بحث:صراط مستقیم در قرآن

«صراط»، مشتق از «سرط» است.[1] سرط، یعنی بلعیدن سریع.[2] به راه روشن و وسیع از آن جهت که روندگان بسیاری را در خود جا می دهد، صراط گفته شده است.[3] مستقیم، راه راستی است که هیچ گونه کجی در آن نباشد.[4]بنابراین صراط مستقیم یعنی راه روشن و راست. اینکه مقصود از صراط مستقیم چیست، اقوالی نقل شده است: قرآن، اسلام، پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) و ائمّه معصومین(علیهم السلام). مرحوم طبرسی پس از نقل اقوال یاد شده ذیل آیه 6 سوره حمد (1) می نویسد: بهتر است که آن را بر معنای عام آن حمل کرد: به طوری که شامل همه مصادیق یاد شده بشود؛ چرا که صراط مستقیم، دینی است که خداوند به آن فرمان داده؛ اعمّ از توحید، عدل و ولایتِ کسانی که اطاعت از آنان واجب است و همین معنا در اینجا مقصود است.[5] واژگان مورد استفاده در این مدخل «الّتی هی أقوم»، «حنیف»، «صراط»، «صراط الحمید»، «صراط السوی»، «صراط مستقیم» و «یستقیم» است. اهمّ عناوین: سالکان صراط مستقیم، گمراهی از صراط مستقیم، موارد صراط مستقیم، هدایت به صراط مستقیم.

ابلیس و صراط مستقیم 1. اعتراف ابلیس، به مستقیم بودن صراط الهی: ...فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ... * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم.اعراف (7) 11 و 16 نیز=> همین مدخل، گمراهی از صراط مستقیم

اسوه های صراط مستقیم 2. نقش مهم الگوها و نمونه های عینی راه یافتگان، در نیل به صراط مستقیم و سلوک در آن: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم ولاَ الضّالّین.حمد (1) 6 و 7 نیز=> همین مدخل، سالکان صراط مستقیم

انحراف از صراط مستقیم=> همین مدخل، گمراهی از صراط مستقیم

پیروی از صراط مستقیم=> همین مدخل، سلوک صراط مستقیم

تشبیه به صراط مستقیم 3. تشبیه دین حق، به صراط مستقیم: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. [6] حمد (1) 6 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 397 نیز=> آل عمران (3) 51 ؛ نساء (4) 68 و 175 ؛ مائده (5) 16 ؛ انعام (6) 87 و 153 و 161 ؛ اعراف (7) 16 ؛ هود (11) 56 ؛ حجر (15) 41 ؛ نحل (16) 76 و 121 ؛ مریم (19) 36 ؛ حج (22) 54 ؛ مؤمنون (23) 73 ؛ نور (24) 46 ؛ یس (36) 4 و 61 ؛ صافات (37) 118 ؛ شوری (42) 52 ؛ زخرف (43) 43 و 61 و 64 ؛ فتح (48) 2 و 20 ؛ ملک (67) 22

دعوت به صراط مستقیم 4. دعوت خداوند از انسانها، برای پیروی از صراط مستقیم: واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا فَاتَّبِعوهُ...ذلِکم وصـّـکم بِهِ... . انعام (6) 153 5. پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله)، دعوت کننده راستین مردم به راه مستقیم: واِنَّک لَتَدعُوهُم اِلی صِرط مُستَقیم.مؤمنون (23) 73 ...واِنَّک لَتَهدی اِلی صِرط مُستَقیم * صِرطِ اللّهِ... . شوری (42) 52 و 53 6. عیسی(علیه السلام)، دعوت کننده راستین مردم به صراط مستقیم: و رَسولاً اِلی بَنِی اِسرءیلَ ... * ومُصَدِّقـًا لِما بَینَ یدَی مِنَ التَّورةِ ... * اِنَّ اللّهَ رَبّی ورَبُّکم فاعبُدوهُ هـذا صِرطٌ مُستَقیم.آل عمران (3) 49 - 51 قالَ اِنّی عَبدُ اللّهِ... * ذلِک عیسَی ابنُ مَریمَ... * واِنَّ اللّهَ رَبّی ورَبُّکم فَاعبُدوهُ هـذا صِرطٌ مُستَقیم. مریم (19) 30 و 34 و 36 ولَمّا جاءَ عیسی ... قالَ... * اِنَّ اللّهَ هُوَ رَبّی ورَبُّکم فَاعبُدوهُ هـذا صِرطٌ مُستَقیم.زخرف (43) 63 و 64

سالکان صراط مستقیم 7. سالکان صراط مستقیم، الگوی هدایت: ووهَبنا لَهُ اِسحـقَ ویعقوبَ کلاًّ هَدَینا ونوحـًا هَدَینا مِن قَبلُ ومِن ذُرِّیتِهِ داوودَ وسُلَیمـنَ واَیوبَ ویوسُفَ وموسی وهـرونَ وکذلِک نَجزِی المُحسِنین * وزَکرِیا ویحیی وعیسی واِلیاسَ کلٌّ مِنَ الصّــلِحین * واِسمـعیلَ والیسَعَ ویونُسَ ولوطـًا وکلاًّ فَضَّلنا عَلَی العــلَمین * ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * اُولـئِک الَّذینَ هَدَی اللّهُ فَبِهُدهُمُ اقتَدِهْ...ذِکری لِلعــلَمین. انعام (6) 84 - 87 و 90 8. دعوت گمراهان به صراط مستقیم، وظیفه ره یافتگان و سالکان آن: ...وادعُ اِلی رَبِّک اِنَّک لَعَلی هُدًی مُستَقیم.[7]حجّ (22) 67 9. مساوی نبودن مؤمن سالک صراط مستقیم با مشرک: وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَینِ اَحَدُهُما اَبکمُ لا یقدِرُ عَلی شَیء وهُوَ کلٌّ عَلی مَولـهُ اَینَما یوَجِّههُ لا یأتِ بِخَیر هَل یستَوی هُوَ ومَن یأمُرُ بِالعَدلِ وهُوَ عَلی صِرط مُستَقیم. [8]نحل (16) 76 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 398 اَفَمَن یمشی مُکبـًّا عَلی وجهِهِ اَهدی اَمَّن یمشی سَویـًّا عَلی صِرط مُستَقیم. ملک (67) 22 10. شایستگی سالک صراط مستقیم، برای دعوت دیگران به عدالت پیشگی: وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَینِ اَحَدُهُما اَبکمُ لا یقدِرُ عَلی شَیء وهُوَ کلٌّ عَلی مَولـهُ اَینَما یوَجِّههُ لا یأتِ بِخَیر هَل یستَوی هُوَ ومَن یأمُرُ بِالعَدلِ وهُوَ عَلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 76 11. گزینش رهنوردانی جهت سلوک در صراط مستقیم، از سوی خدا: ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 87 12. بهره مندی سالکان و ره یافتگان به صراط مستقیم، از هدایتی ویژه: ...قُل لِلَّهِ ... یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم.بقره (2) 142 کانَ النّاسُ اُمَّةً وحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیینَ مُبَشِّرینَ ومُنذِرینَ واَنزَلَ مَعَهُمُ الکتـبَ بِالحَقِّ لِیحکمَ بَینَ النّاسِ فیمَا اختَلَفوا فیهِ ومَااختَلَفَ فیهِ اِلاَّ الَّذینَ اوتوهُ مِن بَعدِ ما جاءَتهُمُ البَینـتُ بَغیـًا بَینَهُم فَهَدَی اللّهُ الَّذینَ ءامَنوا لِمَا اختَلَفوا فیهِ مِنَ الحَقِّ بِاِذنِهِ واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. بقره (2) 213 ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 68 ...ومَن یشَأ یجعَلهُ عَلی صِرط مُستَقیم.انعام (6) 39 ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشاءُ مِن عِبادِهِ ولَو اَشرَکوا لَحَبِطَ عَنهُم ما کانوا یعمَلون. انعام (6) 87 و 88 واللّهُ یدعوا اِلی دارِ السَّلـمِ ویهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. یونس (10) 25 شاکرًا لاَِنعُمِهِ اجتَبـهُ وهَدهُ اِلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 121 لَقَد اَنزَلنا ءایـت مُبَینـت واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. نور (24) 46 لَقَد رَضِی اللّهُ عَنِ المُؤمِنینَ... * ...ویهدِیکم صِرطـًا مُستَقیمـا. فتح (48) 18 و 20 13. مقام ارجمندتر مؤمنان سالک صراط مستقیم، نسبت به سایر مؤمنان: فَلا ورَبِّک لا یؤمِنونَ حَتّی یحَکموک... * ولَو اَنّا کتَبنا عَلَیهِم ... ما فَعَلوهُ اِلاّ قَلیلٌ ... ولَو اَنَّهُم فَعَلوا ما یوعَظونَ... * ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 65 و 66 و 68 14. تباه شدن اعمال سالکان صراط مستقیم، در صورت شرکورزی: ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم *...ولَو اَشرَکوا لَحَبِطَ عَنهُم ما کانوا یعمَلون. انعام (6) 87 و 88 15. رهایی سالکان صراط مستقیم، از عذاب الهی: ولَو اَنّا اَهلَکنـهُم بِعَذاب مِن قَبلِهِ لَقالوا رَبَّنا لَولا اَرسَلتَ اِلَینا رَسولاً فَنَتَّبِعَ ءایـتِک مِن قَبلِ اَن نَذِلَّ ونَخزی * قُل کلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصوا فَسَتَعلَمونَ مَن اَصحـبُ الصِّرطِ السَّوِی ومَنِ اهتَدی. طه (20) 134 و 135

1. ابراهیم(علیه السلام) 16. ابراهیم(علیه السلام)، انسانی متعادل و سالک صراط مستقیم: ... مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنیفـًا... .[9] بقره (2) 135 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 399 ما کانَ اِبرهیمُ...ولـکن کانَ حَنِیفـًا... .آل عمران (3) 67 ...فَاتَّبِعوا مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنیفــًا... . آل عمران (3) 95 ...واتَّبَعَ مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنیفـًا... . نساء (4) 125 وکذلِک نُری اِبرهیمَ مَلَکوتَ السَّمـوتِ والاَرضِ ولِیکونَ مِنَ الموقِنین *...قالَ یـقَومِ... * ...حَنیفـًا... . انعام (6) 75 و 78 و 79 وتِلک حُجَّتُنا ءاتَینـها اِبرهیمَ... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم.[10]انعام (6) 83 و 87 ...مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنِیفـًا... . انعام (6) 161 اِنَّ اِبرهیمَ کانَ اُمَّةً قانِتـًا لِلّهِ حَنیفـًا... * شاکرًا لاَِنعُمِهِ اجتَبـهُ وهَدهُ اِلی صِرط مُستَقیم.نحل (16) 120 و 121 ...اَنِ اتَّبِع مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنیفـًا... . نحل (16) 123 واذکر فِی الکتـبِ اِبرهیمَ... .* اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... .[11]مریم (19) 41 و 58

2. ادریس(علیه السلام) 17. ادریس پیامبر(علیه السلام)، از سالکان صراط مستقیم: واذکر فِی الکتـبِ اِدریسَ... * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم... . مریم (19) 56 و 58

3. اسحاق(علیه السلام) 18. اسحاقِ پیامبر(علیه السلام)، از راه یافتگان به صراط مستقیم: ووهَبنا لَهُ اِسحـقَ... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 و 87 ...وهَبنا لَهُ اِسحـقَ... * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... . مریم (19) 49 و 58

4. اسماعیل(علیه السلام) 19. اسماعیل صادق الوعد، از سالکان صراط مستقیم: واِسمـعیلَ... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 86 و 87 واذکر فِی الکتـبِ اِسمـعیلَ اِنَّهُ کانَ صادِقَ الوَعدِ... * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... . مریم (19) 54 و 58

5. الیاس(علیه السلام) 20. الیاس پیامبر(علیه السلام)، ره یافته و سالک صراط مستقیم: ...واِلیاسَ... * ... واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 85 و 87

6 . الیسع(علیه السلام) 21. الیسع(علیه السلام)، از پیامبران الهی و سالک ره یافته به صراط مستقیم: ...والیسَعَ... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 86 و 87

7. انبیا 22. هدایت انبیا به صراط مستقیم، از جانب خدا: ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما *... فَاُولـئِک مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبِیینَ... .نساء (4) 68 و 69 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 400 وتِلک حُجَّتُنا ءاتَینـها اِبرهیمَ عَلی قَومِهِ نَرفَعُ دَرَجـت مَن نَشاءُ اِنَّ رَبَّک حَکیمٌ عَلیم * ووهَبنا لَهُ اِسحـقَ ویعقوبَ کلاًّ هَدَینا ونوحـًا هَدَینا مِن قَبلُ ومِن ذُرِّیتِهِ داوودَ وسُلَیمـنَ واَیوبَ ویوسُفَ وموسی وهـرونَ وکذلِک نَجزِی المُحسِنین * وزَکرِیا ویحیی وعیسی واِلیاسَ کلٌّ مِنَ الصّــلِحین * واِسمـعیلَ والیسَعَ ویونُسَ ولوطـًا وکلاًّ فَضَّلنا عَلَی العــلَمین * ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم.انعام (6) 83 - 87 اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ مِن ذُرّیةِ ءادَمَ ومِمَّن حَمَلنا مَعَ نوح ومِن ذُرّیةِ اِبرهیمَ واِسرءیلَ ومِمَّن هَدَینا واجتَبَینا اِذا تُتلی عَلَیهِم ءایـتُ الرَّحمـنِ خَرّوا سُجَّدًا وبُکیـّا.[12]مریم (19) 58 23. احسان و صالح بودن انبیا، از عوامل هدایت یافتگی آنان به صراط مستقیم: ...ءاتَینـها اِبرهیمَ... * ووهَبنا لَهُ اِسحـقَ ویعقوبَ ... ونوحـًا ... ومِن ذُرِّیتِهِ داوودَ وسُلَیمـنَ واَیوبَ ویوسُفَ وموسی وهـرونَ وکذلِک نَجزِی المُحسِنین * وزَکرِیا ویحیی وعیسی واِلیاسَ کلٌّ مِنَ الصّــلِحین * ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم.انعام (6) 83 - 85 و 87

8 . ایوب(علیه السلام) 24. ایوب(علیه السلام)، از سالکان و ره یافتگان به صراط مستقیم: ...واَیوبَ... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 و 87

9. برادران انبیا 25. اعطای فضیلت به برخی از برادران انبیا با هدایت کردن آنان به صراط مستقیم: ووهَبنا لَهُ اِسحـقَ ویعقوبَ کلاًّ هَدَینا ونوحـًا هَدَینا مِن قَبلُ ومِن ذُرِّیتِهِ داوودَ وسُلَیمـنَ واَیوبَ ویوسُفَ وموسی وهـرونَ وکذلِک نَجزِی المُحسِنین * وزَکرِیا ویحیی وعیسی واِلیاسَ کلٌّ مِنَ الصّــلِحین * ...وکلاًّ فَضَّلنا عَلَی العــلَمین * ومِن ... واِخونِهِم ... وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم.[13] انعام (6) 84 - 87

10. پدران انبیا 26. هدایت برخی از پدران انبیا به راه راست، فضیلتی عطا شده از سوی خداوند به آنان: ووهَبنا لَهُ اِسحـقَ ویعقوبَ کلاًّ هَدَینا ونوحـًا هَدَینا مِن قَبلُ ومِن ذُرِّیتِهِ داوودَ وسُلَیمـنَ واَیوبَ ویوسُفَ وموسی وهـرونَ وکذلِک نَجزِی المُحسِنین * وزَکرِیا ویحیی وعیسی واِلیاسَ کلٌّ مِنَ الصّــلِحین * ...وکلاًّ فَضَّلنا عَلَی العــلَمین * ومِن ءابائِهِم ... وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 - 87 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 401

11. داود(علیه السلام) 27. داود پیامبر(علیه السلام)، از هدایت یافتگان و سالکان صراط مستقیم: ...ومِن ذُرِّیتِهِ داوودَ... * ... واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 و 87

12. زکریا(علیه السلام) 28. زکریا(علیه السلام)، از انبیای الهی و سالک صراط مستقیم الهی: وزَکرِیا... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 85 و 87 یـزَکریا... * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... . مریم (19) 7 و 58

13. سلیمان(علیه السلام) 29. سلیمان(علیه السلام)، از سالکان و ره یافتگان به صراط مستقیم: ...وسُلَیمـنَ... * ... واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 و 87

14. شاکران 30. شکرگزاران، رهپویان صراط مستقیم الهی: قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین. اعراف (7) 16 و 17

15. شرکت کنندگان در بیعت رضوان 31. شرکت کنندگان در بیعت رضوان، از هدایت یافتگان و سالکان صراط مستقیم: لَقَد رَضِی اللّهُ عَنِ المُؤمِنینَ اِذ یبایعونَک تَحتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فی قُلوبِهِم فَاَنزَلَ السَّکینَةَ عَلَیهِم واَثـبَهُم فَتحـًا قَریبـا * وعَدَکمُ اللّهُ مَغانِمَ کثیرَةً تَأخُذونَها فَعَجَّلَ لَکم هـذِهِ وکفَّ اَیدِی النّاسِ عَنکم ولِتَکونَ ءایةً لِلمُؤمِنینَ ویهدِیکم صِرطـًا مُستَقیمـا. فتح (48) 18 و 20

16. شهدا 32. شهیدان راه خدا، از سالکان و اصحاب صراط مستقیم: ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما * ومَن یطِعِ اللّهَ والرَّسولَ فَاُولـئِک مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ ... والشُّهَداءِ... .[14]نساء (4) 68 و 69

17. صالحین 33. صالحین و بندگان شایسته کار خداوند، از سالکان صراط مستقیم: ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما * ومَن یطِعِ اللّهَ والرَّسولَ فَاُولـئِک مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ ... والصّــلِحینَ... . نساء (4) 68 و 69

18. صدّیقین 34. صدّیقین، از سالکان و راه یافتگان به صراط مستقیم: ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما * ومَن یطِعِ اللّهَ والرَّسولَ فَاُولـئِک مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ...والصِّدّیقِینَ... . نساء (4) 68 و 69

19. عیسی(علیه السلام) 35. عیسی(علیه السلام)، از سالکان صراط مستقیم: ...وعیسی... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 85 و 87 قالَ اِنّی عَبدُ اللّهِ... * ...واَوصـنی بِالصَّلوةِ فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 402 والزَّکوةِ... * ذلِک عیسَی ابنُ مَریمَ... * ...فَاعبُدوهُ هـذا صِرطٌ مُستَقیم * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... .مریم (19) 30 و 31 و 34 و 36 و 58

20. لوط(علیه السلام) 36. لوط(علیه السلام)، از هدایت یافتگان و سالکان صراط مستقیم: ...ولوطـًا... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 86 و 87

21. محمّد(صلی الله علیه وآله) 37. پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله)، از سالکان ره یافته به صراط مستقیم الهی: قُل اِنَّنی هَدنی رَبّی اِلی صِرط مُستَقیم... .انعام (6) 161 قُل کلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصوا فَسَتَعلَمونَ مَن اَصحـبُ الصِّرطِ السَّوِی ومَنِ اهتَدی.طه (20) 135 ...وادعُ اِلی رَبِّک اِنَّک لَعَلی هُدًی مُستَقیم.حج (22) 67 فَاستَمسِک بِالَّذی اوحِی اِلَیک اِنَّک عَلی صِرط مُستَقیم. زخرف (43) 43 لِیغفِرَ لَک اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِک وما تَاَخَّرَ ویتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَیک ویهدِیک صِرطـًا مُستَقیما.فتح (48) 2 38. پیامبر(صلی الله علیه وآله)، هدایت کننده انسانها به صراط مستقیم: الر کتـبٌ اَنزَلنـهُ اِلَیک لِتُخرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّـلُمـتِ اِلَی النّورِ بِاِذنِ رَبِّهِم اِلی صِرطِ العَزیزِ الحَمید. ابراهیم (14) 1 واِنَّک لَتَدعُوهُم اِلی صِرط مُستَقیم.مؤمنون (23) 73 ...واِنَّک لَتَهدی اِلی صِرط مُستَقیم.شوری (42) 52

22. مخلصان 39. مخلصان، مصون از اغوای شیطان و سالک صراط مستقیم: قالَ رَبِّ بِما اَغوَیتَنی لاَُزَینَنَّ لَهُم فِی الاَرضِ ولاَُغوِینَّهُم اَجمَعین * اِلاّ عِبادَک مِنهُمُ المُخلَصین * قالَ هـذا صِرطٌ عَلَی مُستَقیم.حجر (15) 39 - 41

23. مریم(علیها السلام) 40. مریم(علیها السلام) از سالکان صراط مستقیم: اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم... .[15] مریم (19) 58

24. موسی(علیه السلام) 41. موسی(علیه السلام) بر صراط مستقیم الهی، در پرتو هدایت خدا: ...وموسی... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 و 87 واذکر فِی الکتـبِ موسی... * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... . مریم (19) 51 و 58 ولَقَد مَنَنّا عَلی موسی وهـرون * وهَدَینـهُمَا الصِّرطَ المُستَقیم. صافّات (37) 114 و 118

25. مؤمنان 42. مؤمنان، از سالکان و هدایت یافتگان به صراط مستقیم: اِنَّ اللّهَ یدخِلُ الَّذینَ ءامَنوا...جَنّـت... * فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 403 ...وهُدوا اِلی صِرطِ الحَمید. حجّ (22) 23 و 24

26. نسل انبیا 43. هدایت برخی از ذریه انبیا به صراط مستقیم، فضیلتی عطا شده از جانب خدا به آنان: ...وکلاًّ فَضَّلنا عَلَی العــلَمین * ومِن ... وذُرِّیـتِهِم... وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم.انعام (6) 86 و 87

27. نوح(علیه السلام) 44. نوح(علیه السلام)، از سالکان و راه یافتگان به صراط مستقیم: ...ونوحـًا هَدَینا مِن قَبلُ... * ...واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم.انعام (6) 84 و 87

28. هارون(علیه السلام) 45. هارون(علیه السلام)، بر صراط مستقیم، در پرتو هدایت الهی: ...وهـرون... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 و 87 ووهَبنا لَهُ مِن رَحمَتِنا اَخاهُ هـرونَ نَبیـّا * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... .مریم (19) 53 و 58 ولَقَد مَنَنّا عَلی موسی وهـرون * وهَدَینـهُمَا الصِّرطَ المُستَقیم. صافّات (37) 114 و 118

29. یحیی(علیه السلام) 46. یحیی(علیه السلام)، از سالکان و راه یافتگان به صراط مستقیم: ...ویحیی... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 85 و 87 یـیحیی... * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... . مریم (19) 12 و 58

30. یعقوب(علیه السلام) 47. یعقوب(علیه السلام)، از انبیای الهی و راه یافته به صراط مستقیم: ووهَبنا لَهُ ... ویعقوبَ... * ... واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 و 87 ...ویعقوبَ وکلاًّ جَعَلنا نَبیـّا * اُولـئِک الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبیینَ... . مریم (19) 49 و 58

31. یوسف(علیه السلام) 48. یوسف(علیه السلام)، از سالکان صراط مستقیم: ...ویوسُفَ... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 84 و 87

32. یونس(علیه السلام) 49. بهره مندی یونس(علیه السلام)، از هدایت ویژه الهی و سالک صراط مستقیم: ...ویونُسَ... * ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 86 و 87 نیز=> همین مدخل، سلوک صراط مستقیم و هدایت به صراط مستقیم

سلوک صراط مستقیم 50. راهیابی و سلوک انسان به صراط مستقیم و پایداری بر آن، منوط به خواست و اراده خود انسان: لِمَن شاءَ مِنکم اَن یستَقیم * وما تَشاءونَ اِلاّ اَن یشاءَ اللّهُ رَبُّ العــلَمین. تکویر (81) 28 و 29 51. اراده انسان بر پیمودن صراط مستقیم، در گرو مشیت خدا: اِن هُوَ اِلاّ ذِکرٌ لِلعــلَمین * لِمَن شاءَ مِنکم اَن یستَقیم * وما تَشاءونَ اِلاّ اَن یشاءَ اللّهُ رَبُّ العــلَمین. تکویر (81) 27 - 29 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 404 52. کوشش انسان در کسب فضایل معنوی، مؤثّر بر توفیق سلوک و ماندن در صراط مستقیم: اِنَّ اِبرهیمَ کانَ اُمَّةً قانِتـًا لِلّهِ حَنیفـًا ولَم یک مِنَ المُشرِکین * شاکرًا لاَِنعُمِهِ اجتَبـهُ وهَدهُ اِلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 120 و 121 53. توان مکلفان در پیمودن راه مستقیم خداوند: قُل تَعالَوا اَتلُ ما حَرَّمَ رَبُّکم عَلَیکم... * ...لا نُکلِّفُ نَفسـًا اِلاّ وُسعَها... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 151 - 153 54. لزوم حرکت در صراط مستقیم، با پیروی از قوانین دین الهی: قُل تَعالَوا اَتلُ ما حَرَّمَ رَبُّکم عَلَیکم... * ...لا نُکلِّفُ نَفسـًا اِلاّ وُسعَها... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا فَاتَّبِعوهُ... . انعام (6)151 - 153 واَنِ اعبُدونی هـذا صِرطٌ مُستَقیم. یس (36) 61 55. سلوک صراط مستقیم، منوط به توفیق الهی و هدایتگری پیامبر(صلی الله علیه وآله): وکذلِک اَوحَینا اِلَیک روحـًا مِن اَمرِنا ما کنتَ تَدری مَا الکتـبُ ولاَ الایمـنُ ولـکن جَعَلنـهُ نورًا نَهدی بِهِ مَن نَشاءُ مِن عِبادِنا واِنَّک لَتَهدی اِلی صِرط مُستَقیم. شوری (42) 52 56. نیاز پیمودن صراط مستقیم، به هدایت الهی: ...وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشاءُ... . انعام (6) 87 و 88 ولَقَد مَنَنّا عَلی موسی وهـرون * وهَدَینـهُمَا الصِّرطَ المُستَقیم. صافّات (37) 114 و 118 وکذلِک اَوحَینا اِلَیک روحـًا مِن اَمرِنا ما کنتَ تَدری مَا الکتـبُ ولاَ الایمـنُ ولـکن جَعَلنـهُ نورًا نَهدی بِهِ مَن نَشاءُ مِن عِبادِنا واِنَّک لَتَهدی اِلی صِرط مُستَقیم. شوری (42) 52 57. ادّعای کافران صدر اسلام، بر هدایت و سلوک در صراط مستقیم: قُل کلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصوا فَسَتَعلَمونَ مَن اَصحـبُ الصِّرطِ السَّوِی ومَنِ اهتَدی.طه (20) 135

آثار سلوک صراط مستقیم

1. اسوه شدن 58. الگوی دیگران واقع شدن، از آثار سلوک در صراط مستقیم: اِیاک نَعبُدُ واِیاک نَستَعین * اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم ولاَ الضّالّین. حمد (1) 5 - 7 ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * اُولـئِک الَّذینَ ءاتَینـهُمُ الکتـبَ والحُکمَ والنُّبُوَّةَ فَاِن یکفُر بِها هـؤُلاءِ فَقَد وکلنا بِها قَومـًا لَیسوا بِها بِکـفِرین.انعام (6) 87 و 89

2. اغواناپذیری 59. اغواناپذیری، از آثار سلوک در صراط مستقیم الهی: قالَ رَبِّ بِما اَغوَیتَنی لاَُزَینَنَّ لَهُم فِی الاَرضِ ولاَُغوِینَّهُم اَجمَعین * اِلاّ عِبادَک مِنهُمُ المُخلَصین * قالَ هـذا صِرطٌ عَلَی مُستَقیم.حجر (15) 39 - 41

3. تقوا 60. تقواپیشگی، از آثار سلوک در صراط مستقیم: واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا فَاتَّبِعوهُ ولا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکم عَن سَبیلِهِ ذلِکم وصـّـکم بِهِ لَعَلَّکم تَتَّقون. انعام (6) 153 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 405

4. سعادتمندی 61. سعادتمندی، از آثار سلوک در صراط مستقیم: ...ولَم یجعَلنی جَبّارًا شَقیـّا * واِنَّ اللّهَ رَبّی ورَبُّکم فَاعبُدوهُ هـذا صِرطٌ مُستَقیم.[16]مریم (19) 32 و 36 نیز=> همین مدخل، هدایت به صراط مستقیم

فرجام صراط مستقیم 62. اللّه، هدف نهایی صراط مستقیم: وکذلِک اَوحَینا اِلَیک روحـًا مِن اَمرِنا ما کنتَ تَدری مَا الکتـبُ ولاَ الایمـنُ ولـکن جَعَلنـهُ نورًا نَهدی بِهِ مَن نَشاءُ مِن عِبادِنا واِنَّک لَتَهدی اِلی صِرط مُستَقیم * صِرطِ اللّهِ الَّذی لَهُ ما فِی السَّمـوتِ وما فِی الاَرضِ اَلا اِلَی اللّهِ تَصیرُ الاُمور. شوری (42) 52 و 53

فطری بودن صراط مستقیم 63. انسان، جستجوگر صراط مستقیم بر اساس سرشت خویش: ...واتَّبِعونِ هـذا صِرطٌ مُستَقیم.[17] زخرف (43) 61

گمراهان از صراط مستقیم=> همین مدخل، گمراهی از صراط مستقیم

گمراهی از صراط مستقیم 64. تصمیم ابلیس، بر گمراه کردن مردم، با کمین کردن در صراط مستقیم، به تلافی گمراه شدن خویش: ...فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ... * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم.اعراف (7) 11 و 16 65. شیطان، عامل گمراهی و انحراف از صراط مستقیم: یـاَبَتِ اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یأتِک فَاتَّبِعنی اَهدِک صِرطـًا سَویـًّا * یـاَبَتِ لاتَعبُدِ الشَّیطـنَ اِنَّ الشَّیطـنَ کانَ لِلرَّحمـنِ عَصیـّا.[18]مریم (19) 43 و 44 اَلَم اَعهَد اِلَیکم یـبَنی ءادَمَ اَن لاّ تَعبُدوا الشَّیطـنَ اِنَّهُ لَکم عَدُوٌّ مُبین * واَنِ اعبُدونی هـذا صِرطٌ مُستَقیم * ولَقَد اَضَلَّ مِنکم جِبِلاًّ کثیرًا اَفَلَم تَکونوا تَعقِلون. یس (36) 60 - 62 66. گمراه ساختن مردم از صراط مستقیم، هدف ابلیس از مهلت خواهی: ...فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ... * قالَ اَنظِرنی اِلی یومِ یبعَثون * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم. اعراف (7) 11 و 14 و 16 67. شرک، انحراف از دین حنیف و صراط مستقیم: ...قالَ یـقَومِ اِنّی بَرِیءٌ مِمّا تُشرِکون *...حَنیفـًا وما اَنا مِنَ المُشرِکین. انعام (6) 78 و 79 ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشاءُ مِن عِبادِهِ ولَو اَشرَکوا فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 406 لَحَبِطَ عَنهُم ما کانوا یعمَلون. انعام (6) 87 و 88 قُل اِنَّنی هَدنی رَبّی اِلی صِرط مُستَقیم دینـًا قِیمـًا مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنِیفـًا وما کانَ مِنَ المُشرِکین. انعام (6) 161 واَن اَقِم وجهَک لِلدِّینِ حَنیفـًا ولا تَکونَنَّ مِنَ المُشرِکین. یونس (10) 105 وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَینِ اَحَدُهُما اَبکمُ لا یقدِرُ عَلی شَیء وهُوَ کلٌّ عَلی مَولـهُ اَینَما یوَجِّههُ لا یأتِ بِخَیر هَل یستَوی هُوَ ومَن یأمُرُ بِالعَدلِ وهُوَ عَلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 76 اِنَّ اِبرهیمَ کانَ اُمَّةً قانِتـًا لِلّهِ حَنیفـًا ولَم یک مِنَ المُشرِکین. نحل (16) 120 واذکر فِی الکتـبِ اِبرهیمَ اِنَّهُ کانَ صِدّیقـًا نَبیـًّا * اِذ قالَ لاَِبیهِ یـاَبَتِ لِمَ تَعبُدُ ما لا یسمَعُ ولا یبصِرُ ولا یغنی عَنک شیــا * یـاَبَتِ اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یأتِک فَاتَّبِعنی اَهدِک صِرطـًا سَویـًّا. مریم (19) 41 - 43 قُل سیروا فِی الاَرضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عـقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلُ کانَ اَکثَرُهُم مُشرِکین * فَاَقِم وجهَک لِلدّینِ القَیمِ مِن قَبلِ اَن یأتِی یومٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّهِ یومَئِذ یصَّدَّعون. روم (30) 42 و 43 68. انکار آخرت، عامل گمراهی و انحراف از صراط مستقیم: واِنَّ الَّذینَ لا یؤمِنونَ بِالأخِرَةِ عَنِ الصِّرطِ لَنـکبون. مؤمنون (23) 74 69. هجوم همه جانبه ابلیس، برای بازداشتن مردم از صراط مستقیم: ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.اعراف (7) 11 و 16 و 17 70. استفاده ابلیس از فرزندان، برای گمراه کردن مردم از صراط مستقیم: ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[19]اعراف (7) 11 و 16 و 17 71. گمراه کردن مردم از صراط مستقیم از جانب ابلیس، با استفاده از امور دینی: ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[20]اعراف (7) 11 و 16 و 17 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 407 72. گمراه کردن مردم از صراط مستقیم، از سوی ابلیس، به وسیله تزیین فحشا و منکرات: ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[21]اعراف (7) 11 و 16 و 17 73. ابلیس، دارای شیوه های مختلف، در منحرف ساختن انسانها از صراط مستقیم: ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.اعراف (7) 11 و 16 و 17 74. استفاده ابلیس از اموال و بخل ورزیدن، برای گمراه کردن مردم از صراط مستقیم: ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[22]اعراف (7) 11 و 16 و 17 75. ابلیس، گمراه کننده مردم از صراط مستقیم، با ایجاد تساهل نسبت به امور آخرتی: ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[23]اعراف (7) 11 و 16 و 17 76. نقش شیطان در گمراه کردن مردم از صراط مستقیم، با محبوب قرار دادن لذّات و غلبه دادن شهوات در دلهای مردم: ولَقَد خَلَقنـکم ثُمَّ صَوَّرنـکم ثُمَّ قُلنا لِلمَلـئِکةِ اسجُدوا لاِءَدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبلیسَ لَم یکن مِنَ السّـجِدین * قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * ثُمَّ لاَتِینَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم ومِن خَلفِهِم وعَن اَیمـنِهِم وعَن شَمائِلِهِم ولا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکرین.[24]اعراف (7) 11 و 16 و 17 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 408

کیفر گمراهی از صراط مستقیم 77. جهنّم، کیفر گمراهی از صراط مستقیم: قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاََقعُدَنَّ لَهُم صِرطَک المُستَقیم * قالَ اخرُج مِنها مَذءومـًا مَدحورًا لَمَن تَبِعَک مِنهُم لاََملاََنَّ جَهَنَّمَ مِنکم اَجمَعین.اعراف (7) 16 و 18 قالَ هـذا صِرطٌ عَلَی مُستَقیم * اِنَّ عِبادی لَیسَ لَک عَلَیهِم سُلطـنٌ اِلاّ مَنِ اتَّبَعَک مِنَ الغاوین * واِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوعِدُهُم اَجمَعین.حجر (15) 41 - 43

محرومان از صراط مستقیم 78. غضب شدگان خداوند، محروم از هدایت به صراط مستقیم: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم... . حمد (1) 6 و 7 79. گمراهان، محروم از صراط مستقیم: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم ... ولاَ الضّالّین. حمد (1) 6 و 7 نیز=> همین مدخل، گمراهی از صراط مستقیم

مراد از صراط مستقیم=> همین مدخل، موارد صراط مستقیم

موارد صراط مستقیم

1. اجتناب از استکبار 80. دوری جستن از استکبار، از ویژگیهای سالکان صراط مستقیم: ...واَوصـنی... * ...ولَم یجعَلنی جَبّارًا... * ...هـذا صِرطٌ مُستَقیم.[25]مریم (19) 31 و 32 و 36

2. اجتناب از اطاعت شیطان 81. اجتناب از اطاعت شیطان، از موارد سلوک در صراط مستقیم: قالَ یـاِبلیسُ ما لَک اَلاَّ تَکونَ مَعَ السّـجِدین * قالَ رَبِّ بِما اَغوَیتَنی لاَُزَینَنَّ لَهُم فِی الاَرضِ ولاَُغوِینَّهُم اَجمَعین * اِلاّ عِبادَک مِنهُمُ المُخلَصین * قالَ هـذا صِرطٌ عَلَی مُستَقیم * اِنَّ عِبادی لَیسَ لَک عَلَیهِم سُلطـنٌ اِلاّ مَنِ اتَّبَعَک مِنَ الغاوین. حجر (15) 32 و 39 - 42 یـاَبَتِ اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یأتِک فَاتَّبِعنی اَهدِک صِرطـًا سَویـًّا * یـاَبَتِ لاتَعبُدِ الشَّیطـنَ اِنَّ الشَّیطـنَ کانَ لِلرَّحمـنِ عَصیـّا.مریم (19) 43 و 44 اَلَم اَعهَد اِلَیکم یـبَنی ءادَمَ اَن لاّ تَعبُدوا الشَّیطـنَ... * واَنِ اعبُدونی هـذا صِرطٌ مُستَقیم. یس (36) 60 و 61

3. اجتناب از شرک 82. پرهیز از شرک، راهی راست به سوی خدا: ...قالَ یـقَومِ اِنّی بَرِیءٌ مِمّا تُشرِکون * اِنّی وجَّهتُ وجهِی لِلَّذی فَطَرَ السَّمـوتِ والاَرضَ حَنیفـًا وما اَنا مِنَ المُشرِکین. انعام (6) 78 و 79 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 409 قُل تَعالَوا اَتلُ ما حَرَّمَ رَبُّکم عَلَیکم اَلاّ تُشرِکوا بِهِ شیــًا... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... .انعام (6) 151 و 153 قُل اِنَّنی هَدنی رَبّی اِلی صِرط مُستَقیم دینـًا قِیمـًا مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنِیفـًا وما کانَ مِنَ المُشرِکین. انعام (6) 161 واَن اَقِم وجهَک لِلدِّینِ حَنیفـًا ولا تَکونَنَّ مِنَ المُشرِکین. یونس (10) 105 وضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلَینِ اَحَدُهُما اَبکمُ لا یقدِرُ عَلی شَیء وهُوَ کلٌّ عَلی مَولـهُ اَینَما یوَجِّههُ لا یأتِ بِخَیر هَل یستَوی هُوَ ومَن یأمُرُ بِالعَدلِ وهُوَ عَلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 76 اِنَّ اِبرهیمَ کانَ اُمَّةً قانِتـًا لِلّهِ حَنیفـًا ولَم یک مِنَ المُشرِکین. نحل (16) 120 واذکر فِی الکتـبِ اِبرهیمَ اِنَّهُ کانَ صِدّیقـًا نَبیـًّا * اِذ قالَ لاَِبیهِ یـاَبَتِ لِمَ تَعبُدُ ما لا یسمَعُ ولا یبصِرُ ولا یغنی عَنک شیــا * یـاَبَتِ اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یأتِک فَاتَّبِعنی اَهدِک صِرطـًا سَویـًّا. مریم (19) 41 - 43 قُل سیروا فِی الاَرضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عـقِبَةُ الَّذینَ مِن قَبلُ کانَ اَکثَرُهُم مُشرِکین * فَاَقِم وجهَک لِلدّینِ القَیمِ مِن قَبلِ اَن یأتِی یومٌ لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللّهِ یومَئِذ یصَّدَّعون. روم (30) 42 و 43

4. اجتناب از فحشا 83. پرهیز از کردارهای شنیع، راهی راست به سوی خدا: ...ولا تَقرَبُوا الفَوحِشَ... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 151 و 153

5. اجتناب از فرزندکشی 84. اجتناب از فرزندکشی، ویژگی سالکان صراط مستقیم: قُل تَعالَوا اَتلُ ما حَرَّمَ رَبُّکم عَلَیکم ... ولا تَقتُلوا اَولـدَکم مِن اِملـق... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 151 و 153 85. پرهیز از فرزندکشی به علّت فقر، راهی راست به سوی خدا: ...ولا تَقتُلوا اَولـدَکم مِن اِملـق... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 151 و 153

6 . اجتناب از قتل بی گناهان 86. اجتناب از کشتن بی گناهان، صراط مستقیم به سوی خدا: ...ولا تَقتُلواالنَّفسَ الَّتی حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالحَقِّ... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... .انعام (6) 151 و 153

7. اجتناب از کم فروشی 87. اجتناب از کم فروشی، از ویژگیهای سالکان صراط مستقیم: ...واَوفوا الکیلَ والمیزانَ بِالقِسطِ... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 152 و 153 88. پرهیز از کم فروشی و رعایت عدالت در داد و ستد، صراط مستقیم الهی: ...واَوفوا الکیلَ والمیزانَ بِالقِسطِ... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 152 و 153

8 . اجتناب از مال یتیم 89. اجتناب سالکان صراط مستقیم، از خوردن مال یتیم: قُل تَعالَوا اَتلُ ما حَرَّمَ رَبُّکم عَلَیکم... * ولا تَقرَبوا مالَ الیتیمِ... * واَنَّ هـذا فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 410 صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 151 - 153 90. پرهیز از تجاوز به دارایی یتیمان، صراط مستقیم: ولا تَقرَبوا مالَ الیتیمِ... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... .[26]انعام (6) 152 و 153

9. احسان به مادر 91. احسان به مادر، از ویژگیهای سالکان صراط مستقیم: ...واَوصـنی... * وبَرًّا بِولِدَتی... * ...هـذا صِرطٌ مُستَقیم.[27]مریم (19) 31 و 32 و 36

10. احسان به والدین 92. نیکی به پدر و مادر و احترام به آنان، راه مستقیم خدا: ...وبِالولِدَینِ اِحسـنـًا... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 151 و 153

11. اخلاص 93. اخلاص و فریب نخوردن از شیطان، صراط مستقیم الهی: قالَ رَبِّ بِما اَغوَیتَنی لاَُزَینَنَّ لَهُم فِی الاَرضِ ولاَُغوِینَّهُم اَجمَعین * اِلاّ عِبادَک مِنهُمُ المُخلَصین * قالَ هـذا صِرطٌ عَلَی مُستَقیم.حجر (15) 39 - 41

12. استفاده از قرآن 94. بهره مندی و استفاده از تعالیم قرآن، حقیقت صراط مستقیم: اِن هُوَ اِلاّ ذِکرٌ لِلعــلَمین * لِمَن شاءَ مِنکم اَن یستَقیم. تکویر (81) 27 و 28

13. اسلام 95. اسلام، صراط مستقیم الهی: قُل کلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصوا فَسَتَعلَمونَ مَن اَصحـبُ الصِّرطِ السَّوِی ومَنِ اهتَدی.[28]طه (20) 135 ...وهُدوا اِلی صِرطِ الحَمید.[29] حج (22) 24 اَفَمَن یمشی مُکبـًّا عَلی وجهِهِ اَهدی اَمَّن یمشی سَویـًّا عَلی صِرط مُستَقیم. ملک (67) 22 96. دین اسلام، صراط مستقیم الهی و بدون هیچ انحراف و کجی: قُل اِنَّنی هَدنی رَبّی اِلی صِرط مُستَقیم دینـًا قِیمـًا مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنِیفـًا... . انعام (6) 161 97. اسلام و روحیه تسلیم در برابر پروردگار، صراط مستقیم الهی: فَمَن یرِدِ اللّهُ اَن یهدِیهُ یشرَح صَدرَهُ لِلاِسلـمِ... * وهـذا صِرطُ رَبِّک مُستَقیمـًا... .[30]انعام (6) 125 و 126

14. اطاعت از خدا 98. اطاعت از خداوند، مساوی با قرار گرفتن در صراط مستقیم: واَنِ اعبُدونی هـذا صِرطٌ مُستَقیم.[31]یس (36) 61 واِنَّهُ لَعِلمٌ لِلسّاعَةِ فَلا تَمتَرُنَّ بِها واتَّبِعونِ هـذا فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 411 صِرطٌ مُستَقیم. زخرف (43) 61

15. ایمان به آخرت 99. ایمان به آخرت، صراط مستقیم خدا: واِنَّ الَّذینَ لا یؤمِنونَ بِالأخِرَةِ عَنِ الصِّرطِ لَنـکبون. مؤمنون (23) 74

16. برپایی نماز 100. برپاداشتن نماز، از اوصاف سالکان صراط مستقیم: ...واَوصـنی بِالصَّلوةِ... * ...هـذا صِرطٌ مُستَقیم. مریم (19) 31 و 36

17. پرداخت زکات 101. سالکان صراط مستقیم، متعهد به پرداخت زکات: وجَعَلَنی مُبارَکـًا اَینَ ما کنتُ واَوصـنی... والزَّکوةِ... * ...هـذا صِرطٌ مُستَقیم.مریم (19) 31 و 36

18. توحید عبادی 102. توحید و پرستش خدای یگانه، صراط مستقیم الهی: اِیاک نَعبُدُ واِیاک نَستَعین * اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. حمد (1) 5 و 6 اِنَّ اللّهَ رَبّی ورَبُّکم فاعبُدوهُ هـذا صِرطٌ مُستَقیم. آل عمران (3) 51 واِنَّ اللّهَ رَبّی ورَبُّکم فَاعبُدوهُ هـذا صِرطٌ مُستَقیم. مریم (19) 36 واَنِ اعبُدونی هـذا صِرطٌ مُستَقیم. یس (36) 61 اِنَّ اللّهَ هُوَ رَبّی ورَبُّکم فَاعبُدوهُ هـذا صِرطٌ مُستَقیم. زخرف (43) 64

19. دین ابراهیم(علیه السلام) 103. دین ابراهیم(علیه السلام) صراط مستقیم خدا و بدون هیچ انحرافی: قُل صَدَقَ اللّهُ فَاتَّبِعوا مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنیفــًا وما کانَ مِنَ المُشرِکین. آل عمران (3) 95 ومَن اَحسَنُ دینـًا مِمَّن اَسلَمَ وجهَهُ لِلّهِ وهُوَ مُحسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنیفـًا واتَّخَذَ اللّهُ اِبرهیمَ خَلیلا. نساء (4) 125 قُل اِنَّنی هَدنی رَبّی اِلی صِرط مُستَقیم دینـًا قِیمـًا مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنِیفـًا وما کانَ مِنَ المُشرِکین. انعام (6) 161 ثُمَّ اَوحَینا اِلَیک اَنِ اتَّبِع مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنیفـًا وما کانَ مِنَ المُشرِکین. نحل (16) 123

20. راه خدا 104. تنها راه خدا، صراط مستقیم و بدون هیچ انحراف: واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا فَاتَّبِعوهُ ولا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکم عَن سَبیلِهِ ذلِکم وصـّـکم بِهِ لَعَلَّکم تَتَّقون. انعام (6) 153 ...اِنَّ رَبّی عَلی صِرط مُستَقِیم. هود (11) 56 ...واِنَّک لَتَهدی اِلی صِرط مُستَقیم * صِرطِ اللّهِ... . شوری (42) 52 و 53

21. راه نعمت داده شدگان 105. صراط مستقیم، از آن نعمت داده شدگان: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم... . حمد (1) 6 و 7

22. سعادتمندی 106. رهپویان صراط مستقیم، افرادی سعادتمند: ...واَوصـنی... * ...ولَم یجعَلنی جَبّارًا شَقیـّا *... هـذا صِرطٌ مُستَقیم.[32]مریم (19) 31 و 32 و 36 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 412

23. عدالت در گفتار 107. سالکان صراط مستقیم، پایبند به عدالت در گفتار، حتّی به خویشان خود: ...واِذا قُلتُم فاعدِلوا ولَو کانَ ذَاقُربی... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 152 و 153 108. عدالت پیشگی در سخن و گفتار، راهی راست به سوی خدا: ...واِذا قُلتُم فاعدِلوا ولَو کانَ ذَاقُربی... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 152 و 153

24. وفای به عهد خدا 109. وفای به عهد، از ویژگیهای سالکان صراط مستقیم: ...وبِعَهدِ اللّهِ اَوفوا... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 152 و 153 110. پایبندی به پیمانهای الهی، صراط مستقیم الهی: ...وبِعَهدِ اللّهِ اَوفوا... * واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا... . انعام (6) 152 و 153

25. هدایت 111. هدایت حق پویان با شرح صدر، صراط مستقیم الهی: فَمَن یرِدِ اللّهُ اَن یهدِیهُ یشرَح صَدرَهُ لِلاِسلـمِ... * وهـذا صِرطُ رَبِّک مُستَقیمـًا... .انعام (6) 125 و 126 نیز=> همین مدخل، سالکان صراط مستقیم

هدایت به صراط مستقیم 112. هدایت به صراط مستقیم، نیازمند الگوهایی ره یافته به آن: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم ولاَ الضّالّین.حمد (1) 6 و 7 ...واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم *...فَبِهُدهُمُ اقتَدِهْ... . انعام (6) 87 و 90 113. هدایت مؤمنان به صراط مستقیم، مرهون هدایت و راهنمایی خداوند: فَاَمَّاالَّذینَ ءامَنوا بِاللّهِ واعتَصَموا بِهِ فَسَیدخِلُهُم فی رَحمَة مِنهُ وفَضل ویهدیهِم اِلَیهِ صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 175 اِنَّ اللّهَ یدخِلُ الَّذینَ ءامَنوا وعَمِلوا الصّــلِحـتِ جَنّـت تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهـرُ یحَلَّونَ فیها مِن اَساوِرَ مِن ذَهَب ولُؤلُؤًا ولِباسُهُم فیها حَریر * وهُدوا اِلَی الطَّیبِ مِنَ القَولِ وهُدوا اِلی صِرطِ الحَمید.حجّ (22) 23 و 24 ...واِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذینَ ءامَنوا اِلی صِرط مُستَقیم.حجّ (22) 54 وعَدَکمُ اللّهُ مَغانِمَ کثیرَةً تَأخُذونَها فَعَجَّلَ لَکم هـذِهِ وکفَّ اَیدِی النّاسِ عَنکم ولِتَکونَ ءایةً لِلمُؤمِنینَ ویهدِیکم صِرطـًا مُستَقیمـا.فتح (48) 20 114. هدایت به صراط مستقیم، جلوه ای از ربوبیت خدا: قُل اِنَّنی هَدنی رَبّی اِلی صِرط مُستَقیم... .انعام (6) 161 115. نقش مهم الگوها و نمونه های عینی راه یافتگان، در نیل به صراط مستقیم و سلوک در آن: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم ولاَ الضّالّین.حمد (1) 6 و 7 ...وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ...فَبِهُدهُمُ اقتَدِهْ... . انعام (6) 87 و 90 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 413 116. بهره مندی پیامبر(صلی الله علیه وآله) در مراحل مختلف زندگی، از هدایت الهی ورود به صراط مستقیم: لِیغفِرَ لَک اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِک وما تَاَخَّرَ ویتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَیک ویهدِیک صِرطـًا مُستَقیما.فتح (48) 2 117. ناتوانی انسان از راهیابی به صراط مستقیم، بدون یاری شدن از جانب خدا: اِیاک نَعبُدُ واِیاک نَستَعین * اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. حمد (1) 5 و 6 118. هدایت به صراط مستقیم، پاداشی برتر از رحمت و فضل الهی (بهشت): فَاَمَّاالَّذینَ ءامَنوا بِاللّهِ واعتَصَموا بِهِ فَسَیدخِلُهُم فی رَحمَة مِنهُ وفَضل ویهدیهِم اِلَیهِ صِرطـًا مُستَقیما.[33]نساء (4) 175 119. دست یافتن به صراط مستقیم، نشان دهنده بهره مندی از هدایت ویژه خدا: ...قُل لِلَّهِ ... یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم.بقره (2) 142 کانَ النّاسُ اُمَّةً وحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیینَ مُبَشِّرینَ ومُنذِرینَ واَنزَلَ مَعَهُمُ الکتـبَ بِالحَقِّ لِیحکمَ بَینَ النّاسِ فیمَا اختَلَفوا فیهِ ومَااختَلَفَ فیهِ اِلاَّ الَّذینَ اوتوهُ مِن بَعدِ ما جاءَتهُمُ البَینـتُ بَغیـًا بَینَهُم فَهَدَی اللّهُ الَّذینَ ءامَنوا لِمَا اختَلَفوا فیهِ مِنَ الحَقِّ بِاِذنِهِ واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. بقره (2) 213 ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 68 ... ومَن یشَأ یجعَلهُ عَلی صِرط مُستَقیم.انعام (6) 39 ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشاءُ مِن عِبادِهِ ولَو اَشرَکوا لَحَبِطَ عَنهُم ما کانوا یعمَلون. انعام (6) 87 و 88 واللّهُ یدعوا اِلی دارِ السَّلـمِ ویهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. یونس (10) 25 شاکرًا لاَِنعُمِهِ اجتَبـهُ وهَدهُ اِلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 121 لَقَد اَنزَلنا ءایـت مُبَینـت واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. نور (24) 46 لَقَد رَضِی اللّهُ عَنِ المُؤمِنینَ... * ...ویهدِیکم صِرطـًا مُستَقیمـا. فتح (48) 18 و 20 120. هدایت انسانها به صراط مستقیم، هدف از قبله شدن کعبه: سَیقولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما ولّـهُم عَن قِبلَتِهِمُ الَّتی کانوا عَلَیها قُل لِلَّهِ المَشرِقُ والمَغرِبُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. بقره (2) 142 121. هدایت یافتگی انبیا به صراط مستقیم، از ملاکهای گزینش انبیا: ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * اُولـئِک الَّذینَ ءاتَینـهُمُ الکتـبَ والحُکمَ والنُّبُوَّةَ فَاِن یکفُر بِها هـؤُلاءِ فَقَد وکلنا بِها قَومـًا لَیسوا بِها بِکـفِرین.انعام (6) 87 و 89 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 414 122. درخواست نزاع کنندگان و شاکیان از داود(علیه السلام)، برای حلّ اختلاف شان، براساس راه درست و میانه: اِذ دَخَلوا عَلی داوودَ فَفَزِعَ مِنهُم قالوا لا تَخَف خَصمانِ بَغی بَعضُنا عَلی بَعض فَاحکم بَینَنا بِالحَقِّ ولا تُشطِط واهدِنا اِلی سَواءِ الصِّرط.ص (38) 22 123. هدایت شرکت کنندگان در بیعت رضوان به صراط مستقیم، از سوی خدا: لَقَد رَضِی اللّهُ عَنِ المُؤمِنینَ اِذ یبایعونَک تَحتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فی قُلوبِهِم فَاَنزَلَ السَّکینَةَ عَلَیهِم واَثـبَهُم فَتحـًا قَریبـا * وعَدَکمُ اللّهُ مَغانِمَ کثیرَةً تَأخُذونَها فَعَجَّلَ لَکم هـذِهِ وکفَّ اَیدِی النّاسِ عَنکم ولِتَکونَ ءایةً لِلمُؤمِنینَ ویهدِیکم صِرطـًا مُستَقیمـا. فتح (48) 18 و 20

استمداد برای هدایت به صراط مستقیم=> همین مدخل، هدایت به صراط مستقیم، درخواست هدایت به صراط مستقیم

اهمیت هدایت به صراط مستقیم 124. ارجمندتر بودن صراط مستقیم، نسبت به سبل السّلام: یهدی بِهِ اللّهُ...سُبُلَ السَّلـمِ...ویهدیهِم اِلی صِرط مُستَقیم. مائده (5) 16 125. هدایت به صراط مستقیم، هدایتی ویژه: یهدی بِهِ اللّهُ...سُبُلَ السَّلـمِ...ویهدیهِم اِلی صِرط مُستَقیم. مائده (5) 16 ...وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشاءُ مِن عِبادِهِ... .انعام (6) 87 و 88

درخواست هدایت به صراط مستقیم 126. درخواست هدایت به صراط مستقیم، مهم ترین خواسته بنده خداپرست و عارف به مقام الهی: اِیاک نَعبُدُ واِیاک نَستَعین * اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. حمد (1) 5 و 6 127. هدایت همگان به صراط مستقیم، آرمان انسان موحّد و خداپرست: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. حمد (1) 6 128. درخواست هدایت به صراط مستقیم، شایسته ترین مورد برای استعانت از خدا: اِیاک نَعبُدُ واِیاک نَستَعین * اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. حمد (1) 5 و 6 129. لزوم دعا به درگاه خدا برای هدایت شدن به صراط مستقیم و مصون ماندن از گمراهی: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم غَیرِ المَغضوبِ عَلَیهِم ولاَ الضّالّین.حمد (1) 6 و 7

عوامل هدایت به صراط مستقیم

1. ابراهیم(علیه السلام) 130. ابراهیم(علیه السلام)، از هدایت کنندگان به صراط مستقیم: واذکر فِی الکتـبِ اِبرهیمَ اِنَّهُ کانَ صِدّیقـًا نَبیـًّا * یـاَبَتِ اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یأتِک فَاتَّبِعنی اَهدِک صِرطـًا سَویـًّا.مریم (19) 41 و 43 131. ابراهیم(علیه السلام) دارای علم ویژه الهی، برای هدایت افراد به صراط مستقیم: واذکر فِی الکتـبِ اِبرهیمَ... * یـاَبَتِ اِنّی قَد جاءَنی مِنَ العِلمِ ما لَم یأتِک فَاتَّبِعنی اَهدِک صِرطـًا سَویـًّا. مریم (19) 41 و 43 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 415

2. اراده 132. نقش اراده انسان، در هدایت شدن به صراط مستقیم: اِن هُوَ اِلاّ ذِکرٌ لِلعــلَمین * لِمَن شاءَ مِنکم اَن یستَقیم. تکویر (81) 27 و 28

3. اطاعت خدا 133. اطاعت خدا، از موجبات راهیابی به صراط مستقیم: ولَو اَنّا کتَبنا عَلَیهِم اَنِ اقتُلوا اَنفُسَکم اَوِ اخرُجوا مِن دِیـرِکم ما فَعَلوهُ اِلاّ قَلیلٌ مِنهُم ولَو اَنَّهُم فَعَلوا ما یوعَظونَ بِهِ لَکانَ خَیرًا لَهُم واَشَدَّ تَثبیتـا * ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما.نساء (4) 66 و 68 واِنَّهُ لَعِلمٌ لِلسّاعَةِ فَلا تَمتَرُنَّ بِها واتَّبِعونِ هـذا صِرطٌ مُستَقیم. زخرف (43) 61

4. اعتصام به خدا 134. اعتصام به خدا، از موجبات راهیابی به صراط مستقیم: وکیفَ تَکفُرونَ واَنتُم تُتلی عَلَیکم ءایـتُ اللّهِ وفیکم رَسولُهُ ومَن یعتَصِم بِاللّهِ فَقَد هُدِی اِلی صِرط مُستَقیم. آل عمران (3) 101 فَاَمَّاالَّذینَ ءامَنوا بِاللّهِ واعتَصَموا بِهِ ... ویهدیهِم اِلَیهِ صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 175

5. امداد خدا 135. امداد خدا، از عوامل هدایت به صراط مستقیم: اِیاک نَعبُدُ واِیاک نَستَعین * اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. حمد (1) 5 و 6

6. انبیا 136. راهنمایی انسانها به صراط مستقیم، هدف از بعثت انبیا: ...فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیینَ...واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. بقره (2) 213

7. انجام تکالیف سخت 137. آمادگی مؤمنان برای اجرای تکالیف سخت، مانند کشتن همدیگر در صورت امر خدا به آن و ترک وطن برای خدا، از موجبات راهیابی به صراط مستقیم: ولَو اَنّا کتَبنا عَلَیهِم اَنِ اقتُلوا اَنفُسَکم اَوِ اخرُجوا مِن دِیـرِکم ما فَعَلوهُ اِلاّ قَلیلٌ مِنهُم ولَو اَنَّهُم فَعَلوا ما یوعَظونَ بِهِ... * ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما. [34]نساء (4) 66 و 68

8 . ایمان 138. ایمان به خدا، سبب راهیابی به صراط مستقیم: فَاَمَّاالَّذینَ ءامَنوا بِاللّهِ ... ویهدیهِم اِلَیهِ صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 175 اِنَّ اللّهَ یدخِلُ الَّذینَ ءامَنوا وعَمِلوا الصّــلِحـتِ جَنّـت تَجری مِن تَحتِهَا الاَنهـرُ یحَلَّونَ فیها مِن اَساوِرَ مِن ذَهَب ولُؤلُؤًا ولِباسُهُم فیها حَریر * وهُدوا اِلَی الطَّیبِ مِنَ القَولِ وهُدوا اِلی صِرطِ الحَمید.حجّ (22) 23 و 24 ولِیعلَمَ الَّذینَ اوتوا العِلمَ اَنَّهُ الحَقُّ مِن رَبِّک فَیؤمِنوا بِهِ فَتُخبِتَ لَهُ قُلوبُهُم واِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذینَ ءامَنوا اِلی صِرط مُستَقیم. حجّ (22) 54 وعَدَکمُ اللّهُ مَغانِمَ کثیرَةً تَأخُذونَها فَعَجَّلَ لَکم هـذِهِ وکفَّ اَیدِی النّاسِ عَنکم ولِتَکونَ ءایةً فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 416 لِلمُؤمِنینَ ویهدِیکم صِرطـًا مُستَقیمـا.فتح (48) 20 139. ایمان به آخرت، سبب راهیابی و هدایت به صراط مستقیم: واِنَّ الَّذینَ لا یؤمِنونَ بِالأخِرَةِ عَنِ الصِّرطِ لَنـکبون. مؤمنون (23) 74

9. تسلیم 140. نقش روحیه تسلیم در برابر خدا در هدایت شدن به صراط مستقیم: فَلا ورَبِّک لا یؤمِنونَ حَتّی ... ویسَلِّموا تَسلیمـا *...ولَو اَنَّهُم فَعَلوا ما یوعَظونَ... * ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما.نساء (4) 65 و 66 و 68 اِنَّ اِبرهیمَ کانَ اُمَّةً قانِتـًا لِلّهِ... * ...وهَدهُ اِلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 120 و 121

10 . تغییر قبله 141. تغییر قبله از بیت المقدّس به کعبه، زمینه ساز هدایت افراد به صراط مستقیم: سَیقولُ السُّفَهاءُ مِنَ النّاسِ ما ولّـهُم عَن قِبلَتِهِمُ الَّتی کانوا عَلَیها قُل لِلَّهِ المَشرِقُ والمَغرِبُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. بقره (2) 142

11. توجّه به آیات خدا 142. توجّه به آیات و سنّتهای خدا، زمینه دستیابی و هدایت به صراط مستقیم: وهـذا صِرطُ رَبِّک مُستَقیمـًا قَد فَصَّلنَا الأیـتِ لِقَوم یذَّکرون. انعام (6) 126

12. توحید در عبادت 143. عبادت همراه با اخلاص، از عوامل رهنمون شدن به صراط مستقیم: اِیاک نَعبُدُ واِیاک نَستَعین * اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. حمد (1) 5 و 6 144. عبودیت به درگاه خدا، زمینه و شرط رهیابی به صراط مستقیم: ...وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشاءُ مِن عِبادِهِ... .انعام (6) 87 و 88

13. حق گرایی 145. حق گرایی، از عوامل رهنمون شدن به صراط مستقیم: اِنَّ اِبرهیمَ ... حَنیفـًا... * ...وهَدهُ اِلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 120 و 121

14. شکرگزاری 146. شکرگزاری در برابر نعمتهای خداوند، از عوامل هدایت شدن به صراط مستقیم: شاکرًا لاَِنعُمِهِ اجتَبـهُ وهَدهُ اِلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 121

15. قرآن 147. قرآن، هدایت کننده انسانها به صراط مستقیم: یـاَهلَ الکتـبِ قَد جاءَکم رَسولُنا یبَینُ لَکم کثیرًا مِمّا کنتُم تُخفونَ مِنَ الکتـبِ ویعفوا عَن کثیر قَد جاءَکم مِنَ اللّهِ نورٌ وکتـبٌ مُبین * یهدی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضونَهُ سُبُلَ السَّلـمِ ویخرِجُهُم مِنَ الظُّـلُمـتِ اِلَی النُّورِ بِاِذنِهِ ویهدیهِم اِلی صِرط مُستَقیم. مائده (5) 15 و 16 الر کتـبٌ اَنزَلنـهُ اِلَیک لِتُخرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّـلُمـتِ اِلَی النّورِ بِاِذنِ رَبِّهِم اِلی صِرطِ العَزیزِ الحَمید. ابراهیم (14) 1 اِنَّ هـذا القُرءانَ یهدی لِلَّتی هِی اَقوَمُ... .اسراء (17) 9 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 417 لَقَد اَنزَلنا ءایـت مُبَینـت واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. نور (24) 46 قالوا یـقَومَنا اِنّا سَمِعنا کتـبـًا اُنزِلَ مِن بَعدِ موسی مُصَدِّقـًا لِما بَینَ یدَیهِ یهدی اِلَی الحَقِّ واِلی طَریق مُستَقیم. احقاف (46) 30 اِن هُوَ اِلاّ ذِکرٌ لِلعــلَمین * لِمَن شاءَ مِنکم اَن یستَقیم. تکویر (81) 27 و 28 148. قرآن هدایت کننده اهل کتاب به صراط مستقیم: یـاَهلَ الکتـبِ ... قَد جاءَکم مِنَ اللّهِ نورٌ وکتـبٌ مُبین * یهدی بِهِ اللّهُ ... ویهدیهِم اِلی صِرط مُستَقیم. مائده (5) 15 و 16 149. قرآن، هدایتگر به صراط مستقیم، از دیدگاه عالمان به خدا و آیات او: ویرَی الَّذینَ اُوتوا العِلمَ الَّذِی اُنزِلَ اِلَیک مِن رَبِّک هُوَ الحَقَّ ویهدی اِلی صِرطِ العَزیزِ الحَمید. [35] سبأ (34) 6

16. محمّد(صلی الله علیه وآله) 150. پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله)، هدایتگر انسانها به صراط مستقیم الهی: واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا فَاتَّبِعوهُ ولا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکم عَن سَبیلِهِ ذلِکم وصـّـکم بِهِ لَعَلَّکم تَتَّقون. انعام (6) 153 الر کتـبٌ اَنزَلنـهُ اِلَیک لِتُخرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّـلُمـتِ اِلَی النّورِ بِاِذنِ رَبِّهِم اِلی صِرطِ العَزیزِ الحَمید. ابراهیم (14) 1 لِکلِّ اُمَّة جَعَلنا مَنسَکـًا هُم ناسِکوهُ فَلا ینـزِعُنَّک فِی الاَمرِ وادعُ اِلی رَبِّک اِنَّک لَعَلی هُدًی مُستَقیم. حجّ (22) 67 واِنَّک لَتَدعُوهُم اِلی صِرط مُستَقیم.مؤمنون (23) 73 وکذلِک اَوحَینا اِلَیک روحـًا مِن اَمرِنا ما کنتَ تَدری مَا الکتـبُ ولاَ الایمـنُ ولـکن جَعَلنـهُ نورًا نَهدی بِهِ مَن نَشاءُ مِن عِبادِنا واِنَّک لَتَهدی اِلی صِرط مُستَقیم. شوری (42) 52

17. موعظه پذیری 151. عمل به مواعظ الهی، از اسباب هدایت به صراط مستقیم: ...ولَو اَنَّهُم فَعَلوا ما یوعَظونَ بِهِ لَکانَ خَیرًا لَهُم... * ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما.نساء (4) 66 و 68

18. هجرت 152. ترک وطن برای جهاد در راه خدا، عوامل رهیابی و هدایت به صراط مستقیم: ولَو اَنّا کتَبنا عَلَیهِم اَنِ ... اَوِ اخرُجوا مِن دِیـرِکم ... ولَو اَنَّهُم فَعَلوا ما یوعَظونَ بِهِ... * ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 66 و 68

منشأ هدایت به صراط مستقیم 153. هدایت به صراط مستقیم، وابسته به مشیت خدا: ...قُل لِلَّهِ ... یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم.بقره (2) 142 ...واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم.بقره (2) 213 ...ومَن یشَأ یجعَلهُ عَلی صِرط مُستَقیم.انعام (6) 39 واللّهُ یدعوا اِلی دارِ السَّلـمِ ویهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. یونس (10) 25 فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 418 ...واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم.نور (24) 46 154. خداوند، منشأ هدایت به صراط مستقیم: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم. حمد (1) 6 ...قُل لِلَّهِ ... یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم.بقره (2) 142 ...واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم.بقره (2) 213 ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 68 فَاَمَّاالَّذینَ ءامَنوا بِاللّهِ واعتَصَموا بِهِ فَسَیدخِلُهُم فی رَحمَة مِنهُ وفَضل ویهدیهِم اِلَیهِ صِرطـًا مُستَقیما. نساء (4) 175 یهدی بِهِ اللّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضونَهُ سُبُلَ السَّلـمِ ویخرِجُهُم مِنَ الظُّـلُمـتِ اِلَی النُّورِ بِاِذنِهِ ویهدیهِم اِلی صِرط مُستَقیم. مائده (5) 16 والَّذینَ کذَّبوا بِـایـتِنا صُمٌّ وبُکمٌ فِی الظُّـلُمـتِ مَن یشَاِ اللّهُ یضلِلهُ ومَن یشَأ یجعَلهُ عَلی صِرط مُستَقیم. انعام (6) 39 ومِن ءابائِهِم وذُرِّیـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَینـهُم وهَدَینـهُم اِلی صِرط مُستَقیم * ذلِک هُدَی اللّهِ یهدی بِهِ مَن یشاءُ مِن عِبادِهِ ولَو اَشرَکوا لَحَبِطَ عَنهُم ما کانوا یعمَلون. انعام (6) 87 و 88 قُل اِنَّنی هَدنی رَبّی اِلی صِرط مُستَقیم دینـًا قِیمـًا مِلَّةَ اِبرهیمَ حَنِیفـًا وما کانَ مِنَ المُشرِکین. انعام (6) 161 واللّهُ یدعوا اِلی دارِ السَّلـمِ ویهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. یونس (10) 25 شاکرًا لاَِنعُمِهِ اجتَبـهُ وهَدهُ اِلی صِرط مُستَقیم. نحل (16) 121 ولِیعلَمَ الَّذینَ اوتوا العِلمَ اَنَّهُ الحَقُّ مِن رَبِّک فَیؤمِنوا بِهِ فَتُخبِتَ لَهُ قُلوبُهُم واِنَّ اللّهَ لَهادِ الَّذینَ ءامَنوا اِلی صِرط مُستَقیم. حجّ (22) 54 لَقَد اَنزَلنا ءایـت مُبَینـت واللّهُ یهدی مَن یشاءُ اِلی صِرط مُستَقیم. نور (24) 46 ویرَی الَّذینَ اُوتوا العِلمَ الَّذِی اُنزِلَ اِلَیک مِن رَبِّک هُوَ الحَقَّ ویهدی اِلی صِرطِ العَزیزِ الحَمید. سبأ (34) 6 لِیغفِرَ لَک اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِک وما تَاَخَّرَ ویتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَیک ویهدِیک صِرطـًا مُستَقیما.فتح (48) 2 لَقَد رَضِی اللّهُ عَنِ المُؤمِنینَ اِذ یبایعونَک تَحتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فی قُلوبِهِم فَاَنزَلَ السَّکینَةَ عَلَیهِم واَثـبَهُم فَتحـًا قَریبـا * وعَدَکمُ اللّهُ مَغانِمَ کثیرَةً تَأخُذونَها فَعَجَّلَ لَکم هـذِهِ وکفَّ اَیدِی النّاسِ عَنکم ولِتَکونَ ءایةً لِلمُؤمِنینَ ویهدِیکم صِرطـًا مُستَقیمـا. فتح (48) 18 و 20

موانع هدایت به صراط مستقیم

پیروی از راههای انحرافی 155. پیروی از راههای انحرافی و گمراه کننده، مانع هدایت به صراط مستقیم و سلوک آن: واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا فَاتَّبِعوهُ ولا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکم عَن سَبیلِهِ... . انعام (6) 153 نیز=> همین مدخل، گمراهی از صراط مستقیم

نعمت هدایت به صراط مستقیم 156. هدایت به صراط مستقیم، از نعمتهای بزرگ خدا: اِهدِنَا الصِّرطَ المُستَقیم * صِرطَ الَّذینَ اَنعَمتَ عَلَیهِم... . حمد (1) 6 و 7 ولَهَدَینـهُم صِرطـًا مُستَقیما * ومَن یطِعِ اللّهَ فرهنگ قرآن، جلد 18، صفحه 419 والرَّسولَ فَاُولـئِک مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَیهِم مِنَ النَّبِیینَ والصِّدّیقِینَ والشُّهَداءِ والصّــلِحینَ وحَسُنَ اُولـئِک رَفیقا. نساء (4) 68 و 69 ولَقَد مَنَنّا عَلی موسی وهـرون * وءاتَینـهُمَا الکتـبَ المُستَبین * وهَدَینـهُمَا الصِّرطَ المُستَقیم. صافّات (37) 114 و 117 و 118 157. هدایت به صراط مستقیم، از نعمتهای بزرگ خداوند و شایسته منّت گذاری: لِیغفِرَ لَک اللّهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِک وما تَاَخَّرَ ویتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَیک ویهدِیک صِرطـًا مُستَقیما.فتح (48) 2 ولَقَد مَنَنّا عَلی موسی وهـرون * وءاتَینـهُمَا الکتـبَ المُستَبین * وهَدَینـهُمَا الصِّرطَ المُستَقیم. صافّات (37) 114 و 117 و 118

[1]. مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 103. [2]. ترتیب العین، ج 2، ص 813 ، «سرط». [3]. مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 104. [4]. مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 104. [5]. مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 104. [6]. استعاره در «اهدنا الصّراط المستقیم» از نوع تصریحیه است که در آن دین حق به صراط مستقیم (راه روشن و مستقیم) تشبیه شده است. (اعراب القرآن، درویش، ج 1، ص 18) برخی از مفسّران، صراط و مستقیم را مستعار برای حق دانسته اند. (تفسیر التحریروالتنویر، ج 1، جزء 1، ص 190 - 191) [7]. جمله «إنّک لعلی» در مقام تعلیل و مفید عموم است. [8]. بر اساس یک احتمال، مَثَل یاد شده در آیه، بیان حال کافر و مؤمن است. (المیزان، ج 12، ص 300 و 303؛ انوارالتّنزیل، بیضاوی، ج 3، ص 412) [9]. «حَنَفَ» یعنی اعراض از گمراهی و روی آوردن به راه مستقیم. (مفردات، ص 260، «حنف») [10]. «واجتبینا» عطف بر «فضّلنا» است. (انوارالتّنزیل، بیضاوی، ج 2، ص 32؛ التّفسیر الوسیط، ج 5، ص 122) در این صورت مرجع ضمیر «هدیناهم» انبیای یاد شده در آیات پیشین است. [11]. «أولـئک» اشاره به پیامبرانی است که در آیات پیشین از آنان یاد شده است. گفتنی است که در آیه 7 سوره حمد (1) در بیان صراط مستقیم فرموده: راه کسانی که از جانب خداوند، نعمت داده شده (منعم علیهم) هستند و در این آیه (منعم علیهم) را نام برده است، معلوم می شود که افراد نامبرده شده سالکان صراط مستقیم اند. (المیزان، ج 14، ص 74) [12]. با توجّه به اینکه در سوره حمد در بیان صراط مستقیم فرموده: «صراط الّذین انعمت علیهم» و در این آیه از منعم علیهم انبیا را ذکر فرموده، روشن می شود که انبیا سالکان صراط مستقیم اند. (المیزان، ج 14، ص 74) [13]. یک احتمال این است که «و من آبائهم و إخوانهم...» عطف بر «کلاًّ فضّلنا» و «مِن» برای تبعیض باشد. (روح المعانی، ج 5، جزء 7، ص 312؛ الکشّاف، ج 2، ص 43؛ جوامع الجامع، ج 1، ص 399) [14]. مقصود از «شهدا» کشته شدگان در جهاداند. (مجمع البیان، ج 3 - 4، ص 92؛ التّبیان، ج 3، ص 250) [15]. «أولـئک» اشاره به افراد یاد شده در آیات پیشین، از جمله حضرت مریم(علیها السلام) است. (المیزان، ج 14، ص 74؛ جوامع الجامع، ج 2، ص 16) [16]. «هذا» اشاره به مضمون مطالبی است که در آیات پیشین آمده است. «شقی» یعنی زیانکار، ضدّ سعید، (تفسیر التحریروالتنویر، ج 16، جزء 8 ، ص 105) با توجّه به نفی شقاوت، ضدّ آن - که سعادتمندی باشد - اثبات می شود. [17]. «هذا صراط مستقیم» گویای آن است که انسانها به طبع اولی و سرشت فطری خود خواهان صراط مستقیم اند و خداوند فرموده آن صراط مستقیم که شما خواهان آن هستید این است. [18]. «لاتعبد الشّیطان» یعنی از شیطان پیروی نکن. (المیزان، ج 14، ص 58؛ زاد المسیر، ج 5، ص 236) [19]. مقصود از «خلفهم» فرزندان و نسل انسان اند، که نسبت به آنان آمال و آرزوهایی دارد و شیطان از همین طریق وارد شده و مقاصد خود را به آدمی القا می کند و برای فرزندان به جمع مال از راه حلال و حرام می پردازد و هر چه در توان دارد برای آنان فراهم کرده، خود را در این راه به هلاکت می افکند. (المیزان، ج 8 ، ص 31) [20]. منظور از «ایمانهم» اموری است که به سعادت بشر مربوط می شود که همان دین باشد. اتیان ابلیس از جانب «یمین» به این است که در برخی از امور دینی ایجاد مبالغه کند و به اموری که خداوند دستور نداده، تکلیف کند (المیزان، ج 8 ، ص 32) و با تزیین گمراهی، دین شان را به فساد می کشاند. (التّبیان، ج 4، ص 365؛ تفسیر الصّافی، ج 2، ص 184) [21]. مقصود از «شمال»، خلاف یمین است و مقصود از آن تزیین منکرات و دعوت به ارتکاب معاصی است. (المیزان، ج 8 ، ص 32) [22]. در روایتی از امام باقر(علیه السلام)«و من خلفهم» به گردآوری اموال و بخل ورزیدن از ادای حقوق مالی به دستور ابلیس، تفسیر شده است. (التّبیان، ج 4، ص 365؛ تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 11، ح 33) [23]. در روایتی از امام باقر(علیه السلام) «ثمّ لآتینّهم من بین أیدیهم» به نقش شیطان در ایجاد سهل انگاری نسبت به امور اخروی تفسیر شده است. (التّبیان، ج 4، ص 365) [24]. در روایتی از امام باقر(علیه السلام) «و عن شمائلهم» به محبوب قرار دادن لذّات و غلبه دادن شهوات بر دلها تفسیر شده است. (التّبیان، ج 4، ص 365؛ مجمع البیان، ج 3 - 4، ص 623) [25]. «جبّار» بر انسانی اطلاق می شود که ادّعای منزلتی عالی را که مستحقّ آن نباشد داشته باشد. (مفردات، ص 183 - 184، «جبر») مشارالیه «هذا» می تواند سفارشهای خداوند به عیسی(علیه السلام) باشد. (مجمع البیان، ج 5 - 6 ، ص 665 ؛ جامع البیان، ج 9، جزء 16، ص 107) [26]. بر اساس یک احتمال، «هذا» اشاره به تعالیم حرام و واجبی است که در آیات پیشین از آنها یاد شده است. (مجمع البیان، ج 3 - 4، ص 477؛ تفسیر البغوی، ج 2، ص 118) [27]. برخی گفته اند: مشارالیه «هذا» دستوراتی است که عیسی(علیه السلام) از خدا خبر داده است. (مجمع البیان، ج 5 - 6 ، ص 665 ؛ جامع البیان، ج 9، جزء 16، ص 107) [28]. مقصود از «الصّراط السّوی»، صراط مستقیم است. (المیزان، ج 14، ص 240؛ انوارالتّنزیل، بیضاوی، ج 4، ص 80 ؛ جامع البیان، ج 9، جزء 16، ص 295) [29]. منظور از «صراط الحمید»، اسلام است. (تفسیر التحریروالتنویر، ج 8 ، جزء 18، ص 235؛ التّبیان، ج 7، ص 305) [30]. «هذا» می تواند اشاره به «اسلام» در آیه پیشین باشد. [31]. برخی عبادت در آیه را به اطاعت تفسیر کرده اند. (الکشّاف، ج 4، ص 23) [32]. «هذا» اشاره به مضمون مطالبی است که در آیات پیشین آمده است. «شقی» یعنی زیانکار، ضدّ سعید، (تفسیر التحریروالتنویر، ج 16، جزء 8 ، ص 105) با توجّه به نفی شقاوت، ضدّ آن - که سعادتمندی باشد - اثبات می شود. [33]. معمولاً بیان پاداش از مرتبه پایین به مرتبه بالاست. اینکه فرموده پس از دخول در رحمت و فضل الهی «یهدیهم إلیه صراطاً مستقیماً» بیانگر این است که رهنمون شدن به صراط مستقیم، مهم تر از دو پاداش قبلی است. برخی «رحمة» را بهشت افعالی و فضل را بهشت صفاتی و «یهدیهم ... » را فنای در ذات دانسته اند. (روح المعانی، ج 4، جزء 6 ، ص 69) [34]. مخاطب آیه افراد نیستند بلکه جامعه به صورت جمعی مخاطب است و مقصود از قتل نفس، خودکشی نیست بلکه مقصود کشتن برخی به دست برخی دیگر است. (المیزان، ج 4، ص 406؛ جامع البیان، ج 4، جزء 5، ص 102) [35]. مقصود از «أوتوا العلم»، عالمان به خدا و آیات اوست. (المیزان، ج 16، ص 358)