ام ایمن در تاریخ اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ام ایمن در تراجم و رجال | ام ایمن در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ام ایمن (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

شخصیت ام ایمن

نام اصلی او "برکه" و بانویی با ایمان و فداکار بود. او دختر ثعلبة بن عمرو حبشی و مادرش سلمه بود که با کنیه‌های ام ایمن، ام اسامه، ام الظباء و لقب‌های مولاة (کنیز) رسول خدا(ص)، حاضنة (سرپرست) رسول خدا(ص)، حاضنة اولاد رسول‌الله، أمة الله (کنیز خدا) و المبشرة بالجنة (بشارت داده شده به بهشت) نامیده می‌شد. او از سیاه پوستان حبشه بود که با پنج شتر نر و چند گوسفند از عبدالله بن عبدالمطلب(ع) پدر گرامی رسول خدا(ص) بر جای ماند و یکی از هفت کنیز حضرت به حساب می‌آمد؛ از آنجا که غالباً با کنیزان مانند همسر رفتار می‌شد این مسئله باعث شده برخی ام ایمن را از جمله همسران پیامبر به حساب آورند.

ام ایمن سرپرستی و پرستاری آن حضرت را به صورت جدی از پنج سالگی برعهده گرفت. وی از آن دوران چنین یاد می‌کند: “حضانت آن حضرت با من بود و به من گفته شده بود از او چشم برندارم؛ چرا که یادگار عبدالله و آمنه برای عبدالمطلب بسیار عزیز و گرامی بود. هنگام غذا خوردن او را کنار خود می‌نشاند و نوازش می‌کرد. روزی از وی غافل شدم و هیچ خبری از او نداشتم، ناگهان عبدالمطلب را بالای سر خود دیدم که مرا صدا زد و فرمود: “آیا می‌دانی پسرم را کجا یافته‌ام؟! با چند پسر بچه نزدیک سدره! اهل کتاب می‌پندارند او پیامبر این امت است، دیگر از او غافل مشو که من از رفتار ایشان درباره او می‌ترسم"“.

ام ایمن تا زمان ازدواج پیامبر(ص) و خدیجه در خدمت ایشان بود، در آن هنگام او آزاد شد و از آن پس به همسری عبید بن زید حبشی از قبیله بنی حارث درآمد؛ ثمره این ازدواج، فرزندی بود به نام “ایمن” بود که به همین دلیل کنیه این بانو “ام ایمن” شد. پس از وفات عبید بن زید، با زید بن حارثه ازدواج نمود که و بازرگ بن زید را به دنیا آورد.

ام ایمن و سبقت در قبول اسلام

او از اولین افرادی بود که در دوران سختی اسلام را پذیرفت. بنا به گفته‌ای، وقتی رسول خدا(ص) دعوت به اسلام را از خانواده‌اش آغاز نمود، ام ایمن پس از حضرت خدیجه، امام علی(ع) و زید بن حارثه چهارمین فردی بود که اسلام آورد و نامش به عنوان دومین زن مسلمان در تاریخ ثبت شد.

ام ایمن و هجرت

ام ایمن جزء نخستین مهاجرین است؛ یعنی قبل از بدر یا صلح حدیبیه به همراه خانواده خود به مدینه رفته و مصداق کامل مؤمنان مهاجر و مجاهدان با اموال و انفس بوده است. او همانند بسیاری از مهاجرین مسلمان، تمام هستی خود را در مکه رها کرد و با دستی تهی به مدینه هجرت نمود. وضع مالی او به گونه‌ای بود که وقتی مادر انس بن مالک چند نخل خرما را در اختیار پیامبر اسلام(ص) نهاد حضرت آنها را به ام ایمن داد تا شاید باعث گشایشی در زندگی او باشد.

مورخان برای ام ایمن دو هجرت ذکر کرده‌اند؛ برخی نیز تصریح نموده‌اند آن دو هجرت به حبشه و مدینه بوده است. لکن چون اسامی کامل هشتاد و چند مهاجر حبشه در تاریخ ثبت شده است، نامی از ام ایمن یا برکه بنت ثعلبه به چشم نمی‌خورد و تنها نام برکه بنت یسار، خادم ام حبیبه دیده می‌شود که ظاهراً همین تشابه اسمی آن دو باعث این اشتباه شده است. اما با بررسی زندگی پر افتخار این بانو، می‌توان گفت او دارای دو هجرت است، هجرتی به مدینه و هجرتی به مکه که این هجرت، پس از شهادت زهرای مرضیه(س)، به عنوان اعتراض به حکومت ابوبکر و اینکه نمی‌توانست جای خالی آن بانوی بزرگوار را تحمل کند صورت گرفت. در همین سفر بود که تشنگی بر او غالب شد و او را تا حد مرگ پیش برد ولی آن بانوی دلسوختۀ زهرا اطهر(س) به درگاه الهی عرضه داشت؛ «یا رب انا جاریة فاطمه تقتلنی عطشا؟!»؛ خدایا من کنیز فاطمه زهرایم، آیا می‌خواهی مرا تشنه بمیرانی؟! که ناگهان دلوی پر از آب گوارا در آسمان ظاهر شد و او پس از آن سیراب شد. به برکت آن مائده آسمانی تا هفت سالی که زنده بود دیگر احتیاجی به آب و غذا پیدا نکرد! خود او می‌گوید: “در روزهای گرم و سخت تابستان روزه می‌گرفتم و کار می‌کردم اما تشنه نمی‌شدم”.

ام ایمن و جهاد

هر چند ام ایمن به حدیث شریف نبوی که فرمودند: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ‌»؛ جهاد زن در شوهرداری خوب اوست، به خوبی عمل کرده بود و با زید بن حارثه که دارای روحی انزوا طلب و کمی ناسازگار بود و از همسران قبلی خود جدا شده بود کنار آمده بود، لکن حضور پر شور او در جبهه‌های نبرد به عنوان ساقی رزمندگان و امدادگر مجروحان و پرستاری از آنها از او شیرزن کم‌نظیری ساخته بود. او حداقل در سه جنگ اُحد، خیبر و حنین حضوری حماسی داشت و خصوصاً در جنگ حنین در کنار دو فرزندش، ایمن و اسامه رسول گرامی اسلام(ص) را یاری کرد. در یورش غافلگیرانه دشمن، که سبب فرار رزمندگان اسلام شد، فرزند او “ایمن” تنها فرد غیر هاشمی بود که در کنار نُه رزمنده هاشمی دیگر تا پای جان مقاومت نمود و سرانجام در همین راه، به شهادت رسید. ام ایمن به عنوان مادر شهید، فراریان را به بازگشت و مقاومت دعوت می‌کرد و با جملات ثبت الله اقدامکم؛ خداوند قدم‌هایتان را استوار بدارد، به آنها دلگرمی می‌داد.

در جنگ احد زمانی که امام علی(ع)، ابودجانه انصاری و نفیسه گرد وجود نازنین نبی اکرم(ص) حلقه زده و بقیه در حال فرار بودند ام ایمن بر چهره فراریان خاک می‌پاشید و تک تک آنها را با جملات تحقیر آمیز هاک المغزل فاغزل به و هلم سیفک؛ اگر مرد نیستید شمشیرهایتان را غلاف کنید و مانند زنان مشغول پشم‌ریسی شوید، مخاطب می‌ساخت. البته خود او نیز همراه زنان امدادگر یا آنان که از مدینه بدان‌جا آمده بودند به میدان اُحد آمد تا شاید بتواند به مجروحان کمک کند.

ام ایمن و نقل حدیث

در جامعه آن روز حجاز که مردم، تازه از جاهلیت و آلودگی‌های آن رهایی یافته بودند و صلاح آن بود که بانوان در اجتماع کمتر ظاهر شوند و آنان حتی در نماز جماعت هم کمتر حضور می‌یافتند. آموختن حدیث و نقل آن برای دیگران به راستی تحسین برانگیز است. در این زمان نام ام ایمن به عنوان روایت‌گر مقبول فریقین (عامه و خاصه) می‌درخشد؛ به عنوان نمونه به چند حدیث اشاره می‌شود:

1. در لحظات آخری که امام علی(ع) می‌فرمود: «سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي‌»؛ قبل از آنکه مرا نیابید از من بپرسید، و صعصعه‌ها و اصبغ بن نباته‌ها و دیگران سؤالات خود را می‌پرسیدند، حضرت زینب(س) نیز گفت: “بابا جان! اُمّ ایمن از جدّم چیزهایی درباره شهادت و اسارت عزیزانم برایم نقل کرده است، می‌خواستم از زبان شما بشنوم”. امام علی(ع) فرمود: «یا بنیة الحدیث کما حدثتک ام ایمن فصبرا صبرا»؛ بله دخترم، همان طور خواهد بود که ام ایمن خبر داده، پس صبر کن، صبر.
2. ام ایمن از پیامبر(ص) نقل می‌کند که ایشان فرمودند: “هر کس سه نفر از عزیزان خود را دفن کند و بی‌تابی نکند و صبوری پیشه کند، بهشت بر او واجب می‌شود”. گفتم: درباره دو نفر چگونه است؟ ایشان فرمودند: “درباره دو نفر هم همین گونه است”. گفتم: درباره یک نفر چگونه است؟ حضرت با کمی تأمل فرمودند: “درباره یک نفر هم همین آجر هست.
3. یکی از فرزندان زبیر می‌گوید: “با امام سجاد(ع) به دیدن ولید بن عبدالملک (لعنة الله علیه) می‌رفتیم (ظاهراً امام احضار شده بودند) در بین راه سائلی حبشی خیلی در درخواست خود سماجت می‌کرد. حضرت فرمود: {{متن حدیث|حدثتنی ام ایمن سمعت رسول الله(ص) یقول: انما الأسود لبطنه و فرجه”؛ یعنی انسان رو سیاه جهنمی به خاطر شکم چرانی و یا به سبب شهوت رانی دچار آتش می‌شود. این حدیث هم با حدیث نبوی که فرمودند: «اکثر ما یلج به امتی النار شهوة البطن و شهوة الفرج»؛ بیشترین چیزی که باعث داخل شدن امت من در آتش جهنم است یکی شهوت شکم و دیگری شهوت‌رانی است، مطابق است؛ چرا که این دو، عزت و کرامت و انسانیت شخص را از بین می‌برد.
4. احمد بن محمد بن خالد برقی در کتاب رجال خود زنان راوی از پیامبر اکرم(ص) را این‌گونه بر می‌شمارد: فاطمه زهرا(س)، ام سلمه، ام ایمن، زینب العطاره الحولاء، عایشه دختر ابوبکر، ام هانی دختر ابوطالب(ع) و صفیه دختر عبدالمطلب (مادر زبیر) . یکی از احادیث ام ایمن درباره مرغ بریانی است که برای پیامبر آورده شد؛ ام ایمن می‌گوید: در این هنگام پیامبر(ص) فرمودند: «اللهمَّ آتِنِي بِأَحَبِّ خَلْقِكَ إِلَيْكَ يَأْكُلْ مَعِي فَجَاءَ عَلِيٌّ(ع) وَ أَكَلَ مَعَهُ‌»؛ “خدایا محبوب‌ترین بنده نزد خودت را نزد من برسان تا با من از این غذا بخورد. در این هنگام علی(ع) آمد و با آن حضرت غذا خورد”. آن مرغ بریان را ام ایمن آورده بود و به نقلی زنی از انصار آورده بود.

ام ایمن و زهد

در معارف دینی، هم دل سپردن به دنیا مذموم دانسته شده و هم رها نمودن آن، لذا گفته‌اند درباره کار آخرت چنان باش که گویا فردا خواهی مرد و درباره کار دنیا چنان باش که گویا تا ابد زندگی خواهی کرد. اما سنّت چنان بوده که انسان عیالمند اجازه داشته قوت یک سال را ذخیره کند، اما سلمان‌ها و بلال‌ها و ام ایمن‌ها که گویا تنها زندگی می‌کردند به زهد سفارش شده‌اند. «روی ان النبی(ص) ادّخر لعیاله قوت سنة و نهی ام ایمن ان تدخر له شیئأ لغیر و نهی بلالاً عن کسرة خبز ادخرها لیفطره»؛ روایت شده حضرت خرجی یک ساله خانواده‌اش را ذخیره می‌فرمود، اما ام ایمن را از ذخیره غذا برای فردایش و بلال را از ذخیره شکسته نانی برای افطار همان روزش نهی می‌فرمود. البته علمای دین علت این کار را به میزان توکل افراد به خداوند مربوط می‌دانند.

ام ایمن و رشد معنوی

سالم بن مکرم جمال کوفی از امام صادق(ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمودند: “روزی پیامبر اسلام(ص) نزد ام ایمن آمد و به او فرمود: “چرا در خانه تو برکت نمی‌بینم؟” امّ ایمن گفت: “آیا برکت نیست؟” حضرت فرمودند: “مقصودم از برکت، گوسفند نیست که بچه‌هایت از شیرش بخورند و با روغن آنرا غذای خود کنی و یا در کپر (خیمه‌ای پشمی) نماز بخوانی"“. شاید این برخورد حضرت به آن دلیل بود که توجه ام ایمن به معنویات بیشتر شود.

ام ایمن و ازدواج فاطمه زهرا(س)

هنگام خواستگاری از زهرا(س) ام ایمن به عقیل و علی(ع) گفت: اجازه دهید من صحبت کنم که حرف زنان مؤثرتر است و هنگام عروسی، ام ایمن علی(ع) را نزد پیامبر(ص) حاضر کرد. انس بن مالک گوید: “وقتی علی(ع) زره خود را فروخت چهارصد و هشتاد درهم نزد رسول خدا(ص) آورد. حضرت سه مشت از آنرا به ام ایمن داد تا عطر و متاع مورد نیاز زنان را برای زهرای مرضیه(س) تهیه کند. وقتی نبی اکرم(ص) مراسم عروسی فاطمه(س) را برگزار کرد، فرمود: “دست نگهدارید تا من بیایم”. پس به ام ایمن فرمود: “ظرف آبی بیاور”؛ سپس آنرا متبرک نمود و فرمود: “عروس و داماد را بیاورید و قدری از آب ظرف را به آنان خورانید و قدری هم بر سر و صورت و سینه آنها پاشید. سپس دست به دعا برداشت و فرمود: «اللهم إنهما منی و أنا منها فکما أذهبت عنی الرجس و طهرتنی تطهیرا فطهرهما»؛ خدایا اینها از منند و من از اینها هستم، پس همان‌گونه که هر پلیدی را از من دور گردانیدی و مرا پاک قرار دادی اینها را نیز پاک و پاکیزه قرار ده”.

ام ایمن و سرپرستی فرزندان پیامبر(ص)

روزی همسایگان ام ایمن نزد رسول خدا(ص) آمده، گفتند: یا رسول الله! ام ایمن دیشب نخوابیده و تا صبح مرتب گریه می‌کرد. حضرت پیکی فرستاد و ام ایمن نزد پیامبر(ص) حاضر شد. پیامبر(ص) به او فرمود: “ام ایمن! خدا چشمت را نگریاند، چرا گریه می‌کردی؟” او گفت: “یا رسول الله خواب عجیبی دیدم که مرا ناراحت کرده و آسایشم را ربوده است”. پیامبر(ص) فرمود: “خوابت را بیان کن، چه دیده‌ای”؟ ام ایمن گفت: “زبانم یاری نمی‌کند و دلم راضی نمی‌شود”. پیامبر(ص) فرمود: آن طور که دیده‌ای نیست! هر خوابی تعبیری دارد، خوابت را بگو”. ام ایمن گفت: “در خواب دیدم که بعضی از اعضای شما جدا شده به خانه ما افتاد”. حضرت فرمودند: “تو سرپرستی اولاد مرا عهده‌دار خواهی شد”.

وقتی ام ایمن روز هفتم تولد امام حسین(ع) قنداقه مبارک آن حضرت را برای رسول اکرم(ص) آورد، پیامبر(ص) به او فرمود: «مَرْحَباً بِالْحَامِلِ وَ الْمَحْمُولِ يَا أُمَّ أَيْمَنَ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَاكِ»؛ آفرین بر ام ایمن و نوزاد در بغل او، ای ام ایمن این بود تعبیر خوابت. بدین ترتیب او هم سرپرستی خود حضرت و هم فرزند حضرت را به دست آورد.

ام ایمن و دفاع از ولایت

زمانی که امام علی(ع) را برای بیعت با ابوبکر به مسجد بردند، ابوبکر بالای منبر بود. پس هر چه اصرار کردند حضرت بیعت نکرد. عمر گفت: “تا کی به علی اجازه مقاومت می‌دهید؟ دستور بده گردنش را بزنند!” ام ایمن پیش آمد و گفت: “ای ابوبکر! چه زود حسد و نفاق خود را اظهار کردید، هنوز مدت زیادی از رحلت رسول خدا(ص) نگذشته است”. عمر دستور داد ام ایمن را از مسجد بیرون کنند و گفت: “زنان را با کار مردان چه کار است؟!”.

ام ایمن و شهادت دادن او درباره فدک

رسول گرامی اسلام(ص) برای دو مسئله مهم فدک را به فاطمه(س) بخشیدند:

1. مسند خلافت که پس از نبی اکرم(ص) به امام علی(ع) می‌رسید احتیاج به هزینه داشت.
2. زندگی عترت آن حضرت و زهرای مرضیه می‌بایست به صورت آبرومندی اداره می‌شد. لذا پس از نزول آیه شریفه ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ﴾، حضرت، فدک را به حضرت زهرا(س) بخشیدند. وقتی غاصبان خلافت با شعار کفانا کتاب الله؛ کتاب خدا برای ما بس است، به جنگ سنّت رفتند و با حدیث جعلی إنَّا مَعَاشِرَ الأنبِیَاءِ لَا نُوَرِّثُ، مَا تَرَکنَاهُ صَدَقَةٌ؛ “ما پیامبران ارث نمی‌گذاریم هر چه از ما بماند صدقه است”. به عترت پیامبر ظلم نمودند، زهرای مرضیه(س) مناسب دید تا دشمنی غاصبان را با کمک هر دو یادگار پیامبر (قرآن و عترت) به اثبات برساند. پس با اعتراض به مسئله غصب فدک اعمال آنها را در این موارد محکوم کرد: ۱. آنها بر خلاف آیات ارث عمل کردند؛ ۲. بر خلاف موازین قضایی از ذوالید (صاحب مال) اقامه بیّنه (دلیل) خواستند؛ ۳. شهادت امام بر حق و همتای قرآن و شهادت بانوان بهشتی را ردّ نمودند؛ ۴. آنها پاره تن پیامبر را که میزان رضا و غضب حق تعالی است، آزردند.

درباره شاهدان فدک، بعضی از ام ایمن، امام علی(ع) و رباح، غلام پیامبر(ص) و برخی از ام ایمن، اسماء بنت عمیس و امام علی(ع) نام برده‌اند. عده‌ای هم ام ایمن، علی و حسنین(ع) را یاد آور شده‌اند. اما مسندنشینان سقیفه هر کدام را به بهانه‌ای کنار زدند؛ گفتند علی و حسنین(ع) به نفع خودشان شهادت می‌دهند! اسماء بنت عمیس هم چون همسر جعفر طیار بوده پس به نفع بنی هاشم گواهی می‌دهد و ام ایمن تنها نیز نمی‌تواند چیزی را اثبات کند، پس غصب فدک صحیح بوده است! اما ام ایمن دست از دفاع بر نداشت و در بیان خطبه فدکیه هم در کنار زهرا(س) بود. گرچه آن‌گونه که علامه مجلسی گفته، شهادت دادن ام ایمن برای اینکه او خادم زهرا(س) بوده ردّ شد؛ چرا که همه به نفع زهرا(س) گواهی می‌دادند.

ام ایمن و گریه بر انقطاع وحی

یکی از مسائلی که اهل البیت(ع) در فراق پیامبر اکرم(ص) همواره از آن یاد می‌نمودند انقطاع وحی بود. ام ایمن، آن بانوی تربیت شده خاندان رسالت نیز به مقامی رسیده بود که از انقطاع وحی بیش از رحلت نبی اکرم(ص) ناراحت و آزرده بود و وقتی از علت گریه‌اش می‌پرسیدند، دردمندانه می‌گفت: “البته من می‌دانستم که به زودی حضرت چشم از این جهان خواهد بست و ما را به درد هجران مبتلا خواهد ساخت لکن گریه‌ام بیشتر برای این است که با رحلت آن حضرت، خبر آسمان‌ها (وحی) از ما قطع شده است”.

ام ایمن و امانتداری

پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت، به عنوان محمد امین نزد دوستان و دشمنانش معروف و مشهور بود، حتی آنها که پیامبری ایشان را قبول نکرده بودند امانت‌های خود را به ایشان می‌سپردند. اما وقتی آن حضرت تصمیم به هجرت گرفتند ام ایمن را امانتدار خود انتخاب کردند تا امام علی(ع) امانت‌ها را از او بگیرد و به صاحبان آنها بازگرداند. یادگار گرامی پیامبر خدا(ص)، حضرت زهرا(س) نیز ام ایمن را امین و موثق‌ترین بانوان می‌دانستند: «وَ كَانَتْ أَوْثَقَ نِسَائِهَا عِنْدَهَا...» و وقتی یادگار پیامبر آخرین نفس‌های خود را می‌کشید دنبال ام ایمن فرستاد و از او خواست تا امام علی(ع) را خبر کنند و او در مراسم خاک‌سپاری حضرت حضور داشت.

ام ایمن و حضور در تشییع شبانه حضرت زهرا

ابوبصیر از امام صادق(ع) روایت کرده که حضرت فرمودند: “بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) زهرای مرضیه(س) خوابی دید که در آن پیامبر(ص) پیوستن او را به خود به او بشارت می‌دهد. وقتی بیدار شد به علی(ع) وصیت فرمود: "اگر من وفات نمودم از زنان غیر از ام سلمه، ام ایمن، فضه و از مردان جز عبدالله بن عباس، سلمان، عمار، ابوذر، مقداد و حذیفه کس دیگری را خبر مکن"“.

ام ایمن و موقعیت ویژه اجتماعی

از مجموع نقل‌های تاریخی چنین فهمیده می‌شود که ام ایمن نزد پیامبر خدا(ص) منزلت ویژه‌ای داشته است و هرگاه پیامبر نگاهش به وی می‌افتاد، می‌فرمود: «هذه بقیة اهل بیتی»؛ این بانو باز مانده خاندان من است، و یا می‌فرمود: «ام ایمن امی بعد امی»؛ بعد از مادرم ام ایمن مادر من است؛ لذا او را “یا امه” (مادر جان) صدا می‌زد. این احترام به اندازه‌ای بود که همواره به دیدن او می‌رفت و گاهی هم با او برخوردی ملاطفت‌آمیز و آمیخته با مزاح داشت. از جمله روزی ام ایمن به محضر حضرت آمد و درخواست مرکب سواری نمود. حضرت به او فرمود: “تو را بر بچه شتر سوار خواهم کرد”. او گفت: “یا رسول الله(ص)! بچه شتر که نمی‌تواند مرا تحمل کند!” حضرت فرمود: “جز به بچه شتر سوارت نمی‌کنم!”. وقتی حضرت او را نگران و افسرده دید، فرمود: “مگر نه این است که هر شتری در هر سنی که باشد بچه شتر دیگری است؟!”.

هم‌چنین همسر شهیدش، زید بن حارثه و اسامة بن زید و دیگر فرزندان او نیز “حب النبی”، یعنی محبوب رسول خدا(ص) بودند. در نقلی آمده است که حجاج بن ایمن، نوه ام ایمن وارد مسجد شد و نماز ناقصی به جا آورد. عبدالله عمر وی را صدا زد و به او تذکر داد که نمازت را دوباره بخوان. وقتی حجاج رفت، عبدالله عمر از حرمله (آزاد شده اسامة بن زید) پرسید او که بود؟ او گفت: “پسر ایمن بن ام ایمن”، عبدالله عمر گفت: “اگر رسول خدا(ص) زنده بود او را به خاطر ام ایمن دوست می‌داشت”. در نقل دیگری آمده است که عمرو بن ابی فرات با نوه دیگر ام ایمن به نام حسن بن اسامة بن زید مشاجره کرد و ناگهان به قصد توهین به او گفت: “ای پسر برکه”. پسر اسامه مردم را گواه گرفت که او به مادرم ام ایمن توهین کرد با آنکه رسول خدا(ص) او را “ام ایمن” یا “امه” می‌خواند. ابوبکر، یا قاضی و یا والی مدینه به عمرو بن ابی فرات گفت: “خدا از من نگذرد اگر از تو بگذرم؛ اما خدا اجازه کشتن تو را نداده”، پس هفتاد ضربه تازیانه بر او زد.

البته این محبت و دوستی یک طرفه نبود و ام ایمن نیز به حضرت علاقه وافری داشت که آنرا در دیدارهای متعدد و با دادن هدایای گوناگون ابراز می‌کرد. گاهی برای حضرت حریره‌ای به سبک مردم حبشه می‌پخت و برای ایشان می‌برد و زمانی مرغی بریان برای حضرت آماده کرد و گاهی با فرستادن شیر و کره و خرما برای پیامبر(ص) اظهار محبت می‌کرد.

علاوه بر ام ایمن، همسر و فرزندان او هم همواره در خدمت رسول خدا(ص) بودند؛ وقتی حضرت برای نماز عید فطر و قربان می‌رفت آنها به همراه بنی‌هاشم دور حضرت حلقه می‌زدند و فضل بن عباس، عبد الله، عباس، علی، جعفر، حسن و حسین(ع) و اسامة بن زید، زید بن حارثه و ایمن بن ام ایمن همراه حضرت بودند و تکبیر می‌گفتند.

جهجاه غفاری به همراه جمعی از خویشان خود خدمت رسول خدا(ص) رسیدند تا اسلام بیاورند. وی می‌گوید پیامبر(ص) نماز مغرب را خواند و به مسلمانان فرمود: “دست همنشین خود را بگیرید و به خانه ببرید”. همه رفتند و من به دلیل درشت هیکل بودن تنها ماندم. پس رسول خدا(ص) مرا به خانه خود بردند و برایم شیر بز آوردند. من به مقدار شیر هفت بز خوردم، دوباره یک ظرف غذا آوردند آنرا هم خوردم. گویا دیگر چیزی برای پیامبر باقی نمانده بود که ناگهان ام ایمن گفت: “خدا گرسنه کند کسی را که پیامبر خدا را امشب گرسنه گذاشت!” پیامبر(ص) فرمود: “ام ایمن! او روزی خودش را خورد، روزی ما بر خداست”. شب دوم دوباره به خانه حضرت رفتیم، چون کسی مرا به خاطر درشت هیکل بودن مهمان نمی‌کرد. این بار فقط به اندازه شیر یک بز غذا خوردم و سیر شدم. ام ایمن این بار با تعجب پرسید: آیا این همان مهمان دیشب است؟! حضرت فرمود: “آری، دیشب با اشتهای کافر غذا می‌خورد و امشب با اشتهای مؤمن!” .

ام ایمن و بشارت یافتن به بهشت

وقتی همسر ام ایمن، عبید بن زید حبشی، وفات یافت، او چندین ماه را با فرزندش ایمن، سپری کرد. ناگهان روزی رسول خدا(ص) در جمع مسلمانان فرمود: «من سرّه أن يتزوّج امرأة من أهل الجنة فليتزوج أم أيمن‌»؛ هر کس خوشحال می‌شود که با زنی بهشتی ازدواج کند با ام ایمن ازدواج کند. زید بن حارثه بر دیگران پیشی گرفت و با او ازدواج کرد. گویا بهشتی بودن ام ایمن را حضرت چندین بار فرموده بودند و داستان زیر نیز مؤید آن است: عمرو بن عثمان بن عفّان در حضور امام حسن مجتبی، عبدالله جعفر، معاویه، مروان و جمعی دیگر با اسامة بن زید، فرزند ام ایمن درباره باغی در مدینه مشاجره می‌کرد که ناگهان عصبانی شد و به اسامه گفت: “به من دشنام می‌گویی در حالی که غلام هستی؟! اسامه گفت: “به خدا قسم، من غلام تو نبوده‌ام و خوشحال نمی‌شوم از اینکه از خویشان تو باشم؛ مولای من رسول خداست”. عمرو عصبانی‌تر شد و گفت: “مردم! می‌بینید این برده چگونه به من جواب می‌دهد؟” سپس رو به اسامه کرد و گفت: “ای پسر زن سیاه چهره چقدر گستاخ شده‌ای؟!” اسامه جواب داد: “تو از من گستاخ‌تری! مرا به خاطر مادرم سرزنش می‌کنی؟ به خدا قسم مادرم بهتر از مادر توست؛ او ام ایمن، کنیز رسول خدا(ص) است که پیامبر بارها به او بشارت داد، پدرم زید بن حارثه نیز بهتر از پدر توست؛ او در اطاعت خدا و رسولش در جنگ موته به شهادت رسید. خود من نیز امیر لشکری بودم که در آن لشکر پدر تو و بهتر از او در آن لشکر بودند؛ یعنی ابوبکر و عمر، ابوعبیده جراح و بزرگان مهاجر و انصار، پس چرا به من فخر می‌فروشی ای پسر عثمان؟!...”.

در ماجرای فدک نیز وقتی شهادت دادن ام ایمن و اسماء بنت عمیس ردّ شد، از ابوبکر و عمر سؤال کردند آیا پیامبر اکرم(ص) این دو را اهل بهشت ندانسته و در حق آنها و نسل آنها دعا نفرموده است؟ آن دو جواب دادند: می‌دانیم آنها اهل بهشت هستند اما همه شما سودجویی می‌کنید! امام علی(ع) فرمود: “اگر شهادت ما شاهدان، آن گونه که شما هم ما را قبول دارید، پذیرفته نشود و شهادت رسول خدا(ص) هم پذیرفته نشود «فَإِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» و...”.

امام باقر(ع)، در ضمن حدیثی مستضعفی را که از عذاب الهی نجات می‌یابد بر زنان و اطفال تطبیق فرمود و سپس فرمود: «أَ رَأَيْتَ أُمَّ أَيْمَنَ؟ فَإِنِّي أَشْهَدُ أَنَّهَا مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَ مَا كَانَتْ تَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ‌»؛ ام ایمن را می‌بینی! با آنکه به اندازه شما نسبت به امامت و غیره شناخت نداشت، من شهادت می‌دهم او اهل بهشت است. او به واسطه ایمان خویش، در زمان ظهور حضرت مهدی(ع) به این جهان باز خواهد گشت و به همراه زنانی دیگر جزو یاران آن حضرت خواهد بود.

سرانجام ام ایمن

تاریخ وفات و محل دفن او دقیقاً معلوم نیست لکن باتوجه به نقل معجزه “دلو آسمانی” درباره او، می‌توان گفت: ام ایمن پس از هفت سال از شهادت زهرای مرضیه(س) رحلت نموده است. محل دفن او نیز یا در مکه و یا در مدینه است.

جستارهای وابسته

منابع

• گروسی، علی، مقاله «ام ایمن»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳

پانویس