قبرستان ابوطالب

مقدمه

گورستان تاریخی مکه به نام‌های مختلفی چون: «ابوطالب»، «قریش»، «حَجون»، «بنی‌هاشم»، «مقبره المعلی» (معلاه)، مقبره الحجون، «مقبره الطیبین»، «مقبره بنی هاشم» و «جنة المعلی» مشهور است^[۱]. این قبرستان در شمال شرقی مکه و در دو راهی خیابان مسجد الحرام - الحجون واقع است. حجون کوهی در شمال شرقی مکه بر سمت راست کسی است که به خارج از شهر یعنی به سمت منی می‌رود. بر دامنه آن قبرستان معروف و تاریخی مکه قرار دارد. مردم شهر در دوران جاهلی و ظهور اسلام مردگان خود را در «دره ابی دُبّ» که بخشی از الحجون است تا «دره صفی» یعنی صفی السَّباب و در دره‌ای که به گردنه مدنیین متصل است دفن می‌کردند، بعدها منطقه گورستان بالاتر کشیده شده و به کوه و «گردنه اذاخر» پیوست که گورستانی نیز از بنیامیه در کنار آن قرار داشت. در دهانه این دره ایوان مسقفی از سنگ ساخته بودند که گویند آن را «ابوموسی اشعری» پس از بازگشت از صفین ساخته و آنجا ساکن بوده است. وی گفته می‌خواهم همسایه اهل قبور باشم یعنی در میان کسانی زندگی کنم که خدعه و نیرنگ در کارشان نیست^[۲]؛ این سخن را پس از فریبی که در مسأله حکمیت از «عمروبن عاص» دید گفته بود. منابع اولیه تاریخ مکه، گورستان عمومی این شهر را در «الحجون» و در دامنه «شعب ابی دب» ذکر کرده‌اند^[۳]. در هیچ یک از منابع تاریخی دیده نشده است که نامی از «شعب ابی طالب» در این خصوص آمده باشد. این توهم که در اذهان عامه مطرح است و قبرستان ابیطالب را شعب ابیطالب و محل محاصره بنی هاشم دانسته‌اند، اشتباه است. این جا شعبی بوده است موسوم به شعب جزارین و نیز شعب ابی دب (به علت سکونت مردی بدین نام در آن) و دره‌ای است در دهانه کوه حجون که مردم مکه در دوره جاهلی و آغاز اسلام، مردگان خود را در این دره که بخشی از حجون است دفن می‌کردند و لذا این دره را «شعب المقبره» می‌نامیدند.

از «عبدالله بن مسعود» نقل شده است: پیامبر(ص) زمانی وارد این مقبره شد که قبری از مسلمانان در آن نبود و فرمود: از این مکان و از حرم خداوندی هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت می‌روند و هر یک هفتاد نفر را مورد شفاعت خود قرار می‌دهند؛ این در حالی است که صورت‌های آنان چه از اولین و چه از آخرین، همانند ماه شب بدر می‌درخشد. کسانی که در مکه و حرم وفات یابند روز قیامت ایمن برانگیخته خواهند شد. عبدالله بن مسعود افزود: همراه پیامبر(ص) به این قبرستان آمدیم، آن حضرت بر قبری نشستند و مدتی طولانی دعا و مناجات فرموده و بسیار گریستند، از آن حضرت پرسیدم شما را چه شده است؟ فرمودند: این قبر مادرم «آمنه بنت وهب» است. آنگاه فرمودند به زیارت قبور بروید و برای اموات خود استغفار کرده و نماز بخوانید که دیدار قبور، شما را به فکر مرگ خواهد انداخت^[۴]. برای زیارت قبور این قبرستان و هر یک از آبا و اجداد رسول خدا(ص) ادعیه خاصی ذکر شده است. گرداگرد این قبرستان که امروزه در سمت راست «شارع الحجون» و انتهای پل هوایی تقاطع «منی» و «معابده» قرار دارد، دیواری کشیده شده که تا دامنه‌های کوه امتداد می‌یابد. قبرستان از دو ناحیه مجزا تشکیل شده است. قبور آبا و اجداد پیامبر(ص) و بنی هاشم در شمال قبرستان و در دره و دامنه کوه قرار گرفته که از سه طرف محصور و طرف چهارم آن نیز باز و دقیقاً مقابل مسجد الحرام واقع است. سمت جنوبی این قبور به وسیله دیوار و نرده‌های آهنی از بقیه قبرستان جدا گردیده است. قبور اجداد رسول خدا(ص) تا قبل از تسلط حکام وهابی بر مکه مکرمه، همه دارای گنبد و بارگاه بوده که سفرنامه نویسان و سیاحان به آن اشاره کرده‌اند.

بر مقبره‌های «خدیجه(س)، ابوطالب، عبدمناف، عبدالمطلب و هاشم» گنبد و بارگاه‌های باشکوهی قرار داشته که در دوران سعودی تخریب و قبور آن با زمین یکسان و هم سطح گردیده است. در این قبرستان آبا و اجداد پیامبر خدا(ص) و بسیاری از صحابه آن حضرت به خاک آرمیده‌اند که مهم‌ترین آنان عبارتند از: قصی بن کلاب (جد اعلای رسول خدا(ص))، عبدالمطلب بن هاشم، ابو طالب بن عبدالمطلب، حضرت خدیجه، قاسم بن محمد(ص)، که درباره هر کدام، توضیحاتی در این کتاب آمده است. در این قبرستان بسیاری از فرزندان ائمه(ع)، نوادگان، سادات، علمای جلیل القدر و... مدفون شده‌اند که مهم‌ترین آنان عبارتند از:

منابع

تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه

پانویس

↑ شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی المکی، ص۸۱.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ۴۷۱-۴۷۰؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵۵.
↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵۴.
↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵۱.
↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، ص۱۳۷.
↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۷۵۰.

[1] شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی المکی، ص۸۱.

[2] اخبار مکه، ازرقی، ۴۷۱-۴۷۰؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵۵.

[3] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵۴.

[4] اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵۱.

[5] تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، ص۱۳۷.

[6] تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۷۵۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]