علم‌الکتاب
 | این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید. |
علم الکتاب به معنای: دانشی است که عهده‌دار معرفی هرگونه از ابعاد دین الهی باشد؛ از جمله: در زمینه‌های اعتقادی یا رفتاری انسان.
در این باره، تعدادی از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم الکتاب معصوم (پرسش) قابل دسترسی هستند.
علم الکتاب چیست؟
- علم الکتاب یکی دیگر از علومی است که احتمال دارد به دانشی کامل و جامع برای برگزیدگان خداوند اشاره داشته باشد. مهم‌ترین آیات مرتبط با این موضوع عبارتند از: ﴿﴿ قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ﴾﴾ [۱] و ﴿﴿ وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ ﴾﴾ [۲][۳]
علم الکتاب در آیه ۴۰ سوره نمل
- داستان هُدهُد، ملکه سبا و ایمان آوردن او به خداوند متعال و پیامبرش حضرت سلیمان(ع)، بخش‌هایی از داستان حضرت سلیمان(ع) است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است. در این داستان آمده است که سلیمان نبی(ع) در جمع بزرگان دربار خود فرمود: ﴿﴿قَالَ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَن يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ﴾﴾[۴] ﴿﴿قَالَ عِفْريتٌ مِّنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِكَ وَإِنِّي عَلَيْهِ لَقَوِيٌّ أَمِينٌ﴾﴾[۵] ﴿﴿قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ﴾﴾[۶][۷]
- بی‌تردید آن فرد از قدرت و توانی شگرفی برخوردار بوده که توانسته است تخت بزرگ بلقیس را از سرزمین سبا در چشم برهم زدنی جابجا کرده و نزد آن حضرت حاضر کند. روشن است که این قدرت و توان، جسمانی نبوده است؛ زیرا ایشان برای این کار حرکت نکرد و تخت را خود به آن جا حمل نکرد؛ علاوه بر آن که حمل چنان تختی کار یک نفر و یک لحظه نبود؛ بلکه به تعدادی افراد قوی، وسایل و زمانی طولانی نیاز داشت. قرآن کریم انجام دهنده این کار را صاحب دانشی از کتاب معرفی می‌کند: ﴿﴿الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ﴾﴾. این توصیف قرآن از ایشان و به دنبال آن نقل توانایی او در جابجایی تخت بلقیس نشان دهنده آن است که این دانش، علت توانمندی او بر این کار بوده است.[۸] پس توانایی خارق‌العاده او منسوب به دانشی است که خداوند از آن به عنوان ﴿﴿عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ﴾﴾ یاد کرده است[۹]
صاحب علم من الکتاب
- در اینکه آن فرد چه کسی بوده است، سخنان مختلفی نقل شده است. برخی او را از جنیان دانسته؛ برخی او را خود حضرت سلیمان(ع) و برخی حضرت خضر دانسته‌اند و...؛ اما مشهور آن است که آن فرد، جناب آصف بن برخیا، وصی و جانشین حضرت سلیمان(ع) بوده است.[۱۰] روایات ائمه(ع) اهل بیت(ع) نیز این قول را تأیید می‌کنند.[۱۱] اینک جای این پرسش است که علم الکتاب چه دانشی است که دانستن بخشی از آن: ﴿﴿عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ﴾﴾ چنین توانایی شگرفی را به جناب آصف داده بود؟[۱۲]
مراد از «الکتاب» در آیه ۴۰ سوره نمل
- دیدگاه‌های متعددی از سوی مفسران درباره دانش جناب آصف ابراز شده است[۱۳]:
- بعضی دانش او را آگاهی از اسم اعظم الهی دانسته‌اند و حتی مصادیقی برای اسم اعظم بیان کرده‌اند.[۱۴] در برخی روایات نیز بیان شده است که اسم اعظم هفتاد و سه حرف دارد. آصف تنها یک حرف از این ۷۳ حرف را می‌دانست و به وسیله آن توانست که تخت بلقیس را در یک چشم برهم زدن جابجا کند.[۱۵][۱۶].
- برخی دیگر از مفسران، کتاب را در آیه یاد شده، به کتاب‌های پیامبران الهی تفسیر کرده و علم الکتاب را آگاهی از کتاب‌های پیامبران دانسته‌اند.[۱۷][۱۸].
- احتمال دیگر آن است که مراد از علم الکتاب، علم به لوح محفوظ یا همان کتاب مبین باشد.[۱۹] در قرآن کریم بر این نکته تأکید شده است که هیچ امری در عالم وجود ندارد و محقق نمی‌شود، مگر آن که در «کتاب مبین» ثبت شده است.[۲۰] در مواردی نیز قرآن از «کتاب مکنون»،[۲۱] «ام الکتاب»،[۲۲] «لوح محفوظ»[۲۳] و «امام مبین»[۲۴] سخن گفته که به نظر می‌رسد نام‌های متعدد برای همان «کتاب مبین» است. این کتاب از دسترس انسان‌های عادی خارج است و بنابر برخی تفاسیر تنها برخی از اولیای خداوند به تناسب جایگاه و منزلت خود می‌توانند به آن دسترسی داشته و به علومی ویژه دست یابند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌‌اند.[۲۵] بنابر این تفسیر، مقصود آیه یاد شده از این که جناب آصف را دارای علم به بخشی از «الکتاب» معرفی کرده، آن است که او به بخشی از دانش «کتاب مبین» دست یافته بود[۲۶].
علم الکتاب در آیه ۴۳ سوره رعد
- قرآن کریم در آیه‌ای دیگر از کسی یاد کرده که نزد او علم الکتاب است: ﴿﴿ وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ ﴾﴾ [۲۷] در این آیه کریمه خداوند متعال در مقابل سخنان کفار که نبوت پیامبر گرامی(ص) را انکار می‌کردند، به پیامبرش می‌فرماید: «به آنان بگو: کافی است که خداوند و کسی که علم کتاب نزد اوست، میان من و شما گواه باشند». بنابراین در این آیه «علم الکتاب» با شهادت بر نبوت پیامبر خدا(ص) گره خورده است. مطابق این آیه، فردی صاحب «علم الکتاب» معرفی شده است. وقتی این تعبیر را با تعبیر آیه سابق ﴿﴿عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ﴾﴾ مقایسه می‌کنیم، افزون بر شباهت موجود میان این دو آیه، متوجه این تفاوت می‌شویم که در آیه پیشین، جناب آصف به بخشی از «الکتاب» دست یافته بود؛ اما مطابق این آیه فردی به تمام کتاب «علم الکتاب» دست یافته است؛ زیرا اطلاق علم الکتاب، برخلاف مورد قبلی دلالت بر آن دارد که علم تمام کتاب نزد این فرد بوده است[۲۸].
- در تفسیر این آیه نیز همانند آیه پیشین، اختلاف است[۲۹]:
- برخی مقصود از «الکتاب» را در این آیه، تورات، انجیل یا دیگر کتاب‌های آسمانی دانسته‌اند. بنابراین تفسیر، علم الکتاب یعنی علم به کتاب‌های آسمانی گذشته. مطابق این تفسیر، شهادت علمای اهل کتاب علمای یهود و نصاری بر نبوت پیامبر اکرم(ص)، از شواهد راستی ادعای آن حضرت شمرده شده است؛ زیرا در کتاب‌های آسمانی مانند تورات و انجیل از آمدن پیامبر خاتم(ص) و ویژگی‌های ایشان خبر داده شده بود؛ بنابراین تصدیق و تأیید علمای یهود و نصاری از دلایل درستی نبوت پیامبر اکرم(ص) شمرده می‌شود.[۳۰][۳۱].
- برخی گفته‌اند، مراد از الکتاب، همان قرآن کریم است. بنابراین علم به «الکتاب» یعنی علم به حقایق و معارف قرآن. از آن جا که قرآن معجزه جاوید رسول خدا(ص) است؛ کسی که به حقایق آن آگاه باشد، شاهد و گواه بر درستی ادعای نبوت پیامبر اعظم(ص) خواهد بود.[۳۲][۳۳].
- برخی نیز آیه یاد شده را این گونه تفسیر کرده‌اند که مراد از الکتاب، همان لوح محفوظ یا کتاب مبین است.[۳۴] بنابر یکی از این تفسیرها، شهادت کسی که دارای علم الکتاب است، در کنار شهادت خداوند، در واقع تذکر و هشداری به کفار و اتمام حجت بر آنان است که متوجه باشند که اگر چه در این دنیا، بر اساس امور دنیوی و ظاهری می‌توانند معجزات و دلایل روشن پیامبر اعظم(ص) را نپذیرند؛ اما بدانند که خداوند و فرد یا افرادی که بر لوح محفوظ و حقایق جهان، آگاهند، گواه راستی نبوت ایشان بوده و در قیامت علیه آنان شهادت خواهند داد. این گونه شهادت‌ها، افزون بر هشدار به کفار، تأییدی برای پیامبر(ص) است تا از انکارهای آنان، ملول نشده و با دلی آرام به رسالت خود ادامه دهند.[۳۵][۳۶].
- با توجه به شباهت این آیه و آیه ۴۰ سوره مبارکه نمل، این احتمال تقویت می‌شود که مراد از «الکتاب» در دو آیه یاد شده، یک چیز باشد. در روایاتی نیز این دو آیه در سیاق واحدی تفسیر شده‌اند. در این روایات، ضمن آن که شأن نزول آیه دوم، امیرالمؤمنین علی(ع) معرفی شده، علم ایشان، یعنی «علم الکتاب» با علم جناب آصف، یعنی «علم من الکتاب» مقایسه شده است.[۳۷][۳۸]
- صرف نظر از داوری در مورد دیدگاه‌های مطرح شده در مورد این دو آیه، می‌توان چنین گفت که اگر مقصود از «علم الکتاب»، علم به لوح محفوظ باشد، با توجه به مقایسه دو آیه بین «علم الکتاب» و «علم من الکتاب»، علم الکتاب، علم به تمام لوح محفوظ خواهد بود که از آن می‌توان جامعیت علوم صاحب آن را استنباط کرد[۳۹].
منابع
پانویس
- ↑ آن که دانشی از کتاب (آسمانی) با خویش داشت گفت: من پیش از آنکه چشم بر هم زنی آن را برایت می‌آورم و چون سلیمان آن اورنگ را نزد خود پای برجا دید گفت: این از بخشش‌های پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس می‌گزارم یا ناسپاسی می‌کنم و هر که سپاس گزارد تنها به سود خویش گزارده است و هر که ناسپاسی کند بی‌گمان پروردگار من بی‌نیازی ارجمند است؛ سوره نمل، آیه ۴۰.
- ↑ و کافران می‌گویند: تو فرستاده (خداوند) نیستی؛ بگو: میان من و شما خداوند و کسی که دانش کتاب نزد اوست، گواه بس؛ سوره رعد، آیه ۴۳.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ «ای بزرگان! کدام یک از شما تخت او بلقیس، ملکه سرزمین سبا را برای من میآورد پیش از آنکه به حال تسلیم نزد من آیند؟». سوره نمل آیه ۳۸.
- ↑ «یکی از قدرتمندترین جنّیان گفت: من آن را نزد تو می‌آورم پیش از آنکه از مجلست برخیزی و من نسبت به این امر، توانا و امینم». سوره نمل، آیه۳۹.
- ↑ «در این هنگام فردی که دانشی از کتاب نزد او بود گفت: پیش از آنکه چشم بر هم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد، و حضرت سلیمان(ع) در همان لحظه آن تخت را مقابل خود مشاهده کرد»، سوره نمل، آیه۴۰.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ مفسران نیز همین نکته را از این تعبیر قرآنی برداشت کرده‌اند. ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۳۶۳؛ تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۴۶۹؛ من هدى القرآن، ج۹، ص۱۹۳؛ تفسیر آسان، ج۱۵، ص۶۸؛ مفاتیح الغیب، ج۲۴، ص۵۵۷؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۳، ص۳۶۷؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ج۱۹، ص۳۰۳ و...
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ ر.ک: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۴۹؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۲۲، ص۲۰۱؛ من هدى القرآن، ج۹، ص۱۹۲؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ج۱۵، ص۴۶؛ الجامع لأحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۰۴؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۱۰، ص۱۹۸؛ تفسیر روح البیان، ج۶، ص۳۴۹.
- ↑ الأمالی للصدوق ص۵۶۴؛ وسائل الشیعة ج۲۷، ص۱۸۸؛ الاختصاص، ص۹۰ و ۹۳؛ ر.ک: تفسیر القمی، ج۲، ص۲۳۶؛ تفسیر نور الثقلین، ج۴، ص۸۷؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج۹، ص۵۶۲.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۴۹؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۰۲؛ الجامع لأحکام القرآن، ج۱۴، ص۲۰۴؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۳، ص۳۶۷؛ تفسیر روح البیان، ج۶، ص۳۴۹.
- ↑ ر.ک: الکافی، ج۱، ص۲۳۰؛ بصائر الدرجات، ص۲۰۸ـ۲۱۰.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۳۶۳؛ تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۴۶۹؛ تفسیر آسان،ج۱۵، ص۶۸؛ الجدید فی تفسیر القرآن المجید، ج۵، ص۲۳۷؛ تفسیر القرآن الکریم (شبر)، ص۳۶۵.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۵، ص۳۶۳؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۴۹؛ تفسیر نمونه، ج۱۵، ص۴۶۹؛ تفسیر اثناعشری، ج۶، ص۴۰۷؛ تفسیر أحسن الحدیث، ج۷، ص۴۶۰.
- ↑ الأنعام:۵۹: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیبِ لا یعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ یعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ یعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی کتابٍ مُبینٍ» و ر.ک: یونس:۶۱؛ هود:۶؛ النمل:۱؛ النمل:۷۵؛ سبأ:۳.
- ↑ واقعه:۷۷ـ۷۹: «إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ کرِیمٌفىِ کتَابٍ مَّکنُونٍلَّا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ».
- ↑ رعد:39: «یمْحُوا اللَّهُ ما یشاءُ وَ یثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکتابِ».
- ↑ بروج:۲۲: «فی لَوْحٍ مَحْفُوظ».
- ↑ یس:۱۲: « إِنَّا نَحْنُ نُحْی الْمَوْتى وَ نَکتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ کلَّ شَیءٍ أَحْصَیناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ».
- ↑ واقعه: ۷۷ـ۷۹: «إِنَّهُ لَقُرْءَانٌ کرِیمٌ فىِ کتَابٍ مَّکنُونٍ لَّا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ». ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ و کافران می‌گویند: تو فرستاده (خداوند) نیستی؛ بگو: میان من و شما خداوند و کسی که دانش کتاب نزد اوست، گواه بس؛ سوره رعد، آیه ۴۳.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۳، ص۱۱۸؛ تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)، ج۴، ص۴۰۷؛ الجامع لأحکام القرآن، ج۱۰، ص۳۳۵؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۲، ص۵۳۶؛ التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ج۱۳، ص۱۹۴.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، ص۳۸۴؛ تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۲۵۳؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۱۵، ص۳۴۹؛ تفسیر أحسن الحدیث، ج۵، ص۲۵۹؛ کوثر، ج۵، ص۵۷۵.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ ر.ک: تفسیر اثنا عشری، ج۶، ص۴۰۷؛ مفاتیح الغیب، ج۱۹، ص۵۵؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۱۶۶؛ ماهیت و قلمرو علم الکتاب، معرفت، ش۱۸۷، ص۴۷.
- ↑ ر.ک: ماهیت و قلمرو علم الکتاب، معرفت، ش۱۸۷، ص۴۷.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ ر.ک: بصائر الدرجات، ص۲۱۲ـ۲۱۳.
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
- ↑ قلمرو علم امام از دیدگاه آیات روایات و اصحاب ائمه (پایان‌نامه)
منبع‌شناسی جامع علم‌الکتاب
جستارهای وابسته
- علم غیب معصوم؛
- علم‌الکتاب در قرآن؛
- علم‌الکتاب در حدیث؛
- علم‌الکتاب در کلام اسلامی؛
- علم‌الکتاب در حکمت اسلامی؛
- علم‌الکتاب در عرفان اسلامی.
 | این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید. |