اهل بیت پیامبر خاتم در حدیث

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Heydari (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۱ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۲۰:۳۳ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت است. "اهل بیت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

واژه‌شناسی لغوی

  • "اهل بیت" ترکیبی اضافی و مرکب از "اهل" و "بیت" است. واژه "اهل" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، خاندان، اقوام و خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت و... آمده است[۱]. و قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، اُنس و الفت داشتن با چیزی و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چیزی به چیزی بیشتر باشد اختصاص بدان شدیدتر است و هرچه اختصاص شدیدتر باشد صدق عنوان "اهل" قوی‌تر خواهد بود[۲]. از نظر واژه‌شناسان "آل" به دلیل اینکه مصغّر آن "اُهَیْل" است با "اهل" یکی است، با این تفاوت که "آل" مخصوص انسان‌هاست و باید به اسم عَلَم اضافه شود، در حالی که چنین التزامی در کار برد "اهل" وجود ندارد[۳].
  • "بیت" نیز به معنای خانه و محل سکونت است[۴] و بدین ترتیب، ترکیب "اهل بیت" به معنای "ساکنان خانه" است.[۵]

اهل بیت در روایات نبوی

  • واژه اهل بیت در احادیث نبوی چهار کاربرد مختلف دارد که می‌توان آنها را کاربردهای: اعم، عام، خاص و أخصّ نامید.
  1. کاربرد اعم آن کسانی که هیچ‌گونه پیوند خویشاوندی نسبی یا سببی با پیامبر ندارند را شامل می‌شود. آنان مسلمانانی‌اند که در پیروی از پیامبر(ص) صادق و ثابت قدمند. چنان که پیامبر(ص) سلمان فارسی[۶] و ابوذر غفاری[۷] را از اهل بیت به شمار آورده است، در برخی روایات اهل بیت بر افراد دیگری نیز اطلاق شده است که اسامة بن زید[۸] و واثلة بن اسقع[۹] از آن جمله است.
  2. کاربرد عام اهل بیت همه خویشاوندان نسبی پیامبر(ص) را دربر می‌گیرد، کسانی که صدقه واجب "زکات" بر آنان حرام شده است[۱۰] در حدیث دیگری، تعبیر اهل بیت در خصوص عباس عموی پیامبر و فرزندان او به کار رفته است[۱۱].
  3. کاربرد خاصّ اهل بیت مربوط به همسران پیامبر(ص) است. بدون شک، همسران پیامبر(ص) مطابق معنای لغوی و عرفی، اهل بیت پیامبرند، مقصود از "بیت" در این جا، بیت سُکنی "محل سکونت" است، نه بیت نَسَب یا نبوت. در یکی از احادیث مربوط به شأن نزول آیه تطهیر آمده است که ام سلمه به پیامبر(ص) گفت:آیا من نیز از اهل البیت هستم، پیامبر، پاسخ داد: آری[۱۲] گفتنی است که در سایر احادیثی که از ام سلمه نقل شده، پیامبر(ص) به پرسش ام سلمه از او که آیا من از اهل بیت یعنی کسانی که آیه تطهیر در مورد آنان نازل شده، هستم؟ پاسخ مثبت نداد. ولی میان این دو دسته روایات منافاتی نیست، زیرا آن روایات مربوط به قبل از نزول آیه تطهیر در حق اهل بیت و پیش از دعای پیامبر(ص) در حق آنان است، و این حدیث، مربوط به پس از نزول آیه تطهیر و دعای پیامبر(ص) در مورد اهل بیت است[۱۳].
  4. کاربرد أخصّ اهل بیت به گروهی از خاندان پیامبر(ص) اختصاص دارد که از ویژگی عصمت برخوردارند. مصداق آن در روایات مربوط به آیه تطهیر و آیه مباهله، اصحاب کساء "امام علی، فاطمه زهرا، امام حسن و امام حسین(ع)" است[۱۴] و در احادیثی مانند حدیث ثقلین، حدیث سفینه و مانند آنها که بر وجود اهل البیت در همه زمان‌ها دلالت دارد، علاوه بر اصحاب کساء، امامان معصوم از دودمان امام حسین(ع) می‌باشد.

اهل بیت در روایات امامان اهل بیت(ع)

  1. کاربرد عامّ که مؤمنان راستین را شامل می‌شود چنان که امام صادق(ع) فرموده است: هر کس پرهیزکار و صالح باشد از ما اهل بیت است[۱۶] امام(ع) به دو آیه از قرآن کریم بر این معنا استشهاد کرده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَتَّخِذُواْ الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاء بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ[۱۷]، ﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ فَمَن تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَمَنْ عَصَانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ [۱۸]
  2. کاربرد خاصّ آن به خویشاوندان پیامبر(ص) اختصاص دارد. چنان که امیرالمؤمنین(ع) فرموده است: هرگاه در جنگ با دشمنان اسلام، کار سخت می‌شد و مردم از مقابله با دشمن خودداری می‌کردند، پیامبر(ص) اهل بیت خود را به کارزار می‌فرستاد، عبیدة بن حارث در جنگ بدر، حمزه در احد و جعفر طیار در جنگ موته به شهادت رسیدند[۱۹]
  3. کاربرد اخصّ آن به آن دسته از خویشاوندان پیامبر(ص) اختصاص دارد که از مقام و منزلت ویژه‌ای برخوردارند و گفتار و رفتار آنان ملاک حق و راهنمای حقیقت است. چنان که امیرالمؤمنین(ع) فرموده است: به اهل بیت پیامبرتان بنگرید و به سمت و سوی حرکت آنان ملتزم باشید و از آنان پیروی کنید، زیرا آنان هرگز شما را از مسیر هدایت خارج نکرده و به گمراهی باز نمی‌گردانند، نه از آنان پیشی بگیرید که گمراه خواهید شد، و نه از آنان فاصله بگیرید که هلاک خواهید شد[۲۰] در روایتی دیگر امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «ما هستیم خانه‌هایی که خانه‌هایی که خدا امر فرموده است[۲۱] که از درهای آن داخل شوید و ماییم درهای رحمتحق و خانه‌هایی که از آنجا به حق تقرب می‌جویید».[۲۲] «ما درخت نبوت و بیت رحمت هستیم».[۲۳]. [۲۴] و امام حسن(ع) خطاب به اهل عراق فرمود:ما اهل بیتی هستیم که خداوند آیه مبارکه تطهیر را درباره آنان نازل فرموده است[۲۵] روایات در این خصوص بسیار است.
  • از کاربردهای چهارگانه اهل بیت در روایات اسلامی، دو کاربرد اخیر متداول است و هرگاه اهل بیت بدون قرینه به کار رفته باشد، یکی از آن دو مقصود است، و اصطلاح رایج در مورد اوّل،اصحاب و در مورد دوم، ازواج است. بدین جهت در مجامع حدیثی و در باب فضایل اصطلاح اصحاب، ازواج و اهل بیت به صورت جداگانه مطرح شده‌اند. از دو معنای اخیر، در کتاب‌های شیعه، معنای دوم رایج‌تر است و هرگاه اهل بیت بدون قرینه مطرح شود، معنای اخصّ آن مقصود است.[۲۶]

عصمت اهل بیت در روایات

برتری اهل بیت بر دیگران در روایات

مرجعیت علمی‌ اهل بیت در روایات

وجوب پیروی از اهل بیت در روایات

مودت و محبت اهل بیت در روایات

ولایت و رهبری اهل بیت در روایات

اهل بیت در مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی

در روایات و به ویژه احادیث نبوی مطالب صریح و غیر قابل انکاری درباره اهل بیت(ع) وارد شده است؛ مانند حدیث متواتر «ثقلین»[۸۰] که اهل بیت(ع) را در کنار کتاب الله قرار داده است[۸۱]. این حدیث در بین همه مسلمانان متواتر است و در «صحاح شش‌گانه» و دیگر کتاب‌های اهل سنت با تعبیرها و الفاظ مختلف و موارد مکرر از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است[۸۲]. روایت متواتر دیگر حدیث معروف «سفینه» است[۸۳]؛ در این روایت پیامبر اسلام(ص) اهل بیت(ع) خود را به کشتی نوح تشبیه کرده است که هرکس بر آن سوار شود نجات یافته و هرکس از آن تخلف کند هلاک خواهد شد[۸۴]. در روایت دیگر پیامبر اسلام(ص)، اهل بیت(ع) خود را به ستارگان آسمان تشبیه کرده و ایشان را مایه امان و نجات امت از اختلاف معرفی می‌کند. در برخی روایات مخالفانشان را حزب ابلیس می‌نامد[۸۵]. و در برخی روایات، نبود اهل بیت(ع) را مایه نابودی زمین می‌داند[۸۶]. در مجموعه‌ای از روایات اشخاص اهل بیت(ع) معرفی شده‌اند[۸۷]. در برخی روایات نیز نام اهل بیت(ع) به عنوان جانشینان پیامبر(ص) و امامان امت بعد از ایشان بیان شده است[۸۸]. در برخی روایات اهل بیت(ع) با عباراتی همچون «عترت»[۸۹]، «ذریة»[۹۰]، «ذی القربی»[۹۱] و «آل محمد(ص)»[۹۲] معرفی شده‌اند.[۹۳].

جستارهای وابسته

منابع

منبع‌شناسی جامع اهل بیت

پانویس

  1. بصائر ذوی التمییز، ج‌۲، ص‌۸۳ ـ ۸۴.
  2. التحقیق، ج‌۱، ص‌۱۶۹ ـ ۱۷۱، «اهل».
  3. مفردات، ص‌۹۸، «آل».
  4. لسان العرب، ج‌۱، ص‌۵۴۵‌، «بیت».
  5. یوسفیان، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص۷۶ - ۹۵.
  6. مناقب ابن شهرآشوب، ج۱، ص۸۵۵؛ الصواعق المحرقة، ص۲۸۱.
  7. مکارم الاخلاق، ص۴۵۹۹.
  8. الصواعق المحرقة، ص۲۸۱.
  9. تفسیر طبری، ج۲۲، ص۱۲.
  10. صحیح مسلم، ج۴، ص۱۸۷۳، باب فضائل علی بن ابی طالب، حدیث۷۷.
  11. الصواعق، ص۲۸۱.
  12. المسند، ج۱۸، ص۲۵۸۸.
  13. مشکل الآثار، ج۱۱، ص۳۳۵؛ الصواعق، ص۲۸۱۱.
  14. مدخل آیه تطهیر؛ مشکل الآثار، ج۱۱، ص۳۳۲ـ ۳۳۹؛ الصواعق المحرقه، ص۲۸۱۱.
  15. الصواعق، ص۲۸۱.
  16. دعائم الإسلام، ج۱، ص۶۲۲.
  17. ای مؤمنان! یهودیان و مسیحیان را دوست مگیرید که آنان (در برابر شما) هوادار یکدیگرند و هر کس از شما آنان را دوست بگیرد از آنان است؛ بی‌گمان خداوند گروه ستمگران را راهنمایی نمی‌کند؛ سوره مائده، آیه:۵۱.
  18. پروردگارا! به راستی آنان بسیاری از مردم را گمراه کرده‌اند پس هر که از من پیروی کند از من است و هر که با من سرکشی ورزد بی‌گمان تو آمرزنده‌ای بخشاینده‌ای؛ سوره ابراهیم، آیه: ۳۶.
  19. نهج البلاغه،نامه۹۹.
  20. نهج البلاغه، خطبه۹۷.
  21. سوره بقره:۲، آیه ۱۸۹.
  22. «نحن البیوتُ الّتی أمَرَ اللهُ أن یؤتی من أبوابها، نحنُ بابُ الله و الّتی یؤتی منها..».، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، «مناقب آل ابی طالب(ع)»، ج۲، فصل فی المسابقة بالعلم..، ص۳۴. ر.ک: نقوی، سید محمد تقی، شرح زیارت جامعه، ص۳۰.
  23. عن ابی‌جعفر(ع)، قال: «...نحن شجرة النبوة و بیت الرحمة»، صفار، محمد بن حسن، «بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)»، ج۱، ص۵۷.
  24. بیت در روایات به معنای ائمه(ع) است. ر.ک: تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی- شرح زیارت جامعه کبیره، ج۱، ص۴۷.
  25. تفسیر ابن کثیر، ج۵، ص۴۵۸.
  26. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص۹۴.
  27. نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، جلد اوّل.
  28. در حال و آینده آن، باطل راه ندارد، فرو فرستاده (خداوند) فرزانه ستوده‌ای است؛ سوره فصلت، آیه:۴۲.
  29. فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر، ج۳، ص۱۸ـ۱۹.
  30. شرح المواهب اللدنیة، ج۸، ص۲.
  31. دراسات اللبیب، ص۲۳۳.
  32. نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، ج۲، ص۲۶۶ـ۲۶۹.
  33. النبراس، ص۵۳۲۲، حاشیه بحرالعلوم.
  34. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص۹۴.
  35. شرح المقاصد، ج۵، ص۳۰۱ـ ۳۰۳.
  36. نهج الحق وکشف الصدق، ص۱۷۹و ۲۱۵ ۲۱۶؛ اللوامع الإلهیة، ص۵۱۵؛ دلائل الصدق، ج۲، ص۱۳۲ـ ۱۳۳۳
  37. ینابیع المودة، ص۲۸۷.
  38. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص۹۴.
  39. اصل الشیعة واصولها، ص۱۶۲.
  40. المرقاة، ج۵، ص۶۰۰.
  41. الصواعق المحرقة، ص ۱۸۹.
  42. سوره احزاب، آیه:۳۳.
  43. که این قرآنی ارجمند است، در نوشته‌ای فرو پوشیده،که جز پاکان را به آن دسترس نیست؛ سوره واقعه، آیه: ۷۷- ۷۹.
  44. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۱۳۷
  45. اصول کافی، ج۱، باب الرد إلی الکتاب والسنّة، حدیث۹.
  46. اصول کافی، ج۱، باب الراسخین فی العلم، حدیث۱.
  47. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص۹۴.
  48. ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است؛ سوره نساء، آیه:۵۹.
  49. الصواعق المحرقة، ص۱۹۱.
  50. الصواعق المحرقة، ص۱۹۱.
  51. نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار، جلد چهارم:
  52. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص۹۴.
  53. این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است؛ سوره شوری، آیه:۲۳.
  54. این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است؛ سوره شوری، آیه:۲۳.
  55. المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۷۲.
  56. المناقب، حدیث ۲۶۳.
  57. تفسیر طبری، ج۲۵، ص۱۶ـ۱۷۷.
  58. شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۴۴۴،تعلیقه.
  59. کفایة الطالب، ص۱۳۱۷.
  60. تاریخ اصفهان، ج۲، ص۱۶۵
  61. الصواعق المحرقه، ص۲۱۷.
  62. الصواعق المحرقه، ص۱۹۰.
  63. بگو: ای مردم! به راستی من فرستاده خداوند به سوی همه شمایم، همان که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین از آن اوست، هیچ خدایی جز او نیست که زنده می‌دارد و می‌میراند، پس به خداوند و فرستاده او پیامبر درس ناخوانده‌ای که به خداوند و قرآن او ایمان دارد ایمان بیاورید و از او پیروی کنید باشد که راهیاب گردید؛ سوره اعراف، آیه: ۱۵۸.
  64. بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید تا خداوند شما را دوست بدارد و گناهانتان را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است؛ سوره آل عمران، آیه:۳۱.
  65. التفسیر الکبیر، ج۲۷، ص۱۶۶.
  66. التفسیر الکبیر، ج۲۷، ص۱۶۶.
  67. سوره هود، آیه:۲۹.
  68. بگو: من از شما پاداشی بر این (رسالت) نمی‌خواهم و چیزی بر خود نمی‌بندم؛ سوره ص، آیه:۸۶.
  69. بگو هر پاداشی از شما خواسته باشم از آن خودتان باد! پاداش من جز با خداوند نیست و او به هر چیزی گواه است؛ سوره سبأ، آیه:۴۷.
  70. بگو: برای این (پیامبری) از شما مزدی نمی‌خواهم جز این که هر کس بخواهد به سوی پروردگار خویش راهی پیش گیرد؛ سوره فرقان، آیه:۵۷.
  71. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص۹۴.
  72. ر.ک: آیه اولی الأمر وآیه صادقین.
  73. ینابیع المودة، ص۳۶ـ ۴۰.
  74. المسند، ج۵، ص۱۸۱؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۶۳؛ فیض القدیر، ج۳، ص۱۴؛ کنزالعمال، ج۱، ص۱۶۶؛ نفحات الأزهار، ج۲، ص۲۸۴ـ ۲۸۵.
  75. ینابیع المودّة، ص۲۷.
  76. مناقب ابن مغازلی، ص۱۲۲.
  77. ینابیع المودة، ص۴۳.
  78. مناقب ابن مغازلی، ص۱۳۷.
  79. ربانی گلپایگانی، علی، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، ص۹۴.
  80. احمد بن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۳، ص۱۴، ۱۷، ۲۶، ۵۹؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۱، ص۲۹۴؛ لکنھوی، میرحامد حسین، عبقات الانوار، ج۱۹، ص۷۳۲؛ امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۱، ص۳۵.
  81. آیت الله خامنه‌ای، ۲۸/۵/۱۳۸۶.
  82. امام خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۳۵۸.
  83. امام خمینی، المکاسب المحرمة، ج۲، ص۱۵۹؛ آیت الله خامنه‌ای، ۲۸/۵/۱۳۸۶.
  84. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تحقیق علی اکبر غفاری، ص۴۴؛ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق عبدالرحمن مرعشلی، ج۲، ص۳۴۳؛ ۳/۱۵۱؛ ابن حجر هیتمی، احمد، الصواعق المحرقة، تحقیق عبدالرحمن ترکی، ج۲، ص۴۴۵.
  85. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق عبدالرحمن مرعشلی، ج۳، ص۱۴۹.
  86. طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۳۷۹.
  87. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۱، ص۲۸۷؛ ج۱، ص۴۲۳؛ سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۵، ص۱۹۸؛ ابن حجر هیتمی، احمد، الصواعق المحرقة، تحقیق عبدالرحمن ترکی، ج۲، ص۴۲۱.
  88. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۱، ص۵۲۵-۵۲۶؛ جوینی، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین، تحقیق محمدباقر محمودی، ج۲، ص۱۳۴.
  89. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تحقیق محمدباقر بهبودی، ج۳۶، ص۳۰۹.
  90. التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری(ع)، ص۲۵۵.
  91. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تحقیق محمدباقر بهبودی، ج۴۵، ص۱۶۶.
  92. صدوق، محمد بن علی، الخصال، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۱، ص۱۸۸.
  93. فرخی، مصطفی، مقاله «اهل بیت»، مقالاتی از اندیشه‌نامه انقلاب اسلامی‌، ص ۲۲۱.