الفهرست (کتاب)
الفهرست، کتابی است که با زبان عربی به بررسی علم رجال شیعه می‌پردازد. این کتاب اثر شیخ طوسی میباشد و انتشارات منشورات شریف رضی انتشار آن را به عهده داشته است [۱].
| الفهرست | |
|---|---|
 | |
| زبان | عربی |
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | علم رجال |
| مذهب | [[شیعه]][[رده:کتاب شیعه]] |
| ناشر | [[:رده:انتشارات انتشارات منشورات شریف الرضی|انتشارات انتشارات منشورات شریف الرضی]][[رده:انتشارات انتشارات منشورات شریف الرضی]] |
| محل نشر | قم، ایران |
| شابک | ۹۷۸-۹۶۴-۶۸۱۵-۲۴-۷ |
| شماره ملی | م۷۶-۶۴۷۵ |
دربارهٔ کتاب
در معرفی این کتاب آمده است: «کتاب حاضر یکی از مهمترین منابع و از اصول پنج‌گانه علم رجال در تشیع به شمار میرود.
شیخ طوسی این کتاب را به منظور تنظیم و تدوین اسامی و شرح حال نویسندگان مهم شیعی از عصر نبوی تا زمان خودش که به نقل روایت و تدوین کتاب‌های حدیثی پرداخته‌اند، نوشته است. این راویان و کتاب‌هایشان غالباً در سند و مشیخه خود شیخ طوسی قرار گرفته‌اند.
شیخ طوسی در مقدمه کتاب مینویسد: عده‌ای از اهل حدیث به تدوین کتابشناسی و شخصیت‌شناسی علمای شیعه پرداخته‌اند اما کتاب آنها یا شرح حال و توصیف کاملی از نویسندگان شیعه را در بر نداشته و فقط درباره کتاب‌های موجود در شهر یا کتابخانه شخصی خود نویسنده بوده و یا فقط شخصیت‌هایی را ذکر کرده‌اند که خودشان از آنها روایت نقل می‌‌کنند. از این رو شیخ طوسی تصمیم گرفت که همه کتاب‌ها و راویان را در این کتاب گردآوری کند.
نویسنده، کتاب را نه بر اساس کتاب و یا زمان زندگی مؤلفان، بلکه بر اساس ترتیب حروف الفبا از همزه و الف تا حرف یاء تنظیم کرده است و اسم نویسنده و راوی را ملاک این ترتیب قرار داده و لقب، کنیه و نسبت شخص را در پایان آورده است.
فهرست شیخ طوسی تنها در بردارنده راویانی است که کتابی تدوین کرده‌اند. از طرفی مؤلفانی که شیخ طوسی طریقی به آنها نداشته است یعنی در سلسله سند مشیخه او واقع نشده بودند، در این کتاب ذکر نشده‌اند.
نگارنده علاوه بر ذکر مؤلف و کتاب‌هایش، جرح و تعدیل‌هایی را نیز در برخی از موارد ذکر کرده که مورد توجه میباشد؛ اما در بسیاری از موارد هیچ گونه اظهار نظری نداشته است؛ زیرا رویکرد اصلی او ذکر مصنفات و آثار علمی راویان شیعه بوده است.
از سویی، شیخ طوسی در برخی موارد، اعتبار روایات و کتاب‌های راویان را نیز مورد توجه قرار داده است.
رویکرد اصلی تدوین این کتاب تنظیم «مصنفان شیعه» است بنابرین جز در مواردی که خود شیخ تصریح کرده است همه راویان شرح شده در این کتاب، شیعه و از بزرگان حدیث شیعه می‌‌باشند. از این رو، نداشتن جرح یا تعدیل خاصی درباره یک راوی و کتابش نقطه ضعفی برای او به شمار نمی‌رود زیرا یک تعدیل عام (که همه شیعه هستند) متوجه راویان موجود در این فهرست میباشد.
این کتاب در مجموع شرح حال هشت صد و هشتاد و هشت (۸۸۸) نفر از راویان و مصنفان شیعه است» [۲]
دربارهٔ پدیدآورنده
| ابوجعفر محمد بن حسن طوسی | |
|---|---|
 | |
| لقب | شیخ الطائفة |
| تاریخ درگذشت | ۴۶۰ ق |
| آرامگاه | نجف، عراق |
| محل زندگی | نجف |
| ملیت | ایرانی |
| زبان | عربی |
| پیشه | مرجع تقلید |
| منصب | محدث، فقیه، متکلم |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه اثناعشری |
| اطلاعات علمی | |
| تحصیلات | اجتهاد |
| استادان | شیخ مفید سید مرتضی ابن الحاشر ابن صلت اهوازی ابوالحسین علی بن احمد بن محمد بن أبی جید |
| شاگردان | ابوعلی طوسی سعد الدین بن براج منصور بن حسین آبی ابوالفتح کراجکی زین بن داعی حسینی |
| آثار | «تهذیب الاحکام» «الاستبصار» «التبیان فی تفسیر القرآن» «المسائل الرحبیه» «تلخیص‌الشافی» «المفصح فی الامامة» «الاقتصاد فی ما یجب علی العباد» «تمهید الاصول» «تعلیق ما لا یسع» «المبسوط» «مختصر فی عمل یوم و لیله» |
ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (۳۸۵ ق، طوس - ۴۶۰ ق، نجف) مشهور به به شیخ الطائفة و شیخ طوسی، بزرگ‌ترین دانشمندان شیعی در طول تاریخ است. شیخ طوسی همواره مورد احترام دانشمندان و بزرگان شیعه و سنی بود و علمای فریقین از محضر درس او استفاده می‌کردند؛ تا آنجا که شاگردان وی از مجتهدان شیعه به سیصد تن می‌رسید. عظمت شیخ تا آنجا بود که خلیفه وقت، القائم بامر الله، کرسی تدریس در بغداد را به او واگذار کرد. اهمیت این کرسی به آن است که به کسی تعلق می‌گرفت که علامه دهر و یگانه عصر باشد. با کاهش قدرت آل‌بویه، افزایش قدرت دستگاه خلافت عباسی، بروز درگیری‌های فرقه‌ای در بغداد و سرانجام چیره شدن سلجوقیان بر بغداد، عرصه بر شیخ طوسی چنان تنگ شد که در سال ۴۴۸ق مجبور به ترک بغداد و مهاجرت به نجف اشرف شد.
حضور شیخ طوسی در نجف اشرف موجب پی‌ریزی حوزه علمیه در آن شهر شد که تا امروز پابرجاست. اگرچه شیخ طوسی در علوم و فنون مختلف، تألیفات فراوانی دارد، شهرت وی در جهان اسلام، به‌ویژه نزد امامیه بیشتر به سبب توانایی در دانش فقه است. به‌طور کلی، اندیشه‌های وی سرفصل دوره‌ای نو در تاریخ تحول فکری شیعه، به‌ویژه در عرصه فقه و اصول به‌شمار میرود و مدت‌ها پس از وفات شیخ، دیدگاه‌های او بلامعارض بود. ازاین‌روست که ابن‌ادریس حلی، علمای پس از شیخ طوسی را دانشمندانی مقلد به‌شمار می‌آورد
مقدمه
شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی، معروف به شیخ طوسی، از عالمان بزرگ اسلام و صاحب کتاب ارزشمند "الغیبة" در باب غیبت امام زمان (ع) است. وی در سال ۳۸۵ ه.ق در شهر طوس به دنیا آمد و در سال ۴۶۰ به دیدار حق شتافت. وی از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی بود. وقتی سید مرتضی در سال ۴۳۶ ق. درگذشت و منصب زعامت و ریاست امامیه به شیخ طوسی محول شد، در آن عصر فرقه دوازده‌امامی، کاملا معروف و سرشناس بودند و مناقشات و مباحثات مذهبی مخصوصا در مسأله امامت به اوج خود رسیده بود. افکار عالی شیخ مفید و سید مرتضی و سایر دانشمندان در پیرامون امامت، در بلاد اسلامی مخصوصا بغداد پخش شده بود و بدین‌جهت، حملات و رد و ایرادهای مخالفان، متوجه محیط علمی بغداد بود. فرقه اسماعیلیه و زیدیه به وسیله زبان و قلم به مبارزه می‌پرداختند. اکثریت مسلمین یعنی اهل تسنن نیز که تا آن روز کاملا به خطر توجه نداشتند، در مقابل امامیه بسیج شدند.
اما محیط علمی بغداد، با تمام این اوضاع خطرناک آماده تبلیغ و مبارزه شده و فداکاری‌ها و مبارزات علمی شیخ مفید و سید مرتضی و سایر دانشمندان جهان اسلام را متوجه بغداد ساخته بود. در چنین محیط پرانقلاب و غوغایی، از طرف خلیفه وقت "القائم بالله" کرسی کلام رسما به شیخ طوسی واگذار شد و او در چنین موقعیت حساس و خطرناکی قرار گرفت و به پیکارهای علمی و دفاع از عقیده تشیع مشغول گشت.
در اثر مساعی و فداکاری آن دانشمند مبارز و استادان از خودگذشته‌اش بود که فرقه دوازده امامی که تا مدتی قبل، فرقه گمنامی شمرده می‌شد به یک مذهب علمی، فعال و مبارز تبدیل شد. تبلیغات شیخ و استادان فداکارش به حدی مؤثر واقع شد که اذان رسمی شهر بغداد بر طبق عقیده شیعه خوانده می‌شد و بر درب اکثر خانه‌های شیعیان نوشته بود: محمد و علی بهترین مردم هستند. بسیاری از امراء و بزرگان به مذهب امامیه متمایل شده بودند و از آنان طرفداری می‌کردند. سنی و شیعه در مجلس درس شیخ حاضر می‌شدند و از سخنان علمی وی بهره‌مند می‌گشتند. کار فداکاری کلامی و تبلیغی شیخ به جایی رسید که مخالفان، از پاسخ علمی عاجز شدند و کار به دست عوام افتاد و ناگهان به شیعیان حمله نمودند و محیط شهر بغداد را تصرف کردند و شعارهای محمد و علی را که بر درب خانه‌ها بود محو ساختند و اذان شهر را بر طبق مذاق خودشان درآوردند و کتابخانه بزرگ و نفیس امامیه را که بهترین نسخه‌های خطی در آن موجود بود آتش زدند و ضربه بسیار سنگین و غیر قابل جبرانی بر پیکر علمی جهان تشیع وارد ساختند.
شیخ طوسی کتاب "الشافی" استادش سید مرتضی را در زمان حیات استاد، تلخیص و تألیف کرد و در جلد اول و چهارم آن کتاب درباره امام زمان (ع) بحث نمود. علاوه بر آن، کتاب جداگانه‌ای در خصوص امام زمان (ع) تألیف نمود و در مقدمه آن کتاب نوشت: شیخ بزرگوار به من دستور داد که کتابی درباره غیبت صاحب الزمان و سبب دوام غیبت و پاسخ شبهات مخالفان بنویسم. من باوجود کمی فرصت و ناراحتی روحی و موانع روزگار، خواهش او را پذیرفتم و به طور اختصار آن مطلب را تعقیب خواهم کرد. وقتی که شیخ به تألیف کتاب "الغیبة" مشغول بوده، در حدود ۱۹۲ سال از عمر امام زمان (ع) می‌گذشته است. زیرا در کتاب مذکور مینویسد: اکنون که سال ۴۷۷ ق. است من به نوشتن کتاب اشتغال دارم.
چنان‌که از مقدمه کتاب پیداست تألیف غیبت، در زمانی صورت گرفته که شیخ از هرجهت تحت فشار و شکنجه روحی قرار داشته و مخالفان، اسباب اذیت و آزارش را فراهم می‌ساخته‌اند. مخالفان چندین مرتبه خانه و کتابخانه‌اش را مورد تجاوز قرار دادند تا در مرتبه آخر در سال ۴۴۹ یا ۴۴۸ ق. خانه‌اش را خراب نمودند و کتابخانه‌اش را آتش زدند و نوشته‌هایش را غارت کردند و کرسی کلامش را سوزانیدند و خودش ناچار شد از ترس دشمنان فرار کند و به نجف منتقل گردد.
مؤلف، با آن‌همه گرفتاری و در اوضاع آشفته و خطرناک بغداد، به تألیف کتاب غیبت اشتغال داشت. ابتدا با ادله و براهین متعدد، وجود امام دوازدهم یعنی فرزند بلافصل امام حسن عسکری (ع) را اثبات می‌کند؛ سپس به شبهات اسماعیلیه، زیدیه، کیسانیه، ناووسیه، واقفیه، فطحیه و سایرین جواب می‌دهد و عقایدشان را ابطال و در هرمورد روایات مناسبی را از باب نمونه نقل می‌کند. شیخ طوسی در این کتاب روایات غیبت مهدی موعود را نقل کرده و برای رفع استبعاد از غایب شدن پیغمبر در غار و "شعب ابی طالب" و غایب شدن خضر و یوسف و موسی و یونس و اصحاب کهف و غیبت‌های منسوب به بعضی از پادشاهان فرس، و حکمای روم و هند تمسک می‌جوید.
شیخ طوسی نسبت به موقعیت زمانی و مکانی و فرصت کمی که داشته به خوبی از غیبت حضرت ولی عصر (ع) دفاع نموده و به شهادت و اشکالات مخالفان پاسخ داده است. بعد از شیخ طوسی نیز کتاب‌های بسیاری پیرامون غیبت ولی عصر (ع) نوشته شده است، ولی مندرجات آنها همان مطلبی است که شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ صدوق و شیخ طوسی علیهم الرحمه تحقیق کرده‌اند، تغییر صورت پیدا کرده و مطلب تازه در بین آنها کم است[۳][۴].
استادان
او تحصیلات دینی خود را نزد اساتیدی همچون: شیخ مفید، سید مرتضی، ابن الحاشر ابن صلت اهوازی، ابوالحسین علی بن احمد بن محمد بن أبی جید به اتمام رساند.
کتاب‌های منتشر شده
- تهذیب الاحکام
- الاستبصار
- التبیان فی تفسیر القرآن
- الفهرست
- المسائل الرحبیه
- تلخیص الشافی
- المفصح فی الامامة
- الاقتصاد فی ما یجب علی العباد
- تمهید الاصول
- تعلیق ما لا یسع
- المبسوط
- مختصر فی عمل یوم و لیله
شاگردان
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ وبگاه خانه کتاب
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی
- ↑ نشریه موعود، شماره ۱۶، ص ۷۲.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۴۶۹.