشان را جاهل، غیرمتفکر و غیرمؤمن معرفی کرده:﴿﴿ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ ﴾﴾، ﴿﴿ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴾﴾، ﴿﴿ أَكْثَرُهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴾﴾ و ﴿﴿ أَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴾﴾.
• بنابراین حکمت خداوند متعال بر این قرار گرفته است که انسان‌های معصوم و کاملی را بیافریند و آن‌ها را اوصیا و خلفای راستین رسولش قرار دهد و رسولش را موظف کند که هر چه را خدا به او تعلیم کرده به وصی خود تعلیم کند آن هم نه تعلیم عادی و کلاسیک، بلکه تعلیمی که از هر حرف آن هزار درب علم گشوده می شود، تا علم و حکمت خداوند بدون هیچ گونه کم و کاست و بدون هیچ گونه تحریف در زمین بماند و موجب هدایت انسان ها وعبودیت حقیقی گردد. لذا پیامبر اکرم(ص) در خطبه غدیر خم فرمود:"ای مردم! هیچ علمی نیست مگر آنکه خداوند آن را در من قرار داده، و هر دانشی را که من می دانم آن را در امام پرهیزگاران قرار دادم و هیچ علمی نیست مگر آنکه آن را به علی(ع) آموخته‌ام، او همان امام آشکار است" .
• همچنین رسول خدا(ص) در احادیث بسیاری، چنین مضامینی را فرموده است:"کسی که از علی(ع) فرمان نبرد، مرا نافرمانی کرده، و شخصی که معصیت مرا انجام دهد، خدا را معصیت نموده، و هر کس که علی(ع) را اطاعت نماید، در حقیقت مرا اطاعت نموده، و هر فردی مطیع من باشد، قطعاً از خدا اطاعت کرده، شخصی که علی(ع) را در گفتار یا کرداری رد نماید، قطعاً من را رد نموده، و کسی که مرا رد کند قطعاً خدا را در بالای عرشش منکر شده است .
• "کسی که علی(ع) را دوست بدارد مرا دوست داشته و کسی که مرا دوست بدارد، خدا را دوست داشته". "کسی که علی(ع) را اذیت کند مرا اذیت کرده، و کسی که مرا اذیت کند، خدا را اذیت کرده"، "کسی که با علی(ع) بجنگد، با من جنگیده و کسی که با من بجنگد، با خدا جنگیده" و احادیث متواتر دیگر مانند:"علی(ع) نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی است" و "علی(ع) از من است و من از او هستم" و علی(ع) نسبت به من مانند نفس من است و اطاعت او اطاعت من و معصیت او معصیت من است" و...
• بنابراین امیرالمؤمنین(ع) و اولاد معصومش، همان صراط مستقیم خدا تا قیامت هستند که اطاعت از آنها تنها راه بندگی خدا است. لذا رسول خدا(ص) خطاب به آن حضرت فرمود:"یا علی! تو حجت خدایی و تو باب تقرب به خدایی، و تو راه به سوی خدایی، و تویی نبأ عظیم، و تویی صراط مستقیم حق". و خود آن حضرت فرمود:" منم خاتم اوصیا و منم صراط مستقیم و منم نبأ عظیم" از این رو ائمه(ع) بسیاری از آیاتی را که درباره صراط مستقیم آمده است، به امیرالمؤمنین(ع) تفسیر و تأویل کرده و به تبع آن حضرت برای دیگر ائمه(ع) نیز ثابت کرده‌اند.
• به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می‌کنیم یعنی امیرالمومنین(ع) و از امام کاظم(ع) نیز درباره آیه ﴿﴿ أَفَمَن يَمْشِي مُكِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّن يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾﴾ سؤال شد، آن حضرت فرمود:"خدا کسی را که از ولایت علی(ع) برگشته، به کسی مثل زده است که به رو افتاده، راه می رود و در کار خود گمراه است و کسی را که از علی(ع) پیروی کند، با قامت راست بر راه مستقیم قرار داده و راه مستقیم همان امیرالمؤمنین(ع) است" .
• مفضل بن عمر گوید: از امام صادق(ع) پرسیدم؛ صراط چیست؟ فرمود:"راهی به سوی شناختن خدای بزرگ است، و صراط دو گونه است: یکی صراط در دنیا و دیگری صراط در آخرت، اما صراط دنیا امام است که فرمانبرداری از او واجب است، هر کس که در دنیا او را شناخت و رهنمودهای او را به کار بست، در آخرت از صراط که پلی است به روی جهنم، خواهد گذشت، و هر کس در اینجا امام خود را نشناخت، هنگام گذشتن از صراط آخرت گامش خواهد لغزید و در آتش دوزخ خواهد افتاد" .
• سلمان فارسی از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که روزی آن حضرت، میان اصحاب نشسته بود، فرمود: هم اکنون شخصی بر شما وارد می شود که شبیه عیسی بن مریم است. بعضی از اطرافیان از جای حرکت کرده رفتند تا وارد شوند و آنها صاحب این امتیاز باشند. در این موقع علی بن ابی طالب(ع) وارد شد. آن مرد به برخی از دوستان خود گفت: چرا محمد(ص) به همین قانع نشد که علی(ع) را بر ما برتری بخشد و او را به عیسی بن مریم تشبیه کرد، به خدا قسم خدایانی که در جاهلیت می پرستیدیم، از او بهتر بودند.
• لذا خداوند در آیه ۷۵ تا ۱۶ سوره زخرف را در شأن علی(ع) نازل نمود:﴿﴿ وَلَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلا ﴾﴾ که ترجمه‌اش این است:"و هنگامی که درباره فرزند مریم مثلی زده شد، ناگهان قوم تو به خاطر آن داد و فریاد راه انداختند و گفتند: آیا خدایان ما بهترند یا او؟! ولی آنها جز از طریق جدال و لجاج این حرف را نزدند، آنان گروهی کینه توز و پرخاشگرند! او فقط بنده ای است که ما نعمت به او بخشیدیم و او را مثلی برای بنی اسرائیل قرار دادیم و هرگاه بخواهیم به جای شما در زمین فرشتگانی قرار می‌دهیم که جانشین شماگردند!" سپس پیامبر(ص) فرمود: خداوند مقام و عظمت امیر المؤمنین(ع) را بیان می‌کند: و او سبب آگاهی بر روز قیامت است، هرگز در او تردید نکنید و از من پیروی کنید. این راه مستقیم است که منظور امیرالمؤمنین(ع) است".
• همچنین از امام باقر(ع) روایت شده است که در تفسیر آیه شریفه﴿﴿ وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴾﴾ فرمود:"علی بن ابی طالب(ع) و ائمه(ع) از فرزندان فاطمه زهرا(س) است که راه خدا هستند، هرکس از آنها روی برگرداند داخل در سایر راه ها شده است؛ و در حدیث دیگر از همین امام بزرگوار(ع) درباره همان آیه نقل شده که فرمود:" منظور از ﴿﴿ وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ﴾﴾ راه امامت است و منظور از ﴿﴿ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ﴾﴾ راه‌های دیگر غیر از امامت است".
• خلاصه آنکه امامت، امروزه تنها راه نجات و تنها راه بندگی خدا و تنها طریق شناخت توحید حق و تنها صراط مستقیم خدا است که اگر کسی از این راه به سوی خدا برود نجات یافته و کسی از آن تخلف کند هلاک می‌شود: " مَنْ‏ تَبِعَنَا نَجَا، وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنَّا هَلَكَ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"

منبع

• سیف‌اللهی، حسین، صراط مستقیم از منظر قرآن کریم؛ (منتشر شده درروزنامه كیهان، شنبه، ۲ شهریور ۱۳۸۷).

پانویس